– Արմանս՝ տղաներիցս ամենափոքրը, 1992 թվին ընդամենը 13 տարեկան էր։
Տասը օր տանը չէի եղել՝ ազատամարտիկներ էի Հադրութ տարել։ Դեռ տուն չմտած՝ թաղի ընկերներս մոտեցան, թե՝ «Արմանդ փախել, Կրասնոսելսկ է գնացել։ Գնա բեր, մեղք է, շատ փոքր է»։

Մեքենայիս ղեկն անմիջապես շուռ տվի դեպի Կրասնոսելսկ։ Ճանապարհին մտածում էի. «Հա՛, էլի պատերազմ, բայց երեխաս իսկապես մեղք է…»։ Ինքս, Երասխավանից սկսած, կռվի մեջ եմ եղել։ Ազատամարտիկներ, զինվորներ եմ ռազմաճակատ տեղափոխել։ Մեծս՝ Անուշավանը, զինվոր էր, ծառայում էր, կռվի մեջ էր։ Միջնեկիս՝ Արկադիկիս, մի քանի անգամ հետս Մատաղիս էի տարել, մի քանի ամիս մոտս պահել… Իսկ Արմանս ընդամենը 13 տարեկան է։ Աստված չի ների, եթե հանկարծ մի բան պատահի… Ես արդեն Աստծո առաջ եմ պատասխանատու…

Հասա Կրասնոսելսկ։ «Հա՛,- ասացին,- էստեղ է։ Դու մի քիչ սպասի, հանգստացի, մինչեւ կանչենք, գա»։ Եկավ, դեմս կանգնեց։ Համազգեստով էր՝ լայն, վրայից թափվում էր, զենքը գետնին էր հասնում։ Ասացի՝ շուտ համազգեստդ հանի, տուն ենք գնում։ Նա էլ թե՝ «սպասի՛, հրամանատարս գա, նոր»։ Հրամանատարը եկավ, անունը չեմ հիշում, լավ տղա էր։ Խրատեց, գոռգոռաց… Առա, տուն եկա։

Ամբողջ ճանապարհին, իսկ այդ օրը ես երբեք չեմ մոռանա, մի ձեռքով ղեկն էի բռնել, մյուս ձեռքով տղայիս գլուխն էի շոյում։ Հա՛մ վախեցած էի, հա՛մ զայրացած, հա՛մ հպարտ։ Գլուխը շոյում էի ու հետն էլ խրատում։ Այդ երկար ճանապարհի ընթացքում չխոսեց, ոչ մի բառ չասաց։ Չէր ուզում հասկանալ, որ փոքր է, վախենում էր՝ պատերազմը շուտ կվերջանա, ու ինքը չի հասցնի կռվել… Երեխի խելք։ Հիշում եմ՝ տանը հարեւաններս, ընկերներս ի՜նչ ուրախությամբ մեզ դիմավորեցին, Արմանիս գրկել, համբուրում էին, կատակով քամակին էին խփում, իբր՝ դու դեռ երեխա ես, թուշն էին կսմթում… Ձայն չէր հանում, անտարբեր էր նրանց ուրախության ու կատակների հանդեպ։ Նրա լռությունն ինձ շատ էր վախեցնում։ Եվ հենց այդ ժամանակ էլ հասկացա, որ նրան զոռով տանը պահել չեմ կարող։ Ստիպված ասացի. «Արման ջան, էս ա գնում եմ Ֆիզուլի հետ գամ։ Մյուս անգամ քեզ հետս Ղարաբաղ կտանեմ»։ Կարծես համոզվեց, գլուխը տմբտմբացրեց…

Ֆիզուլիից վերադառնալու ճանապարհին՝ Սիսիանի պոստի մոտ վարորդ տղաները, որոնք ինձ լավ էին ճանաչում եւ ինձ պես զինվոր, ազատամարտիկ տղերքի էին ճակատ տեղափոխում, մոտեցան, թե՝ «Արմանդ էլի փախել, Ղարաբաղ է գնացել…»։ Պոստի տղաներից հետաքրքրվեցի, նշանները տվեցի, ասացին՝ հա՛, «կամազով» անցել է… Ինձ թվաց, թե՝ էս է, կգնամ, ականջը կբռնեմ, տուն կբերեմ՝ նախորդ անգամվա պես… Բայց Արմանիս էլ չտեսա։ Նախ՝ լուր հասավ, որ նրանց «կամազը» ճամփին պայթել է։ Հետո, բարեբախտաբար, այդ լուրը ժխտվեց։ Ոտի տակ տվեցի Ֆիզուլին, Ջաբրայիլը, Մարտունին, Մարտակերտը… Չկա ու չկա։ Միշտ ուշացած էի տեղ հասնում։ Քիչ թե շատ ճշմարտացի լուրը մեծ տղայիս համադասարանցին ինձ հայտնեց։ Նա ասաց, որ Արմանին տեսել է, ջղայնացել է ու ասել, որ սպասի, մինչեւ ինքը հետախուզությունից հետ գա, տուն ուղարկի… Բայց այդ առաջադրանքի ժամանակ նա վիրավորվում է, բուժվում է հիվանդանոցում եւ երբ վերադառնում է զորամաս, տեսնում է՝ Արմանն արդեն չկա… Ես համոզված էի՝ Արմանս ողջ է, պարզապես ինչ-որ տեղ է, ու ես չեմ գտնում։ Բայց որտե՞ղ, չէի կարողանում իմանալ։

Շատ ամիսներ անցան, տարին շրջվեց, բայց նրանից էդպես էլ ոչ մի հավաստի լուր չստացա։ Հույսս չէի կտրում։ Համոզված էի, որ կգտնեմ, որ քարի տակից էլ լինի կճարեմ, երեխիս տուն կտանեմ… Մեկ էլ անսպասելի կանչում են ինձ, ասում. «Արմանդ գտնվել է, Ֆիզուլիում է, արի տար»։ Փառք եմ տալիս Աստծուն. ախր ես ո՞ւմ եմ վատություն արել, որ Աստված ինձ էսպես չարաչար պատժի, առաջս բերի… 88-ին ավտոբուսով ինչքա՜ն սումգայիթցի ու բաքվեցի փախստական հայերի եմ բերել իմ տուն, պահել, երեխաներիս հացը նրանց հետ կիսել, մինչեւ պետությունը նրանց կտեղավորեր… Օգնել եմ բոլոր նրանց, ովքեր օգնության կարիք են ունեցել… Երբեք հարամ հաց չեմ կերել, միայն իմ ճակատի քրտինքով… Ինձ չեմ խնայել հայրենիքիս համար… Թե ի՞նչ սրտով եմ հասնում Ֆիզուլի, մենակ Աստծուն է հայտնի… Շնչակտուր ներս եմ ընկնում, ասում եմ՝ ո՞ւր ա տղես… Ասում են՝ սպասի, հանգստացի, գնանք կանչենք… Չեմ կարողանում սպասել, համբերել… Էդպես մեկ էլ պատահել էր ամիսներ առաջ՝ Կրասնոսելսկում… Չգիտեմ, թե ինչքան եմ սպասում, գուցե մի ամբողջ կյանք։ Մեկ էլ տղաները ներս են մտնում, թե՝ «կներես, սխալվել ենք, քո տղան չի։ Էլի Էջմիածնից է, էլի անունը Ճուտո է, էլի փոքր է, բայց քո Արմանը չի…»։

Էդպես տղես կորավ ու կորավ… Շատ ման եկա, ինձ շատ պատեպատ խփեցի, անօգուտ։ Բայց չեմ հուսահատվել, սպասում եմ ու կսպասեմ, քանի կամ, շնչում եմ… Գնացի Սադախլու, թուրքերին խնդրեցի, աղաչեցի, փող խոստացա, որ գերիների մեջ Արմանիս հետքը գտնեն… Մեկը նույնիսկ փող վերցրեց։ Հետո եկավ, փողը վերադարձրեց, թե՝ չէ, սխալվել եմ, քո տղից ոչ մի լուր չկա, իսկ քո փողն ինձ պետք չի…

Էս է՝ 20 տարի է սպասում եմ… Երբ ծնվեց հինգերորդ որդիս, Արմանս երկու տարի էր, ինչ կորել էր, մերս ստիպեց, որ Արմանիս անունը դնենք նորածնի վրա։ Ես համաձայն չէի, բայց մայրս շատ ստիպեց, ասաց՝ իր սիրտը վկայում է, որ չի գալու… Բայց ես երբեք չեմ հաշտվել նրա կորստի հետ ու միշտ սպասելու եմ նրան… Ինձ միշտ թվում է, որ թուրքերից մեկը, որ պատերազմում որդի է կորցրել, Արմանիս տարել, պահում է… Մենք քի՞չ ենք պահել, կերակրել, ծնողին վերադարձրել։ Խիղճն ու մարդկությունը աշխարհքի երեսից հո չվերացա՞ն… Նրանք էլ մեզ պես մարդ են, ծնող են… Մեկ էլ մտածում եմ՝ բա խի՞ մի լուր չի ուղարկում հորը։ Նա ճարպիկ, աչքաբաց, ուժեղ տղա էր։ Հավանաբար ճար չունի, չի կարողանում…

20 տարին շուտով կլրանա։ Մայրս Արման ասելով մեռավ, կինս էլ չդիմացավ… Վերջին անգամ ծանր հիվանդ հարցրեց. «Արմանիցս լուր ունե՞ս»։ Գլուխս տարուբերեցի… Բայց ես կամ ու դեռ սպասում եմ եւ հույսս երբեք չեմ կտրի։ Բոլոր տղաներիս՝ չորսին էլ բանակ եմ ճամփել հենց էն հույսով, որ, ո՞վ գիտի, գուցե իրենց ախպորից մի լուր բերեն։ Հինգերորդս՝ ամենափոքրը՝ Արմանը, նոյեմբերին է գնալու։ Ուզում եմ, որ Ղարաբաղ գնա, հենց այնտեղ, որտեղ կորել է իր եղբայրը… Գուցե մի լուր բերի…

Հենց նրա մասին խոսում եմ՝ երազ է գալիս։ Հիմա էլ, որ պատմում եմ, համոզված եմ, որ գիշերը երազիս կգա, կասի. «Պապա, խի՞ ես մտածում… Էլի էս կողմ-էն կո՞ղմ ես վազում, հարցուփորձ անում։ Ասացի չէ՝ մի մտածի… Որ ասել եմ, կգամ…»։
-Թե որ հրաշքով հայտնվի, կճանաչե՞ս,- հարցնում եմ։
-Ո՞նց չեմ ճանաչի՝ բոյով, սիրուն, ուժեղ, մեծ-մեծ, դուրս պրծած աչքերով։
-Որ գա, ի՞նչ ես ասելու։
-Չգիտեմ… 20 տարվա մեջ շա՜տ խոսքեր են կուտակվել սրտիս մեջ։ Շատ եմ մտածել, բայց չգիտեմ՝ ինչ եմ ասելու… Երեւի կլռեմ, բան չեմ ասի, կլռեմ ու կնայեմ աչքերին… Թող տեսնի, որ էսքան տարի չեմ հուսահատվել ու իրեն եմ սպասել…

Մեծ է քո ցավը, դառն ու անամոք, սիրելի՛ եղբայր, սիրելի՛ Սամվել։ Ինչո՞ւ ես, սակայն, շշուկով խոսում, շշուկով պատմում… Ա՜խր, եթե մեկը մեր երկրում բարձրաձայն խոսելու, ո՛չ, բղավելու իրավունք ունի, դո՛ւ ես, միայն դո՛ւ եւ ուրիշ ոչ ոք… Ինչո՞ւ ես կորչում գորշ ամբոխի մեջ… Ա՜խր, եթե մեկը իր հաղթ հասակով ու բաց ճակատով միլիոնների մեջ զանազանվելու իրավունք ունի, դո՛ւ ես, միայն դո՛ւ եւ ուրիշ ոչ ոք… Ինչո՞ւ ես այդպես անվստահ, երեր քայլում քո՛ տան մեջ, ասես հյուր լինես կամ օտարական… Ա՜խր, եթե մեկը իր տառապած, ծանր քայլքով հողը ցնցելու իրավունք ունի, դո՛ւ ես, միայն դո՛ւ եւ ուրիշ ոչ ոք։ Ինչո՞ւ ես այդքան համեստ ու խոնարհ… Ա՜խր, եթե մեկը իր պինդ բռունցքը սեղանին խփելու իրավունք ունի, դո՛ւ ես, միայն դո՛ւ եւ ուրիշ ոչ ոք… Դու ինչ ունեիր, տվել ես իսպառ եւ անմնացորդ, էլ թաքցնելու ոչ մի ծեղ չունես՝ քո վշտից, ցավից ու տառապանքից զատ։
Եվ հիշիր՝ մե՛կ եւ մի՛շտ, հուր եւ հավիտյան, դո՛ւ ես, միայն դո՛ւ այս երկրի ՏԵՐԸ։

ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆ