ԻՇԽԱՆԱՍԱՐԻ ԹԱԳՆ ՈՒ ՈՐՈՏԱՆԻ ՀԱՌԱՉԸ

Սկիզբը՝ նախորդ համարներում

Ճանապարհը ձգվում է դեպի Կարենի հուշարձան-աղբյուրը։

-Լծենը երկու զոհ է տվել։ Մեկը Աղվանս է, մյուսը՝ քենակալիս, Էդիկի տղան՝ Կարենը։ Մորաքրոջ տղաներ էին։ Շատ էին կապված իրար։ Կարենը 1993-ի ապրիլից անհայտ կորած է համարվում։ Մեկ տարով էր մեծ որդուցս։ Դե, ասում եմ զոհված, որովհետև անհայտ կորածին 10 տարի անց տալիս են զոհվածի կարգավիճակ, համարվում են զոհված։ Համարվում են, սակայն հույսը չի մեռնում։ Հավատում ենք, որ մի օր նա կհայտնվի, ու միասին կգնանք իր հուշարձան աղբյուրին։ Երբ Կարենից լուր չկար, ու արդեն խոսում էին, որ անհայտ կորել է, եղբայրները՝ Աշոտս տարբեր ճանապարհներով շատ փնտրեցին, լուր չեղավ, չգտան։ Մի անգամ էլ, երբ Աղվանիս հետ եկել էինք այս աղբյուրին, ասաց.

-Հայրի՛կ, եթե Կարենը չվերադառնա, այստեղ հուշաղբյուր կկառուցենք նրա հիշատակին։ Կարենից մի քանի ամիս անց զոհվեց որդիս։

Կարեն Բախշիյանը ծնվել է 1969թ., Լծեն գյուղում։ Հետո տեղափոխվել են Սիսիան։ Ավարտել է Սիսիանի N 2 միջնակարգ դպրոցը։ Դպրոցից հետո ծառայել է խորհրդային բանակում։ Իր օգնությունն է բերել Սպիտակի երկրաշարժից տուժածներին։ Սպիտակից հետո վերադարձել է նորից Լծեն ու զբաղվել անասնապահությամբ։ Երբ սկսվեց Արցախյան ազատագրական պայքարը, Կարենը ծնողներին՝ Ծաղիկ մայրիկին ու Էդիկ հայրիկին ասաց.

-Եղբայրներս ամուսնացած են, երեխաներ ունեն՝ ե՛ս եմ գնալու պատերազմ։ Եղբայրներից Նաիրին ունի երկու երեխա, Գեղամը՝ չորս։ Նաիրիի որդու անունը Կարեն է։

-Երբ սկսվեց պատերազմը, գնացել էր Աշոտի մոտ, որ կռվի Աշոտի ջոկատում։ Աշոտը չէր համաձայնել (առանց այդ էլ Աղվանին չէր կարողանում համոզել), ասել էր. «գնա՛, մորաքույր Ծաղիկից թույլտվություն բեր»։ Ծաղիկ մորաքույրը ասել էր. «Սպասի՛ր, տղա՛ ջան, դեռ Աղվանին էլ փորձիր հետ պահել, ախր Ամալյա քույրս վաղ հեռացավ կյանքից, որբ մնաց Աղվանս»։

Կարենի հուշաղբյուրի ջրի շիթը իր ձայնն է միացրել շրջակա ծառերի, թփերի, ծաղիկների սոսափին։ Աշուն է, սակայն այստեղ ծաղիկները դեռ ծաղկում են, ջրերը հոսում են ինչպես գարնանը։ Գեղեցիկ է բնության այս գողտրիկ անկյունը։ Եվ գեղեցիկ այս անկյունը անցորդին ավելի հարազատ ու սրտամոտ է դառնում, երբ ծանոթանում է երիտասարդ այս կյանքի պատմություններին, երբ մտովի պատկերացնում է մորաքրոջ որդիների այնքան երիտասարդ ու այնքան գեղեցիկ տղաների՝ Աղվանի ու Կարենի երկխոսությունները, նրանց մտորումները աշխարհի, մարդկանց, հայրենիքի մասին։ «Նրանք ողջ են բոլոր ողջերից»,- այսպես է գրված Կարենի հուշաղբյուր-հուշարձանին։ Աղվանենց ու Կարենենց տներն էլ իրար կողքի են, դուռը դռանը կից։ Տանը մեզ դիմավորում են եղբայրները՝ Նաիրին, Գեղամը, քեռին՝ Մարտինը, Ծաղիկ մայրիկը։

-Մեկ էլ լուր ստացանք, որ Կարենն Արցախում է, Մարտակերտում,- վերհիշում է Ծաղիկ մայրը ու թղթերի մեջ մի նամակ է փնտրում,- ափսո՜ս, էդ նամակը չեմ գտնում, երևի բարեկամներից մեկնումեկը տարել է, որ կարդա։ Ինչ հումորով էր, ժպիտը միշտ դեմքին։ Այ, պիտի նրա ու Աղվանի խոսակցությունը լսեիք, ինչ կատակներ էին անում, բանաստեղծություն-քառյակներով էին խոսում իրար հետ։ Ախր տարբերությունը շատ քիչ էր, ճիշտ է՝ Կարենս 69 թիվ է, իսկ Աղվանս՝ 70, բայց արանքում ամիսներ են։ Ափսոս, նամակը չեմ գտնում, գրել էր Աղվանիս։ Հնարավոր չէր առանց ծիծաղի կարդալ այդ նամակը։ 1993-ի ապրիլից էլ որդուցս ոչ մի լուր չենք առել։ Մարտակերտի անհայտ կորածների ցուցակում է։ 2011-ին ամուսինս՝ Էդիկը, մահացավ, աչքը Կարենիս ճամփին։ Որդիներիս՝ Նաիրիի, Գեղամի հետ ավարտին հասցրեց հուշարձան-աղբյուրի կառուցումը։ Օգնեցին Աշոտս, Մարտին եղբայրս, Աղվանիս, Կարենիս ճանաչողները, բայց էլի չէր հավատում, որ Կարենս զոհվել է։ Վերջին շնչում ինձ պատվիրեց, որ գնալուց բարի լուր տանեմ իրեն։ Աստված տա՝ այդպես լինի։

Ծաղիկ մայրիկի տխրությամբ համակված դեմքին տեսանելի է լույսերով ողողված մի ժպիտ։ Այդ փոքրիկ, մի պուտ ժպիտը սրբում-տանում է երկրային տխրությունը, այն դարձնում միայն անծանոթին անտես։ Ես այդ ժպիտը տեսնում եմ Ամալյա մայրիկի տխուր դեմքին, տեսնում եմ Արմաղան անունով նախատատի դեմքին և հասկանում-զգում եմ հայոց մայրերի անչափելի ուժը, այդ ուժի զորությունը, որը շաղախված է ցայգալույսի անարատ ճաճանչներով։ Այդ լույսը տեսանելի է նրանց հայրերի դեմքերին, Աշոտի դեմքին, Կարենի եղբայրների՝ Նաիրիի, Գեղամի դեմքերին։ Այդ լույսն է ցոլցլում Աղվանի, Կարենի հոգում, ինչպես նրանց հիշատակին կառուցված հուշաղբյուրների ջուրն է ցոլցլում այս աշնան պարզ դեղնությունից…

Հրանտ հայրիկի ուղեկցությամբ մտնում ենք իրենց այգին։ Այգում հսկա մի ընկուզենի կա, որի վրայի թիթեղին ծակծկված-գրված էր Ամալյա անունը։

-1981թ. գարնան մի օր կինս՝ Ամալյան, գրադարանից տուն գալուց մի մատնաչափ ընկուզենու տնկի էր բերել։ Ասաց. «Մեղք է, ամեն առավոտ-իրիկուն տրորվում-ծեծվում է կենդանիների ոտքերի տակ, եկ տնկենք մեր այգում»։ Ու միասին տնկեցինք։ Աղվանս 11 տարեկան էր։ Ամեն մեկս իր հերթին խնամում-ջրում էինք։ Այս հսկա ընկուզենին այդ մատնաչափ տնկին է։ Աղվանս մագլցում էր ծառը, սիրում էր նստել ծառի շվաքում՝ կարդալու-ստեղծագործելու։ Ինքն է գրել անունը։

Տանն ամենուր Աղվանի շունչն է, նրա ներկայությունը։ Սենյակներում գրքեր են, նաև իր «Տապանագիր», «Սեր և խաչ» գրքերը, պարգևները, մեծանուն գրող Հրանտ Մաթևոսյանի այնքան դիպուկ ու այնքան ջերմ խոսքերը։ Իր սենյակում զինվորական հագուստով հասակով մեկ իր լուսանկարն է՝ զենքը ձեռքին։ Հագուստը մի քիչ մեծ է վրայով, սակայն այնպիսի վճռականություն կա դեմքին, որ թվում է, թե աշխարհ է եկել զինվորական դառնալու համար։

Հայրը բացում է հագուստի պահարանը.

-Տարին երկու անգամ հագուստները արևին ենք տալիս։

Հետո բացում է աշխատասեղանի դարակը՝ ինքնահոսներ են, փոքրիկ նվերներ և եզրերը գործած մի թաշկինակ.

-Սիրած աղջկա նվիրած թաշկինակն է, աղջիկն արդեն հարսնացել է,- ասում է հայրը։ -Կռվի տարիներն էին՝ ցրտի ու մթության տարիներ։ Աշոտս էլ, Աղվանս էլ կռվի դաշտում էին։ Միայնակ մարդ, միայնակ ծնող, հայր և օրեր, օրեր, անվերջանալի գիշերներ։ Ամբողջ գիշեր տագնապով սպասում էի լուսաբացին։ Բոլոր լուսաբացներն ինձ համար անմեկնելի հույսի շտեմարաններ էին։ Լույսի հետ աղոթքի խոսքեր էի մրմնջում, և հուսով էի, որ տղաները, տղաներս դիմավորում են արևագալը նույն կերպ, առողջ, արթուն։ Գիշերները ձայն էի տալիս Ամալյային ու լռության մեջ գյուղի վերին հանգստարանից լսում էի նրա ձայնը։

Մի գիշեր էլ հնչեց հեռախոսի ձայնը, ասես տունը դղրդաց։ Աչքս ընկավ ժամացույցին՝ 2-ն անց էր 30 րոպե։ Ո՞վ կլինի, ինչո՞ւ այս ուշ ժամին. Աստված, բարի լուր տուր… Դանդաղ մի քանի քայլ արեցի ու վերցրի ընկալուչը։ Միանգամից հնչեց Աշոտիս ձայնը։ Միանգամից, որովհետև նա հենց այնպես չէր զանգի, մենք զգում էինք, գիտեինք մեկմեկուս ապրումները։ Գիտեմ, թե ինչ ապրումներով է զանգել, գիտի, թե ինչ ապրումներ կունենամ ես.

-Հայրի՛կ, մի՛ անհանգստացիր, ես եմ։ Գիտեմ, քնած չես, զանգել եմ, որ ասեմ ե՛ս էլ, Աղվա՛նն էլ լավ ենք։ Ես մի թեթև վիրավորվել եմ, ասում եմ, որ հանկարծ ուրիշներից լսես՝ անակնկալի չգաս։ Ամեն ինչ լավ է, հայրի՛կ, չմտածես, շուտով Աղվանի հետ կգանք քեզ տեսության։

Առավոտը բացվեց, ու երբ իջա գյուղամեջ, զգացի, որ մարդիկ մի տեսակ են ինձ նայում։ Այ քեզ բա՜ն, լուրը գյուղ էր հասել՝ գիտեին ավելին, քան ես՝ Աշոտիս վերքը լուրջ է, պառկած է հոսպիտալում…

Ես գիշերն արդեն, երբ Աշոտս զանգել էր՝ մատաղ էի խոստացել։ Առավոտյան մատաղ արեցի ու բաժանեցի…

Հետո բարձրացա հանգստարան, Ամալյայի շիրիմին.

-Հիշո՞ւմ ես, երբ ծնվեց մեր առաջնեկը՝ Աշոտը, ինչ ուրախություն էր, երբ երեխան բարուրած տվեցիր իմ գիրկը, ես վախվորած գրկել էի ու չգիտեի, ոնց պահեմ։ Ու էդ պահին, երբ հայացքս ընկավ քո հայացքին, դու երջանկությունից փայլում էիր։ Ես նորից նոր զգացի սիրո բերկրանքը, որն արդեն անցնում էր մեր միջև բարուրված մեր առաջնեկով։ Ինչ երջանկություն էր… Ամալյա, քեզ հիմա ավելի տեսանելի են երկրային գործերը։ Աշոտը վիրավորվել է, Ամալյա, պահպանիր մեր զավակներին. Աղվանն էլ ո՛չ ինձ, ո՛չ եղբորը չի լսում, գնում է կռիվ, ես մենակ եմ մնացել տանը…

Այսպես նստած՝ մտամոլոր զրուցում էի կնոջս հետ։ Բարակ հով էր իջնում անտառներից. լեռներից ու տարուբերում հուշերի վարագույրը… Մի դասարանում էինք ես ու Ամալյան։ Թե բախտ էր վիճակվում նույն նստարանին նստել՝ այդ օրն ինձ համար տոն էր։ Անբացատրելի մի զգացողություն էի ապրում։ Ե՛վ ուրախ էի, և՛ անհանգիստ, որովհետև այնքան երկար էր թվում ժամանակը։ Ամբողջ դասաժամին թե մի անգամ թաքուն նայում էի Ամալյայի կողմը, իսկույն էլ փախցնում էի հայացքս։ Իսկ Ամալյայի դեմքին միշտ նույն ամոթխած ժպիտն էր։ 15 տարեկանում հասկացա, որ սիրում եմ, սիրահարված եմ։ Մտածեցի, որ մինչ էդ էլ սեր է եղել ու չեմ հասկացել։ Ախր շատ էինք պարզ, միամիտ, երազային։ Էնպես եմ ասում, կարծես երբ 15 տարեկանում հասկացա, որ սիրահարվել եմ՝ միանգամից լրջացա, փոխվեցի։ Չէ, էլի նույնն էի, մեր բնության նման անկեղծ ու պարզ։ Սիրուց «տանջվում էի», բայց չէի համարձակվում սերս խոստովանել։ Եվ գտա լավագույն «հնարը»։ Գրեցի իմ առաջին սիրո նամակն ու քանի որ հորիցս շատ էի քաշվում, տվեցի Վարդեր մայրիկիս. «Մայրի՛կ ջան, խնդրում եմ տաս Ամալյային»։ Հիմա էլ մայրս է ամաչում. «Ա՛յ բալա, ես ոնց տամ, ամաչում եմ»։ Վերջը շատ խնդրեցի, ու մայրս հանձն առավ, որ կհանձնի։ Իսկ նամակի մեջ գրել էի. «Ամալյա ջան, ուզում եմ, որ քեզ հարս բերենք մեր տուն»։

Շարունակելի

ԳՆԵԼ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ
Լուս. ՀՈՎՀ. ԱՐՄԵՆԱԿՅԱՆԻ