ՍԹՐԵՍԸ ԵՎ ԴՐԱ ԲԱՑԱՍԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՈՒՄԸ

Զինվորական ծառայությունը այն մասնագիտություններից է, որում մարդը հաճախակի է բախվում լարված, սթրեսային իրավիճակների: Ի՞նչ է սթրեսը, ի՞նչ դրսևորումներ ունի, ինչպե՞ս հաղթահարել դրա բացասական ազդեցությունները:

Այս հարցերի շուրջ է մեր զրույցը ԵՊՀ Կիրառական հոգեբանության կենտրոնի տնօրեն, կլինիկական հոգեբան, խորհրդատու Դավիթ Գևորգյանի հետ:

Սկիզբը՝ նախորդ համարներում

-Մեր նախորդ զրույցներից մեկում խոստացաք անդրադառնալ նաև սթրեսային իրավիճակներում դեպի  սեփական անձն ուղղված ագրեսիայի ծագման դեպքերին, դրա դրսևորումների և բացասական ազդեցության նվազեցման տեխնիկաներին: Ի՞նչ կարող է անել մարդը՝ ինքն իրեն օգնելու համար, և նրա համար ի՞նչ կարող են անել շրջապատի մարդիկ։

-Ինչպես արդեն նշել ենք, սթրեսային իրավիճակներն այն գերլարված իրավիճակներն են, որոնց դեպքում կարող է դրան ներքին, ուժեղ հակազդման կարիք ի հայտ գալ։ Երբեմն ներքին էմոցիոնալ արձագանքն այդ սթրեսային իրավիճակին արտահայտվում է բարկությամբ, նյարդայնությամբ և որոշ դեպքերում անգամ՝ ագրեսիայի ձևով, որն ուղղվում է ոչ այնքան դեպի արտաքին աշխարհ, դեպի այլ մարդկանց կամ օբյեկտների, այլ՝ դեպի սեփական անձը, և դառնում է, այսպես կոչված, ինքնաքայքայող ագրեսիվ վարքաձև։ Ի՞նչ կա սրա հիմքում։ Այս դեպքերում մարդու մղումը բացասական հույզերը լիցքաթափելն է և այդ ձևով դրանցից ազատվելը, որպեսզի նյարդային համակարգը, մարդու ուղեղը, հոգեկան աշխարհը վերագտնի իր հավասարակշռությունը։ Սակայն այս դեպքում ռեակցիան դեպի դուրս ուղղվող ագրեսիայից տարբերվում է նրանով, որ «ինքնավնասման» հակում ունեցող մարդիկ իրենք կարծես իրենց ներքին հուզական վիճակը արտաքին աշխարհում թոթափելու արգելք են ունենում։ Սովորաբար սրանք այն մարդիկ են, որոնք ներփակված են իրենց ներաշխարհում, անցյալում քիչ հնարավորություն են ունեցել արտահայտելու իրենց հույզերն ու զգացմունքները, կամ իրենց բացասական հույզերը արտաքին աշխարհին ուղղելով՝ բավարարվածություն չեն ստանում, և մնում է միայն սեփական անձը։ Երկու դեպքում էլ բավականաչափ բարդ հոգեվիճակ է առաջանում, որ դրսևորվում է համապատասխան վարքով։ Որոշ դեպքերում այն արտահայտվում է ինքնակեղեքմամբ, ինքն իրեն մեղադրելով, վատաբանելով, փնովելով, մտածելով, որ ինքը սխալ է, թերի է, ուժեղ չէ և այլն, որ նսեմացուցիչ կարող են լինել մարդու համար։ Բայց որոշ դեպքերում էլ անձը չի սահմանափակվում դրանով, և սա կարող է դրսևորվել կա՛մ քրոնիկ ինքնավնասող վարքի, կա՛մ էլ սեփական առողջությանը վնասող այս կամ այն սովորության տեսքով՝ ծխելը, խմելը, թմրանյութեր օգտագործելը, կա՛մ էլ պարբերաբար ընդգծված ռիսկային վարք դրսևորելը։ Մինչև անգամ ֆիզիկական մակարդակում ինքն իրեն ցավ պատճառելը՝ ինքնախեղումները՝ սկսած եղունգներով մաշկը քերծելուց մինչև սուր առարկաներով ինքնավնասումն ու անգամ ինքնասպանությունը։ Սովորաբար նման դրսևորումները ուղեկցվում են ծանր հոգեվիճակներով ու որոշ ղեպքերում անգամ սեփական մարմնին ցավ պատճառելը կատարվում է որպես հանգստություն բերող գործողություն։ Կա այդպիսի հաստատված իրողություն, որ երբ մարդու մաշկը ցավ է զգում, որոշակի հորմոններ են արտադրվում, որոնք, որքան էլ տարօրինակ է, նվազեցնում են տառապանքի զգացողությունը։ Սա նաև հոգեբանական առումով ինքն իրեն պատժելու միջոց է, եթե անձը չունի սեփական հույզերն ու զգացմունքները կառավարելու հմտություններ, այսինքն՝ չի կարող, օրինակ, ինքն իրեն ներել։ Կամ, ասենք, չի հասկանում՝ ի՞նչը ստիպեց իրեն այս կամ այն կերպ վարվել, իր վարքը վերագրում է իր սխալականությանը, թուլությանը և այլ վատ որակներին։ Եվ, այսպիսով, ինքն իրեն պատժում է, ինչը կարող է արտահայտվել թե՛ հոգեբանորեն, թե՛ ֆիզիկապես և կամ՝ երկուսը միաժամանակ։ Սա կարող է արտահայտվել երկար ժամանակ քաղցած մնալով՝ իրեն զրկելով որոշ հաճույքներից և այլն։ Հետևաբար, ինքնաագրեսիայի և ինքնապատժի մեխանիզմները  տարբեր մարդկանց մոտ բավական տարբեր են։ Երբ սա անցնում է որոշակի սահմաններից, կարելի է խոսել հոգեկան խանգարման մասին։

-Ինչպե՞ս օգնել նման մարդկանց, կամ ինչպե՞ս ինքը՝ այդ մարդն իրեն կարող է օգնել, եթե շատ խորը արտահայտված չէ այս երևույթը։

-Եթե անձի մեջ կան ինքնավնասման, ագրեսիան դեպի սեփական անձն ուղղելու մղումներ, եթե բանակային կյանքում, ասենք՝ նոր միջավայրին, պայմաններին, դժվարություններին, հարաբերություններին հարմարվելու առումով խնդիրներ կան, և առկա է դեստրուկտիվ վարք, ապա սովորաբար ի՞նչն է օգնում։ Առաջին հերթին՝ պետք է մարդուն օգնել, կամ մարդը ինքն իրեն օգնի հասկանալու, թե իրականում ի՞նչ է իր հետ կատարվում, հասկանա, որ սա սթրեսի հետևանք է։ Հենց միայն այն, որ մարդն ինքն իրեն կարող է տալ այս բացատրությունը` «Հիմա ես ինքս ինձ մեղադրում եմ կամ ուզում եմ պատժել, բայց դա այնքան էլ ճիշտ չէ՝ սթրեսին չհարմարվելուս հետևանքն է», սա արդեն իսկ մի փոքր իջեցնում է այդ վիճակի միանշանակ աղետալի լինելու ընկալումը։ Երկրորդը՝ երբ մարդը գիտակցում է, որ այն ամենը, ինչ զգում է, պարզապես սթրեսի հետևանք է, և ինքը գիտի, որ սա լավ բանի չի հանգեցնի։ Այստեղ առաջ է գալիս սթրեսի թոթափման մեխանիզմների կիրառման անհրաժեշտությունը։ Նորից ու նորից նույն մեխանիզմների՝ հանգստացնող շնչառությունից, ռելաքսացիայից, կոնֆլիկտից դուրս գալու ժամանակ շահելուց մինչև թվացյալ «կատաստրոֆիկ մտքերի» վիճարկում, վերանայում։

Սովորաբար, ինքնախարազանող վարքի տակ թաքնված են «կատաստրոֆիկ մտքերը»։ Սրանք այն մտքերն են, որոնք տվյալ իրավիճակում էականորեն չափազանցնում են  բացասական հետևանքի հնարավորությունը։ Սովորաբար, նման մտքերն ունենում են շատ կոնկրետ ձևակերպումներ. «Ես այս վիճակից դուրս չեմ գա», «Իմ կյանքում էլ ոչ մի լավ բան չի լինելու», «Ինձ ոչ ոք չի հարգի», «Ինձ կհալածեն», «Ես անարժանի մեկն եմ» և այլն։ Այսպիսի մտքերը նման իրավիճակում հայտնված մարդուն միանշանակ ճշմարտություններ են թվում։ Սրանք իրականում խիստ չափազանցված են, հենվում են իրավիճակի միակողմանի մեկնաբանության վրա և որպես կանոն՝ տվյալ իրավիճակից դուրս գալուց հետո անձը բոլորովին այլ կերպ է նայում դրանց։ Բանակի դեպքում  խնդիրն այն է, որ իրավիճակից դուրս գալը դժվարություն է ներկայացնում։ Չի ստացվում հեռանալ սթրես հարուցող իրավիճակից, որ մարդը կարողանա հեռվից՝ սթափ նայելով դրան, հասկանա, որ ամեն ինչ այնքան սարսափելի չէ, որքան  թվում է։ Նման պայմաններում պրոբլեմից, սթրեսորից հեռանալու ներքին մեխանիզմները շատ կարևոր են։ Այս դեպքում օգտակար է որոշակի մեդիտատիվ տեխնիկաների կիրառումը՝ շնչառությունը կարգավորելը, մտովի պատկերացնելը, որ գտնվում ես, ասենք, դիմացի սարի գագաթին կամ տիեզերքում և այնտեղից ես նայում քո այդ իրավիճակին, կյանքի այդ փուլին։ Սա կոչվում է հեռավորություն (դիստանցիա) դնել իրավիճակի ու քո միջև, մի բան, որ թույլ է տալիս փոքր-ինչ մեծացնել մտահորիզոնը այն հարցի շուրջ, թե ինչ է կատարվում իրականում, օբյեկտիվ գնահատել վտանգները, եթե այդպիսիք իրոք կան։ Սրա հետ մեկտեղ, ցանկացած իրավիճակում կա երկու դիրք, որտեղից նայում ենք դրան։ Մեկը կոչում են «տանկի միջից» նայել, (այո՛, ռազմականացված տերմին է), իսկ մյուսը, երբ իրավիճակին նայում ես, ասես, դիմացի սարից։ Տանկի միջից նայելը ենթադրում է շատ փոքր տեսադաշտ՝ փոքր պատուհանից, միայն ուղիղ դիմացդ նայելու հնարավորություն։ Երբ մենք մեծ սթրեսի մեջ ենք, մենք «տանկի միջից» ենք նայում մեր իրավիճակին, մեզ մնում է միայն կռիվ տալը կամ կործանվելը։ Այս երկու՝ սև ու սպիտակ գույների մեջ ենք տեսնում ամեն ինչ։ Իսկ երբ երկրորդ տարբերակն ես ընտրում, դու մտովի գտնվում ես կողքի սարի կամ բլրի գագաթին և տեսնում ես թե՛ քո տանկը, թե՛ դիմացինինը, թե՛ հեռվից մոտեցող կամ հեռացող մարդկանց, թե՛ փախչող թշնամուն և այլն։ Այդ դիրքից արդեն,  շատ ավելի լայն ինֆորմացիայի վրա հենվելով, կարողանում ես ավելի ռացիոնալ ու խելամիտ եզրակացություններ ու հետևություններ անել և ճիշտ որոշումներ ընդունել: Այսպիսով, եթե հնարավոր չէ ֆիզիկապես, փաստացի հեռանալ իրավիճակից, նման՝ մտովի արված վարժությունը կարող է շատ օգտակար լինել։ Երբ դու ինքդ քեզ պատկերացնում ես կողքից, կարող ես «ինքդ քեզ նայել» մտերիմ մարդու, օրինակ՝  ծնողիդ, մտերիմ ընկերոջդ աչքերով։ Կարող ես քեզ պատկերացնել այլ ժամանակահատվածում, ասենք՝ «մեկ տարի հետո այս իրավիճակին ինչպե՞ս եմ նայելու» և այլն։ Այսպիսի հնարներն օգնում են թեթևացնելու տվյալ իրավիճակի «կատաստրոֆիկ» թվացող ընկալումը։

Արդեն իսկ քննարկել ենք գիտակցաբար քո իսկ մտքերի վիճարկման տեխնիկան. «Ինչո՞ւ եմ վստահ, որ այս իրավիճակը կատաստրոֆիկ է», «Ինչո՞ւ եմ մտածում, որ ես այլևս հարգանքի արժանի մարդ չեմ», «Իսկ ի՞նչն է խոսում այն մասին, որ դա այդպես չէ», «Ի՞նչ այլընտրանք կա այս իրավիճակում» և այլն։ Այսինքն՝ աշխատանքներ, որոնք պետք է տարվեն՝ սեփական գիտակցության մակարդակը բարձրացնելու համար։

Չմոռանանք նաև հավելել, որ սթրեսային իրավիճակներում շատ օգտակար է ֆիզիկական վարժություններ կատարելը՝ վազքը, ակտիվ գործունեությունը, մաքուր օդում մարզվելը և, իհարկե, առողջ սնունդը: Սրանք բոլորն էլ նպաստում են հուզական լարվածության թոթափմանը և իջեցնում են սթրեսի բացասական ազդեցությունը։ Վերջում շեշտենք, որ երբեք չի կարելի թերագնահատել «Առողջ մարմնում՝ առողջ հոգի» ասույթը, որը լիակատար ճշմարտություն է։

ՔՆԱՐ ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ