ՊԱՅԾԱՌԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ ԿԱՄ ՎԱՐԴԱՎԱՌ

Հիսուս Քրիստոսի Պայծառակերպության տոնը կամ Վարդավառը, ինչպես ժողովուրդն է ասում, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից երրորդն է։ Համաձայն Ավետարանի՝ Հիսուս Քրիստոսն իր Պետրոս, Հակոբոս և Հովհաննես առաքյալների հետ բարձրանում է Թաբոր լեռն աղոթելու։ Աղոթքի ժամանակ Հիսուսը նրանց առաջ պայծառակերպվում է։ Պայծառակերպություն նշանակում է կերպարանափոխություն. «Դեմքը փայլեց ինչպես արեգակը, և նրա զգեստները դարձան սպիտակ՝ ինչպես լույսը»։

Քրիստոնյա բոլոր եկեղեցիները տոնը Այլակերպություն անունով են նշում, և միայն Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին է, որ այն անվանում է Պայծառակերպություն։ Հիսուսի՝ ամբողջովին լույսով ողողվելը և նրանից լույսի ճառագումը հավաստումն է նրա աստվածային բնության։

Պայծառակերպության պահին Հիսուսի կողքին հայտնվում են լույսով պարուրված Մովսեսն ու Եղիան և նրա հետ խոսում են վերահաս տառապանքների ու չարչարանքների մասին։ Աշակերտների ապշած հայացքների ներքո վախճանված Մովսեսի և հրեղեն կառքով երկինք համբարձված Սուրբ Եղիա մարգարեի հետ Հիսուսը խոսում է իր երկրային կյանքի վերջին օրերի դեպքերի մասին, որ պիտի տեղի ունենային Երուսաղեմում։ Սքանչելի տեսարանից զմայլված՝ Սուրբ Պետրոս առաքյալը բացականչում է. «Վարդապե՛տ, լավ է, որ մենք այստեղ մնանք, եկեք երեք տաղավարներ սարքենք, մեկը՝ Քեզ, մեկը՝ Մովսեսի, և մյուսը՝ Եղիայի համար»։ Մինչ նա խոսում էր, լուսափայլ մի ամպ հովանի է դառնում նրանց, և ամպից եկող ձայնն ազդարարում է. «Դա է իմ սիրելի որդին, որին հավանեցի, Նրան լսեցեք»։ Հանգստացնելով ու ոտքի կանգնեցնելով գետնամած առաքյալներին՝ Հիսուս Քրիստոսը նրանց պատվիրում է ոչ ոքի չհայտնել տեսածի ու լսածի մասին՝ մինչև Աստծու Որդու փառավորվելը։

Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը երեք բացատրություն է տալիս, թե ինչու Տիրոջը հայտնվեցին Սուրբ Մովսես և Սուրբ Եղիա մարգարեները. երկուսն էլ ունեցել են Աստծու տեսիլքը. Մովսեսը՝ Սինա լեռան, իսկ Եղիան՝ Քորեբ լեռան վրա։ Նրանք խորհրդաբար ներկայացնում էին կյանքը և մահը։ Մովսեսը մահացավ՝ այդպես էլ չտեսնելով խոստացված երկիրը. իսկ Եղիան ողջ-ողջ վերացավ հրեղեն կառքով։

Հիսուսի Պայծառակերպության ժամանակ Մովսեսի՝ նախանձահույզ օրենսդրի և Եղիայի՝ երկինք տեղափոխված նախանձախնդիր օրինապահի հայտնվելը խորհրդանշում է, որ Քրիստոս է Օրենսդիրը և չի դրժում Աստծու ուխտը։ Նա է Տերը երկրի և երկնքի, ողջերի ու մեռյալների, քանզի Մովսեսին մեռյալների միջից վեր հանեց, իսկ Եղիային՝ ողջերի։

Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին տոնի Վարդավառ անունը բացատրում է Հիսուսի՝ վարդի հետ համեմատությամբ, ինչպես վարդը մինչև բացվելը թաքնված է իր պատյանի մեջ և բացվելով՝ երևում է բոլորին, այնպես էլ Քրիստոսը մինչև այլակերպություն իր մեջ կրում է Աստվածության պայծառությունը և պայծառակերպվելով՝ հայտնում է իր Աստվածությունը։

Պայծառակերպության տոնով հաստատվեց այն ճշմարտությունը, որ Հիսուս Քրիստոս Աստծու որդին է, և Աստծու պատգամն է առաքյալներին ու ողջ աշխարհին. «Նրան լսեցեք»։

Տոնը ժողովրդի շրջանում առավել հայտնի է Վարդավառ անունով։ Այն Հայաստանի  առանձին բնակավայրերում ունի անվանման տարբեր ձևեր, որոնք հիմնականում պայմանավորված են բարբառային առանձնահատկությամբ, ինչպես նաև տոնի գլխավոր ուխտավայրերի առավել տարածված անվանումներով, ինչպես, օրինակ՝ Վարթավառ (Արճակ), Վարդիվոր (Դերսիմ), Վարդևոր (Լոռի, Ջավախք, Կաղզվան), Ճրճանքի օր (Շաղաթ), Պարլում կամ Պարլամոն (Քեսաբ)։

Չնայած անվանումների բազմազանությանը, հայոց կենցաղում Վարդավառն ուներ գրեթե համընդհանուր արարողակարգ։ Վարդավառը համընկնում էր դաշտերում հասունացած հացահատիկի բերքահավաքին։ Տոնի օրը գրեթե ամենուր հասկեր էին տանում եկեղեցի՝ խնդրելով Աստծուն, որ դաշտերը կարկուտից ու մորեխից անվնաս մնան։ Ցորենի հասկերից «Խաչբուռ» էին պատրաստում, որոնք խաչաձև էին՝ ծաղկեփնջի ու ծառի ճյուղի նման։

Ժողովուրդը զարդարում էր եկեղեցու բեմն ու Սուրբ սեղանը բազմապիսի վարդերով ու երփներանգ ծաղիկներով։ Մինչև եկեղեցում երգում էին «Խորհուրդ մեծ», «Սուրբ, Սուրբ» և այլ հոգևոր երգերը, երիտասարդները այդ ընթացքում աղավնի էին թռցնում։ Եթե աղավնին երեք անգամ պտտվում էր սիրած աղջկա տան կտուրին, ապա նույն տարվա աշնանը նրան հարսնության էին տանում։ Իսկ Նախիջևանում կանայք վաղ առավոտյան թելերի վրա ծաղիկներ, խնձոր, մանր վարունգ և վարդեր ամրացնելով՝ խաչաձև կապում էին երեխաների կրծքին և տանում եկեղեցի։

Ինչպես որ առաջին խաղողն ուտում էին Մարիամ Աստվածածնի Վերափոխման կամ Խաղողօրհնեքի տոնին, այնպես էլ տարվա առաջին խնձորն ուտում էին Պայծառակերպության կամ Վարդավառի տոնին։ Մինչև Վարդավառը ընդունված էր խնձոր չուտել։ Հնում հայերը պարտադիր գիշերը խարույկ էին վառում՝ խնձոր խորովում և տոնական ծառ պատրաստում։

Վարդավառից առաջ նշանված աղջիկները մի ամանի մեջ ցորեն կամ գարի էին աճեցնում։ Վարդավառին երեխայի հասակի չափ փայտ էին տնկում այդ կանաչի մեջ և զարդարում էին վարունգներով, խնձորով ու վարդերով։ Այդ զարդարված փայտը կանաչի հետ միասին կոչվում էր Խնդում։

Տոնի կարևոր բաղադրիչներից էր միմյանց վրա ջուր ցողելը։ Հատկապես երիտասարդներն առուների եզրին կամ աղբյուրների մոտ հավաքվելով՝ ժամեր շարունակ ուրախ կատակներով, ճիչ ու աղմուկով ջուր էին ցողում միմյանց վրա։ Վարդավառը ցնծության, երգի ու պարի տոն էր՝ ողողված վարդերով, ծաղիկներով ու ջրով։ Ջրին աղերսվող ծեսերն ունեցել են անձրև խնդրելու, երաշտը կանխելու նշանակություն։ Այդ օրը եկեղեցուն նվիրաբերել են հասկեր և աղերսել, որ արտերն ու այգիները զերծ մնան աղետից ու արհավիրքից։

Ավանդույթները ժողովրդի մշակույթի մի մասն են և դրանց միջոցով է. որ կարելի է պատկերացում կազմել տվյալ ժողովրդի, նրա պատմության ու մշակույթի մասին։

Վարդավառի տոնին, ինչպես մյուս տաղավար տոներին, նախորդում է շաբաթապասը։ Իսկ հաջորդ օրը, դարձյալ մյուս տաղավար տոների նման, մեռելոց է, եկեղեցիներում ննջեցյալների հոգիների համար մատուցվում է Սուրբ պատարագ, և կատարվում է հոգեհանգստյան կարգ։

2023 թվականին Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին  Պայծառակերպության կամ Վարդավառի տոնը նշում է հուլիսի 16-ին։

Պատրաստեց ՀԱՍՄԻԿ ՄԱԴՈՅԱՆԸ