ԶՐՈՒՅՑՆԵՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ. Գ. ՀԱՅՈՑ ԴԻՑԱՐԱՆԸ

Նախ՝ ի՞նչ ասել է դիցարան։

Հին հայերենում լայնորեն գործածվել է «դից» բառը, որը նշանակել է աստված։ Այստեղից էլ դիցուհի՝ աստվածուհի, դիցապաշտ՝ աստվածապաշտ, դիցաբան՝ աստվածաբան և այլն։

Հին հայերի պատկերացումներում, ուրեմն, դիցարանն աստվածների հանգրվանն էր, այսպես ասած՝ նրանց հավաքատեղին, կացարանը։ Կրոնական իմաստով դիցարանը նույն պանթեոնն է, որտեղ «թեո» բառարմատը նույնպես նշանակում է աստված։ Այստեղից էլ թեիստ՝ աստվածադավան, աթեիստ՝ աստվածամերժ, անաստված։ Հետագայում պանթեոնը ձեռք բերեց հանգստատան, գերեզմանատան իմաստ. այնտեղ հանգչում են մեծ անհատները, որոնց աստվածացրել է ազգը։

Ի՞նչ աստվածներ են եղել հայոց դիցարանում, այլ խոսքով՝ ի՞նչ պաշտամունք են ունեցել հայերը հեթանոսության շրջանում, մինչև քրիստոնեության ընդունումը։ Այս հարցերով զբաղվել և զբաղվում է դիցաբանությունը, որը գիտություն է՝ ուսումնասիրում է դիցաբանական ասքերի, առասպելների, պատմազրույցների, ավանդավեպերի, ավանդույթների էությունը, դրանց ծագման ու զարգացման օրինաչափությունները, ներքին կապը։

Դիցաբանությունը, սակայն, նաև հոգևոր մշակույթի անբաժանելի մաս է, որն արտացոլում է հնագույն ժողովուրդների, տվյալ դեպքում՝ հայ ժողովրդի վաղնջական պատկերացումները կյանքի և բնության այս կամ այն երևույթի, երկնային մարմինների, մարդու և կենդանիների ծագման մասին, արտահայտում չարի և բարու, գեղեցիկի և հերոսականի նրանց ըմբռնումները, խորհրդանշում ինչ-ինչ գաղափարներ։ Այսպես, եթե հունական դիցաբանության մեջ Պոսեյդոնը խորհրդանշում է ծովի և նրա հզոր տարերքի գաղափարը, ապա հայոց դիցաբանական հերոս Արան մեռնող և հարություն առնող բնության, գարնան և զարթոնքի, ուրեմն՝ կյանքի հավերժության խորհրդանիշն է։ Այս և նման օրինակներից ինչքա՜ն բան կարելի է քաղել ազգերի հոգեկան կերտվածքի խոր արմատների, նրանց մտածելակերպի և աշխարհընկալման հնամենի ակունքների մասին։

Անհրաժեշտ համարենք նկատել դիցաբանության մեկ կարևոր կողմ. հաճախ է լինում, որ այնտեղ միահյուսվում են իրականն ու անիրականը, աստվածայինը (առասպելը) և պատմականը։ Հենց նույն Արան, ըստ որոշ պատմաբանների, միանգամայն պատմական անձնավորություն է, եղել է հայոց արքա, և նրա ու Շամիրամի մասին ավանդապատումը հայերի և ասորեստանցիների միջև մղված պատերազմի հեռավոր արձագանքն է։ Ժողովուրդն այնքան է սիրել նրան, որ աստվածացրել է, ու նա դարձել է դիցաբանական հերոս։

Վերադառնանք հայոց դիցարանին, որը մի ամբողջ «բազմանդամ ընտանիք է»։

Հայերն իրենց գերագույն աստված կամ աստվածահայր համարել են Արամազդին։ Նա ժամանակի որդին էր, երկնքի և երկրի աստվածը, երկրին բերրիություն և պարարտություն շնորհողը։ Նրան կոչել են իմաստուն, մեծ և ամենազոր։

Նրա պատվին կառուցվել են բազմաթիվ տաճարներ, բագիններ, բուռն հանդիսություններով երկրպագել և զոհաբերել են նրան բացառապես սպիտակ գույնի կենդանիներ՝ ցուլ, ձի, նոխազ և ջորի։ Նա ունեցել է իր տոնը, որը կատարում էին Ամանորի օրերին, երբ տեղի էին ունենում նավասարդյան խաղերն ու մրցումները, տրվում ժողովրդական-թատերական ներկայացումներ։ Հիշենք, որ հին հայերը Ամանորը նշում էին գարնանը՝ այն կապելով բնության զարթոնքի հետ, ապա տեղափոխեցին աշուն (օգոստոսի 11) և կոչեցին Նավասարդ։

Արամազդը համապատասխանում է մյուս հնագույն ժողովուրդների դիցարանների գերագույն աստվածներին՝ հունական Զևսին, հռոմեական Յուպիտերին, հնդկական Ինդիրային, պարսկական Ահուրամազդային։

Արամազդի դուստրն էր Անահիտը՝ սկզբնապես ռազմի, ապա պտղաբերության, արգասավորության, ծննդաբերության աստվածուհին։ Նա հայոց ամենասիրելի և պաշտելի դիցուհին էր, կոչվում էր Մեծ տիկին Անահիտ, խոհեմությունների և պարկեշտությունների մայր, բարերար, և պատահական չէ, որ հայոց արքաները, պատերազմ մղելիս ու որևէ գործ ձեռնարկելիս, հենց նրանից էին հովանավորություն հայցում։ Հավատում էին, որ նա է հայերին պահողն ու փառաբանողը, և նրա շնորհիվ է, որ եղել է, կա ու կլինի Հայոց աշխարհը։

Անահիտի պաշտամունքը ևս տարածված է եղել լայնորեն, նրա պատվին կառուցվել են բազմաթիվ բագիններ, մեհյաններ, սրբավայրեր, որոնցից ամենանշանավորը Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանի (հետագայում կոչվեց Երզնկա) տաճարն էր։ Այստեղ դրված է եղել նրա ոսկեձույլ արձանը, որի համար էլ Անահիտին կոչել են նաև Ոսկեհատ, Ոսկեծին, Ոսկեմայր։ Դժբախտ եղավ այդ արձանի ճակատագիրը. մ.թ.ա. 34թ. հռոմեացի զորավար Մարկոս Անտոնիոսն իր պարթևական արշավանքի ժամանակ ներխուժում է Երզնկա, և նրա զինվորները, կտոր-կտոր անելով արձանը, որպես ռազմավար բաժանում են միմյանց միջև, հետները տանում Հռոմ։ Մեզ է հասել այսպիսի մի պատմազրույց. զինվորներից մեկը Օգոստոս կայսեր պատվին կազմակերպում է ճոխ խնջույք, որի ժամանակ հպարտորեն պատմում է կայսրին, թե ինքը եղել է արձանի վրա առաջին հարձակվողներից մեկը և խնջույքի ծախսն էլ հոգացել է նրա սրունքի մի կտոր ոսկով։

Անահիտի ոսկե, արծաթե, պղնձե, քարե արձաններ դրված են եղել Արտաշատի, Արմավիրի, Աշտիշատի, Բագավանի և բազմաթիվ այլ վայրերի մեհյաններում։ 19-րդ դարի վերջին Երզնկայի մոտ հայտնաբերվել է նրա արձանի պղնձաձույլ գլուխը, որը համարվում է արվեստի հոյակապ նմուշ և այժմ պահպանվում է Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում (Հայաստանի պատմության թանգարանում ցուցադրվողը դրա կրկնօրինակն է)։

Անահիտը համապատասխանում է հունական Արտեմիսին, հռոմեական Դիանային, պարսկական Անահիտային, եգիպտական Նիիթին։

Արամազդի մյուս դուստրն էր Նանեն, որի պաշտամունքը սերտորեն կապված էր քրոջ՝ Անահիտի պաշտամունքին։ Հայոց դիցարանում նա իմաստության և ողջախոհության աստվածուհին է, որի գլխավոր տաճարը գտնվել է Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում, Անահիտի տաճարի մերձակայքում։ Նրան էլ ժողովուրդը երկրպագել է տոնական հանդիսություններով, սիրել ու պաշտել, և պատահական չէ, որ հայերն այսօր էլ իրենց իմաստուն ու ողջախոհ մեծ մորը՝ տատին, անվանում են նանե։

Նանեն համապատասխանում է հունական դիցարանի Աթենաս աստվածուհուն։

Արամազդն ուներ ևս մեկ դուստր՝ Աստղիկը, որը սիրո և գեղեցկության աստվածուհին էր։ Հայերը սիրել և երկրպագել են այդ չքնաղ էակին, պատկերել նրան անթերի գեղեցկությամբ՝ նրա անվան շուրջը հյուսելով զանազան գողտրիկ զրույցներ։ Դրանցից մեկն այսպիսին է. Աստղիկն ամեն գիշեր լողանում էր Եփրատի ջրերում, և նրա սիրո վայելքը փափագող տղաները բարձրանում էին Տարոնի Դաղոնաց լեռը, խարույկ վառում, որպեսզի նրա լույսի տակ տեսնեն մերկ դիցուհուն, հիանան նրա աննման գեղեցկությամբ։ Աստղիկը, սակայն, կռահելով տղաների մտադրությունը, ամեն գիշեր Տարոնի դաշտը պատում էր մշուշով, և ոչ մի օտար աչք չէր տեսնում նրան։

Հայագիտության մեջ հայտնվել է այն կարծիքը, թե Աստղիկը եղել է նաև ջրի աստվածուհի։ Նշանավոր հայագետ Մ.Աբեղյանը գտնում էր, որ Հայաստանի տարբեր վայրերում (մասնավորապես՝ Գեղամա լեռներում) հայտնաբերված ձկնակերպ կոթողները, որոնք կոչվեցին «վիշապներ», Աստղիկ աստվածուհու արձաններն են։

Աստղիկի անվան հետ է կապվում Վարդավառի տոնը, որն ամեն տարի նշվել է հուլիսի կեսերին։ Այդ օրը հին հայերը վարդեր էին նվիրում աստվածուհուն, աղավնիներ թռցնում, ջուր ցողում իրար վրա։ Այն կարծիքը կա, որ «Վարդավառ» անունը և վարդեր նվիրելու սովորույթը առաջացել են Աստղիկի «Վարդամատն» մականունից։

Աստղիկ աստվածուհին համապատասխանում է հունական Աֆրոդիտեին։

Արամազդի որդին էր Միհրը՝ երկնային լույսի և արեգակի աստվածը, որի պաշտամունքը ձևավորվել է դեռևս մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում, տարածվել հին արիական ժողովուրդների կրոններում։

Ըստ ավանդազրույցների՝ Միհրը դաստիարակվել է հովիվների մոտ, գործել սխրանքներ՝ չար ոգիների դեմ կռվելով, սանձել և զոհաբերել Արամազդի Ոսկե ցլին, որի սրբազան արյունով բեղմնավորված հողում աճել են բոլոր օգտակար բույսերը, այնուհետև համբարձվել է երկինք և այնտեղից հովանավորել բարի արարածներին։ Հետագայում Միհրը համարվել է ազատարար մարտիկ, փրկիչ, որն իր երկրորդ գալստյամբ երկիրն ազատելու է չար ոգիներից և հաստատելու երանելի թագավորություն։

Միհրի պաշտամունքը ևս Հայաստանում տարածված է եղել լայնորեն։ Նրա անունից է ծագում հայոց հեթանոսական սրբավայրերի ընդհանուր անվանումը՝ մեհյան։

Հայոց դիցարանի վառվռուն «ասպետն» էր Վահագնը՝ ռազմի, քաջության և հաղթանակի, ամպրոպի և կայծակի աստվածը, որից արքաներն ու զորավարները խիզախություն էին հայցում մարտի գնալիս, աղերսում նրա հովանավորությունը, նրանից ուժ ստանում, զորանում։ Նրան է նվիրված «Վահագնի ծնունդը» հնագույն ասքը, որը հայ քնարերգության շողշողուն գոհարներից է, հայ ժողովրդի վաղնջական գեղարվեստական մտածողության ամենավառ արտահայտություններից մեկը։

Հին հայերն այնքան են սիրել Վահագն աստծուն, որ ժամանակի ընթացքում մարդեղենացրել են նրան, համարել նույնքան սիրված արքա Տիգրան Մեծի երրորդ զավակը։ Վահագնը, որպես ռազմի աստված, նույնացվել է Հրահատ (Մարս) մոլորակի հետ, որը եղել է պատերազմի խորհրդանիշը։

Արամազդ աստվածահոր սուրհանդակը, գրիչը (այսօրվա լեզվով՝ քարտուղարը) Տիրն էր՝ դպրության, պերճախոսության, գիտությունների և արվեստների աստվածը, որպես այդպիսին՝ նաև մարդկանց ճակատագրերի գուշակն ու երազների մեկնիչը։ Նույնացվել է հունաց դիցարանի Ապոլլոն և Հերմես աստվածների հետ։

Հայոց դիցարանում իրենց յուրահատուկ տեղն ունեն Ամանորը և Վանատուրը, առաջինը՝ որպես Նոր տարվա, երկրորդը՝ որպես հյուրընկալության աստված, թեև հայագիտության մեջ նաև այն կարծիքը կա, թե այդ երկուսն էլ նույն աստվածն են, «վանատուրը» (բառացի՝ հյուրընկալ) պարզապես Ամանորի մականունն է։ Ինչպես դժվար չէ կռահել՝ նրանց նվիրված տոնը նշվել է Նավասարդի (Նոր տարվա) օրերին։

Հայոց դիցարանն էլ ունեցել է ստորգետնյա թագավորության իր աստվածը՝ Սպանդարամետը կամ Սանդարամետը։ Սկզբնապես նա համարվել է այգիների և գինու աստված և որպես այդպիսին նույնացվել հունական Դիոնիսոսի կամ Բաքոսի հետ, բայց հետագայում «պաշտոնափոխվել է», համարվել ստորգետնյա աշխարհի տիրակալը։

Ասացինք, որ հին հայերն ունեցել են իրենց դիցաբանական հերոսները, որոնք, մեծ մասամբ լինելով պատմական անձնավորություններ, աստվածացվել են՝ օժտվելով առասպելական հատկանիշներով։ Այդպիսի հերոսներից են Հայկ Նահապետը, նրա զավակներն ու թոռները՝ Արամանյակը, Արամայիսը, Ամասիան, Գեղամը, Հարման։ Այդպիսին են նաև Արա Գեղեցիկը (ինչպես արդեն նշել ենք), Տորք Անգեղը, Անուշավան Սոսանվերը, Արայան Արան, Արամը և շատ այլ հերոսներ։

Քրիստոնեությունը Հայաստան մուտք գործեց դաժան պայքար մղելով հեթանոսության դեմ, և այդ ընթացքում անխնա ավերվեցին գրեթե բոլոր մեհյաններն ու տաճարները՝ նվիրված հայոց դիցարանի աստվածներին, ջարդուփշուր արվեցին արվեստի հոյակապ նմուշներ, որոշ գիտնականների կարծիքով՝ ոչնչացվեցին նաև նախամաշտոցյան հայ գրերն ու դրանցով ստեղծված դպրությունը (այլապես ինչո՞ւ պետք է հայերը, չունենալով դպրություն, ունենային դպրության աստված)։ Հեթանոսական բազմաստվածությունը փոխարինվեց քրիստոնեական միաստվածությամբ, բայց դա արվեց թանկ գնով՝ խորտակվեց հին մշակույթի մի ամբողջ հարուստ շերտ։ Այնուամենայնիվ, անհնար եղավ լիովին փոխել ժողովրդի հոգեբանությունը, և հեթանոսական շատ սովորույթներ, ծեսեր, տոներ (օրինակ՝ Վարդավառը) կենսունակ եղան նաև քրիստոնյա հայերի մեջ։ Միհր աստծո շատ հատկանիշներ, անունից սկսած, իրենց արտացոլումը գտան «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպի Մեծ և Փոքր Մհերների կերպարներում։ Հայերն իրենց հեթանոսական աստվածների անունները դարձրին տեղանուններ, անձնանուններ և նույնիսկ ժամանուններ, դիցաբանական հերոսների շատ գծեր վերագրեցին իրենց սիրած արքաներին՝ Տիգրան, Երվանդ, Արտաշես, Արտավազդ։

Ն. ԵՆԳԻԲԱՐՅԱՆ