ԳԱՂԹԱԿԱՆԻ ՍՆԴՈՒԿԸ

Չեմ հիշում, թե քանի տարեկան էի այն ժամանակ։ Միայն հիշում եմ, որ մարդկանց մեջ շատ բարություն կար և շատ մեծ սեր։ Մեր փոքրիկ բանավանի բնակիչներն էլ, ինչպես բոլոր գյուղերում ու ավաններում, ամեն երեկո հավաքվում էին մեկն ու մեկի տանը՝ լոտո խաղալու կամ հենց այնպես զրուցելու։ Եվ երբեք ոչ ոք չէր գանգատվում ժամանակի սղությունից ու ոչ մի տեղ չէին շտապում։ Ազգակցական կապ չունեցող մարդիկ հավաքվում էին ում տանը պատահեր ու կիսում էին այնքա՜ն դժվարությամբ ճարվող մի կտոր հացը կամ եգիպտացորենի շիլան։

Ահա այդ ժամանակ էր, որ Գևորգ հայրիկն ու Արշալույս մայրիկը հայտնվեցին մեր բանավանում։ Փոքրիկ բանավանի համար յուրաքանչյուր փոփոխություն մեծ նորություն էր, և յուրաքանչյուր գաղտնիք մեկ շաբաթից ավելի չէր մնում չբացահայտված։ Բայց, ահա, նրանց գալու օրվանից ի վեր երկար տարիներ անհայտ էր մեծ, փայտյա զարդանախշերով սնդուկի գաղտնիքը, որը ներս տարան ու տեղավորեցին բնակարանի ամենահարմար տեղում։ Ի՞նչ կար արդյոք նրա մեջ, որ այդպես գորովանքով ու քնքշանքով էին վերաբերվում, ասես տան ամենասուրբ, ամենանվիրական իրի հետ… Երբ մի անգամ հարևաններից մեկը հետաքրքրասիրությամբ հարցրեց, Գևորգ հայրիկը մռայլվելով, պատասխանեց՝ մեր դժբախտությունը, հայերուս դժբախտությունը։ Ու լռեց։ Ոչ ոք այլևս չտվեց այդ հարցը։

Գևորգ հայրիկն ու Արշալույս մայրիկը վաթսունին մոտ ամուսիններ էին՝ սակայն արդեն ծերության նշաններով։ Ինչպես երևում էր, շատ էին տառապել։ Ավանի բնակիչները շուտով ծանոթացան, բարեկամացան հետները, սկսեցին փոխադարձաբար այցելել միմյանց։ Շուտով նրանք դարձան մեր մեծ ընտանիքի ոչ միայն լիարժեք անդամները, այլև Հայրիկն ու Մայրիկը։ Այդպես էլ կնքեցին նրանց։ Եվ մեկ տարի անց, եթե որևէ մեկը անունով հարցներ Գևորգին կամ Արշալույսին, ճանաչող չկար՝ նրանք մեզ համար Հայրիկ ու Մայրիկ էին։ Զարմանալու ինչ կա։ Պարզապես ժամանակներն էին այդպիսին. կամ հացի պակասությունից էր, որ մարդիկ աշխատում էին այդ պակասը լրացնել փոխադարձ սիրով, կամ գուցե այդ ժամանակ արևի ջերմությունն ու աստղերի դասավորությունն էր ուրիշ։

Հարևանության հարցում մեր բախտը բերեց։ Մեր ու նրանց դռները կողք կողքի էին բացվում, և համարյա ամեն երեկո նրանց տանն էինք թեյ խմում։

Ամեն երեկո նրանք թեյ էին դնում, և մենք, շաքարի փոքրիկ կտորները կրծելով ու թեյի տաք, հաճելի բուրմունքը շնչելով, լսում էինք Հայրիկի պատմությունները, որոնք վերջ չունեին։ Նրա տխուր, երբեմն հիացմունք առաջացնող պատմություններից իմացանք, որ աշխարհում սոսկալի ու չափազանց անարդարացի գործեր են կատարվել։ Իմացանք, որ ամեն տեղ չէ, որ թագավորում են սերն ու միությունը։ Իմացանք մեր անմեղ եղբայրների ու քույրերի սպանությունների, նրանց անմարդկային տառապանքների մասին, ու ավելի ջերմացավ մեր մտերմությունը։ Առաջին անգամ ես նրանց տան մեջ տեսա Քրիստոսի խաչված պատկերը և, լսելով նրա ցնցող պատմությունները, գաղթի ճամփեքին տանջահար սպանվածներն աչքերիս երևում էին թախծոտ դեմքով, հնազանդ Հիսուս Քրիստոսի պատկերի նման, ու բոլորի հանդեպ անսահման գութ էր առաջանում մեջս։

Հայրիկն ինքը հրաշքով էր փրկվել։ Զինվորագրել էին, տարել աշխատեցնելու, բայց պահապան ասկյարին սպանել ու մի քանի ընկերների հետ փախել էր։ Եվ սկսվել էր անհավատալի արկածներով լի մի կյանք, որին շատերը չէին հավատում։ Սկզբից վերադարձել էր իր հայրենի Ուրֆա քաղաքը, մասնակցել նրա հերոսական ինքնապաշտպանությանը։ Ապա, ի թիվս ողջ մնացած սակավաթիվ բնակիչների, ընկել թուրքերի ձեռքը։ Նրանց քշել էին դեպի Դեր Էլ Զոր… Հետո քանի՜ անգամ փախել էր, ելել սարերը, քանի՜ անգամ կանգնել կախաղանի առաջ, բայց բախտը ժպտացել էր, կամ իր հնարամտությունն ու քաջությունն էին փրկել։

Նրա աչքերի առաջ շատերին էին կախել, ողջ-ողջ այրել, գազանաբար խոշտանգել։ Նա այդ ամենը տեսել ու ապրել էր։ Եվ դեռ կարողանում էր սիրել… Իսկ երեխաներին ինչպե՜ս էր սիրում… Ուշ ամուսնանալու պատճառով իրենք երեխա չէին ունեցել։ Երբ ինձ տեսնում էր, զգում էի, թե ինչպես է սիրտը հուզմունքից ալիքվում, ինչպես է ուզում, որ մոտենամ։ Ձեռքը դնում էր գլխիս, մազերս շոյում, ու մի պահ միտքը հեռանում էր։ Գնում էր կորած, հեռավոր իր քաղաքն ու մեկիկ-մեկիկ տեսնում բոլորին, որոնց կորցրել էր Ուրֆա քաղաքի փլատակներում։

Սակայն նրանք կռվել և մեռել էին զենքը ձեռքներին։ Ու հաճելի էին այդ հուշերը։ Նա այդպիսի հուշեր էլ շատ ուներ։

-Մեր դեմ թուրքերը տասը հազարանոց կանոնավոր բանակ հանած էին, թնդանոթներով, գնդացիրներով… Մենք համոզված էինք, որ փրկություն չէր կարող ըլլալ, և որոշած էինք կռվել մինչև վերջին շունչը, իսկ վերջին փամփուշտները մեզի համար պահած էինք… Եվ լավ կռվեցանք… Ինչպե՜ս կռվեցանք, տե՛ր Աստված… Կիներն ինչպե՜ս կկռվեին… Թուրքերը մեզնե կվախնային, ինչպե՜ս կվախնային… Եվ մեր դիրքերը գրավեցան միայն այն ժամանակ, երբ ոչ մի կանգուն տուն չկար, տուներու քարերն անգամ փոշի դարձած էին։ Մարտը վերջանալուց հետո էլ սակայն դեռ հայկական դիրքերեն կկրակեին… Փլատակներու տակեն կկրակեին…

Եվ Հայրիկի աչքերն անսովոր փայլատակում էին։ Այդպիսի պահերին նրան չէի հասկանում, նա հեռանում էր, բարձրանում…

-Քույրիկս, ա՜խ, քույրիկս, ես քո հոգիին մեռնիմ…

Քույրիկիս գերի վերցրած ու տարած էին հազարապետ Օսման բեյի մոտ։ «Մերկացրե՛ք,- կհրամայե Օսման շունը,- ես կկամենամ տեսնիլ տղամարդու տաբատին մեջ թաքնված ադ կինը»։ Կկամենա մերկացնել և ծաղր ընել։ Սակայն քույրս համարձակորեն կպոռա. «Չմոտենաք, ինքս կմերկանամ»։ Եվ իբր թե տաբատի կոճակներն արձակել կջանա, գրպանից կհանե ատրճանակն ու ինը գնդակն ալ կշարե շուն Օսմանի ճակտին մեջ։ Քույրս կսատկացնե ադ շունին… Քույրիկս, ա՜խ, քույրիկս… ,- հառաչում էր Հայրիկը,- եթե կրնայինք բոլորս այ ադբես կռվեինք ու ադբես մեռնեինք…

…Երկար լուռ նստելուց հետո, զգուշորեն, կարծես վախենալով հուշերը փշրել, աստիճանաբար ետ էր գալիս, մեկիկ-մեկիկ նայում մեզ, տխուր ժպտում և, ինձ մոտը կանչելով, գրկում էր, համբուրում ճակատս:

– Ինչպե՞ս ես, մա՛նչս, դասերդ լա՞վ կսորվիս…

-Լավ,- պատասխանում էի ես։

– Բոլորս լավ պիտի սորվինք, որ թուրքին աչքը հանենք, մա՛նչս։ Մենք քիչ մնացած ենք, և բոլորս պարտավոր ենք լավ սորվիլ, լավ աշխատիլ, իրարու սիրել, ազգին նվիրված ըլլալ…

Իսկ ինչպե՜ս էր կոնֆետներ պատրաստում՝ տարբեր գույների, տարբեր համերի։ Ինչ խաղալիքներ էր սարքում՝ թղթից, փայտից, թիթեղներից։

Տարվա բոլոր օրերին նրա տան դռները բաց էին ավանի բոլոր բնակիչների համար, հատկապես՝ երեխաների։ Սակայն կար մի օր, որ ոչ մեկին չէր ընդունում։ Այդ օրվան, ինչպես հետո իմացանք, նա ողջ տարին էր պատրաստվում։ Եվ ահա այդ օրը առավոտ շուտ ոտքի վրա էր։ Սափրվում էր, խնամքով սանրվում, հագնում հետը բերած միակ սև կոստյումը, կապում փողկապը, ապա սեղանը հանում, դնում դռան առաջ, վրան դասավորում ծաղիկները, շաքարաքլորները, տարբեր գույների կոնֆետները։

Առաջին անգամ մեզ համար տարօրինակ էր այդ ամենը. կարծեցինք, թե վաճառքի է հանել։ Սակայն, երբ մարդիկ հավաքվեցին, նա սկսեց այդ ամենը բաժանել։

-Այս օրը ոչ մի Հայ մարդ չպիտի մոռնա,- ասում էր նա հավաքվածներին,- այս օրը ամեն Հայ մարդ պիտի հիշե, որ ինքը Հայ է, և շատ Հայեր կան աշխարհի վրա։ Այս օրը ամեն Հայ մարդ պիտի մի լավ բան մը ընե իր եղբայրներու ու քույրերու համար…

Մինչև կեսօր իսկական սիրո տոն էր մեր փոքրիկ ավանում։ Բոլորը տներից դուրս էին եկել, խումբ-խումբ կանգնած զրուցում էին, վիճում, ձեռքները վեր ու վար թափահարելով, ոգևորված ինչ-որ պատմություններ անում։

Կեսօրից հետո Հայրիկը մտավ տուն, դուռը ներսից կողպեց ու մինչև հաջորդ առավոտ դուրս չեկավ։ Հետաքրքրասերները նորից սկսեցին տարբեր ենթադրություններ ու պատմություններ հորինել առեղծվածային սնդուկի ու նրա պարունակության մասին։ Ու այդպես՝ ամեն տարի ապրիլի քսանչորսին։

…Անցան տարիներ։ Ես դպրոցն ավարտեցի։ Հայրիկն ու Մայրիկն ավելի էին կապվել մեր ընտանիքի հետ։ Մորս նման հպարտանում էին, որ շուտով զինվոր եմ դառնալու։ Այդ ընթացքում մեր ավանը բավական մեծացել էր։ Մանչուկները տղամարդ էին դարձել, փոքրիկ, նեղլիկ փողոցներում երեկոներն ու գիշերները զրնգում էր ջահել տղաների ու աղջիկների ծիծաղը։

Ընկերներով որոշեցինք զինվորական ծառայության մեկնելուց առաջ այցելել Գևորգ հայրիկին։ Մի քանի տասնյակ առույգ և ուժեղ տղաներ կենդանությամբ լցրինք նրա նեղվածք բնակարանը։ Հայրիկն ու Մայրիկն ուրախությամբ դիմավորեցին։ Սեղանի վրա դրեցին հոգեպահուստ օղին և ուտելիքները։ Մի կերպ շարվեցինք սեղանի շուրջը։ Հայրիկը, կանգնած մեջտեղում՝ սեղանի կողքին, լցրեց բաժակները, մի բաժակ վերցրեց և հուզմունքից կակազելով՝ սկսեց խոսել.

-Ես անչափ երջանիկ կզգամ ինքզինքս, մանչե՛րս։ …Այսօր ես տեսա, որ Հայերը բանակ ունին…,- աչքերն արցունքոտվեցին, բայց կերկերուն ձայնով շարունակեց,- թուրքը կկամենար մեզի բնաջինջ ընել, բայց, փառք Աստծո, չկրցավ…

Ապա մոտեցավ, հերթով բոլորիս ճակատները համբուրեց և ասաց.

-Մինչև հիմա ես գաղթական էի և աս գաղթականին սնդուկն ալ ինձի համար ամենաթանկ բանն էր,- այս ասելով նա ցույց տվեց խորհրդավոր սնդուկը և շարունակեց:- Ես այլևս գաղթական չեմ, և աս սնդուկն ալ ինձի պետք չէ այլևս, քանզի իմ ազգը նորեն ասանք զինվորներ ունի… Իմ ազգ բանակ ունի…

Նա պատին փակցված «Խաչելություն»-ների կողքից վերցրեց կախված բանալին, մոտեցավ սնդուկին, բացեց։ Բոլորս անհամբերությամբ հետևում էինք նրան, այնպիսի՜ հետաքրքրություն էր առաջացել…

Սնդուկը բոլորովին դատարկ էր։ Միայն մի անկյունում, խնամքով փաթաթված, դրված էին ինչ-որ նկարներ։ Հայրիկը հանեց այդ նկարները, մեկիկ-մեկիկ շարեց «Խաչելության» տակ դրված սեղանին։ Անդրանիկ զորավարի, Սերոբ փաշայի, Իշխանի, Կոմիտասի, Զոհրապի, Վարուժանի և մի քանի անծանոթ նկարներ էին։

Մենք հիացած ու զարմանքով նայում էինք մեծ հայերի նկարներին։ Իսկ Հայրիկը լռությամբ բոլոր նկարները շարելուց հետո դարձավ, մեջքն ուղղեց, մեկիկ-մեկիկ նայեց մեզ ու ասաց.

-Այլևս ոչնչեն չեմ վախնա… Իսկ աս սնդուկը, մանչերս, որ ամենաթանկ բանն էր գաղթականի համար, որովհետև ամեն անգամ փախչելիս ամենաանհրաժեշտ բաները մեջը կլցնեինք ու կշալակեինք, աս սնդուկն այլևս հարկավոր չէ ինձի։

Նրան վերջապես լքել էր ամբողջ կյանքում հոգին կեղեքած անապահովության, գաղթականության դատապարտված լինելու զգացողությունը:

-Դե, զինվորնե՛րս,- հրամայական, խիստ և միաժամանակ գուրգուրող ձայնով ասաց Հայրիկը,- խմենք մեր զինվոր մանչերու կենացը և դուրս հանենք տնից աս գաղթականի սնդուկը։ Ու թող այլևս ոչ մեկ Հայ չզգա անոր կարիքը…

Մենք դուրս հանեցինք և ավանի հրապարակում, զարմացած բնակիչների առաջ, այրեցինք գաղթականի խորհրդավոր սնդուկը։

ՀՈՎԻԿ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆ