«ՉՈՒՏՎՈՂ» ՄԱՐԴԸ

Գնդապետ ՌՈՒԲԵՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԸ 75 տարեկան է

Գնդապետ Գրիգորյանը չի սիրում Դարչո Հովհաննիսյանին և Ասատուր Սաֆարյանին։ «Ինչո՞ւ»՝ հարցնում եմ։ Պատասխանում է. «Որովհետև նրանք խլել են իմ մանկությունը»։

Գնդապետը հիմա 75 տարեկան է, փաստորեն, առնվազն 70 տարվա «մուռ» է պահում։ «Այո՛, հենց 70 տարվա ոխ… Իրանի Սալմաստ գավառի Հավթվան գյուղում մենք մեզ համար ապրում էինք… Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ խորհրդային զորքը մտել էր Հյուսիսային Իրան։ Այս զորքի հետ եկել էին նաև հայ զինվորներ, չեկիստներ ու քարոզիչներ Դարչո Հովհաննիսյանը, Ասատուր Սաֆարյանը, Տարզան Պետրոսյանը, Օնիկ Բարսեղյանը և էլի ուրիշներ։ Տեսնում եք՝ նրանց անունները դեռ չեմ մոռացել և չեմ էլ կարող մոռանալ։ Հայրենադարձության ալիքը հասել էր նաև մեր հայաբնակ գյուղը։ Դարչոն ու Ասատուրը շատ անգամ էին մեր տանը հաց կերել… Երբ մայրս խնդրում-հարցնում էր. «Ընկեր Դարչո, Հայաստան ենք գնում, ի՞նչ վերցնենք մեզ հետ, ի՞նչ տանենք, ի՞նչ թողնենք», նա պատասխանում էր, էսօրվա պես հիշում եմ. «Ոչի՛նչ, Հայաստանում ամեն ինչ կա, ոչինչ պետք չի, ամեն ինչ կա…»։ Իսկ Ասատուրը լռում էր։ Եկանք։ Պատերազմը նոր էր ավարտվել, հայրենիքում սով էր, անապահովություն… Դարչոն մորս թխած հացը կերավ ու… անամոթաբար ստեց։ Նրա այդ սուտը շատ ծանր նստեց մեր ընտանիքի, մեր գերդաստանի, մեր համագյուղացիների վրա, որոնցից շատերը եթե դիմացան էլ նոր, անսովոր պայմաններին, սովին, ապա շատ շուտով էլ իրենց վախճանը գտան սիբիրներում ու աքսորի ճանապարհին… Փաստորեն՝ պրոպագանդիստ նշանակում էր սուտասան, սուտ, որը մարդկային ճակատագրերի, կյանքի գին արժեցավ…»։

Գնդապետի համոզմամբ, նպատակը չի արդարացնում միջոցները, և սուտն ու կեղծիքը, որքան էլ հանուն ինչ-ինչ վեհ նպատակների և համոզմունքների ասված լինեն, մեկ է՝ արդարացում չունեն, դատապարտելի են։

«Խազյայկա, լավաշ յե՞ստ»,- ռուսերեն այս նախադասությունը գնդապետն առաջին անգամ լսել է հենց պատերազմի տարիներին՝ Հավթվանում։

-Մեր տունը կարմիր աղյուսից էր, գետնից 1-1,5 մետր բարձր։ Հիմա էլ որ գնամ, աչքերս փակ մեր տունը կգտնեմ։ Մեր այգեպանը՝ Ալին, շատ աշխատասեր մարդ էր։ Ի՜նչ մանուշակներ էր տնկել, հազար գույնի։ Մեծ՝ երեք դռնանի բակ ունեինք։ Սովետական զինվորները գալիս, մեր դուռը ծեծում էին. «Խազյայկա, լավաշ յե՞ստ»։ Մայրս տալիս էր։ Հետո ծեծում էին մյուս դուռը. «Խազյայկա, լավաշ յե՞ստ»։ Մայրս գնում, դուռը բացում, լավաշ էր տալիս։ Երբ երրորդ դուռն էին ծեծում ու տեսնում էին, որ դարձյալ նույն կինն է, ամաչում էին հաց ուզել, բայց մայրս էլի գնում լավաշ էր բերում… «Խազյայկա, լավաշ յե՞ստ». ահա իմ լսած առաջին ռուսերեն նախադասությունը։

Հետո գնդապետը պետք է հայրենիք գար ու իր ռուսերենը կատարելագործեր Մոսկվայում։ Նա պետք է դերասանի վարպետության դասեր առներ Ռուբեն Սիմոնովից, Եվգենի Սիմոնովից, Սերգեյ Գերասիմովից ու Գեորգի Տովստոնոգովից… Նրա խոսքը, արտասանությունը պետք է հղկեր հանրաճանաչ դերասանուհի Բիստրիցկայան…

-Թատրոնն իմ մեջ առաջին հերթին մանկական հուշեր է արթնացնում։ Տասը տարեկան էի, բայց լավ հիշում եմ «Անուշի» բեմադրությունը մեր գյուղում։ Անուշի դերակատարը մեր համագյուղացի տիկին Աշխենն էր, ուսուցչուհին։ Հիշում եմ, երբ Մոսին Սարոյին խփեց, հանդիսականների մեջ նստած Սարոյի դերակատարի մայրը ուշաթափվեց, ցած ընկավ։ Մյուս դերասանների անուններն էլ եմ մինչև հիմա մտապահել՝ Վահրամ Հովհաննիսյան, Գուրգեն Խոդիկյան… Այդ տարիներին հետամնաց Իրանում մեր գյուղը, սակայն, մշակութային կյանքով էր ապրում, «Անուշ» էր բեմադրում… Այդ պատճառով էլ հենց դպրոցն ավարտեցի, գնացի ընդունվեցի Երևանի թատերական ինստիտուտ։ Շուտով ստիպված եղա թողնել ինստիտուտը. չհարմարվեցի, «չուտվող» մարդուն ո՞վ կսիրի։ Եվ հայտնվեցի Սիբիրում։ Չիտայից վերադարձա ու քայլերս ինձ նորից թատրոն տարան, այս անգամ՝ Արտաշատի թատրոն։ Ավելի շուտ՝ եղբայրս, որ թատրոնի դերձակն էր, ինքը տարավ։ Սկսեցի աշխատել որպես հուշարար։ Այդ տարիներին Արտաշատի թատրոնում էին ստեղծագործում Հենրիկ Մալյանը, Գրիգոր Մկրտչյանը։ Հենց հուշարարի փոքրիկ պատուհանից էլ ես ականատես եմ եղել մի մեծ հրաշքի՝ Վահրամ Փափազյանի խաղին։ Մի օր, երբ նա «Ոճրագործի ընտանիքն» էր փորձում, իսկ ինքը Կոռադո էր խաղում, հանկարծ ինձ նկատեց ու ասաց. «Ռուբի՛կ, դուն կրնա՞ս վանքի սպասավորի դեր խաղալ։ Ես հոս պիտի քնեմ, դուն ինձ պիտի հսկես…»։ Ավելի ուշ հենց Վահրամ Փափազյանը մի հանձնարարական նամակ տվեց ձեռքս ու ճամփեց Մոսկվա՝ իր սիրելի ընկերոջ՝ Ռուբեն Սիմոնովի մոտ։ Այդպես ես հայտնվեցի Մոսկվայի Շչուկինի անվան թատերական ինստիտուտում…

Ռուբեն Գրիգորյանին սակայն վիճակված չէր իր կյանքը թատրոնի հետ կապել։ Նրան անգամ անզոր էին օգնել Ռուբեն, Եվգենի Սիմոնովները, Գերասիմովը, Տովստոնոգովը, Փափազյանը… Հեռուստատեսությունը, հեռուստաթատրոնը կյանք մտնելով՝ առաջին հարվածը հասցնում են հենց շրջանային թատրոններին, եւ նրանք կամաց-կամաց կորցնում են իրենց երբեմնի դերն ու նշանակությունը ժողովրդի կյանքում… Հիշո՞ւմ եք խորհրդային զորքերի հետ Հավթվան մտած զինվորներին… Ասատուր Սաֆարյանն արդեն Արտաշատի թատրոնի տնօրենն էր։

-Ճակատագիրը մեզ ու Ասատուր Սաֆարյանին նորից հանդիպեցրեց։ Այս անգամ՝ հայրենի հողի վրա։ Նա չճանաչելու տվեց։ Հավթվանում նա ձիով էր կանգնում մեր պատի տակ, որ ձեռքը հասնի պարսպի վրա ընկած թարմայի խաղողին… Մեծ եղբայրս ամեն անգամ նրան տեսնելիս ասում էր. «Ասատո՛ւր, դու անազնիվ, նենգ ու ապերախտ մարդ ես»։

…Ճարահատ թողեցի թատրոնն ու բեմը և փորձեցի ինձ դրսևորել բոլորովին ուրիշ բնագավառում։ Դարձա արևելագետ, իսկ ավելի ուշ՝ ինձ բախտ վիճակվեց աշակերտելու անվանի լեզվաբան Էդուարդ Աղայանին. դարձա նրա ասպիրանտը։ Հետո դասախոսեցի արտասահմանյան ուսանողների ֆակուլտետում՝ նախ որպես ավագ դասախոս, հետո դեկանի տեղակալ։ Եվ լեզուն դարձավ իմ զենքը, իմ ապրուստի միջոցը։ Մի քանի անգամ էլ վերապատրաստվեցի Մոսկվայում՝ օտար լեզուների կուրսերում։

Բայցևայնպես, Ռուբեն Գրիգորյանը համառորեն հետամուտ է լինում իր կոչմանը, ինչպես ինքն է պատկերավոր ասում՝ իր աստղին։ Նախկին հուշարարի, դերասանի, ռեժիսորի, միջազգային իրավագետի, լեզվաբանի «աստղը» պահեստազորի սպային ուղեկցում է Աֆղանստան… Ծանոթություն հայազգի զինվորականներ, հետագայում գեներալներ Հայկ Քոթանջյանի, Բասենցի Ազոյանի հետ… Շատ ժամանակ չէր մնացել 88-ի համազգային պոռթկումին, ապա և Արցախյան պատերազմին։

-Զինգրքույկը գրպանումս՝ գնացի թակեցի գեներալ Դալիբալթայանի դուռը։ Նա զինգրքույկս բացեց, նայեց, դանդաղորեն փակեց ու մեկնեց ինձ. «Ո՛չ, մեզ պրոպագանդիստ հարկավոր չի, մեզ հիմա հրետանավորներ են պետք»։ Այդ ժամանակ ես նորից հիշեցի Դարչոյին ու Ասատուրին… «Լավ էլ արեց, որ մերժեց,- մտածում էի ինքս ինձ,- պրոպագանդիստն ո՞ւմ է պետք, մեզ կռվող զինվորներ են անհրաժեշտ»։ Եվ գնացի անդամագրվեցի 5-րդ կամավորական բրիգադին ու մեկնեցի ռազմաճակատ։ Վիրավորվեցի Մատաղիսում, կոնտուզիա ստացա Մաղավուզում, վերքերս բուժեցի Մեծ Շենի հոսպիտալում… Այդ ժամանակ ես արդեն 56 տարեկան էի… Հետո ծառայությունս շարունակեցի նորաստեղծ հայոց բանակում… Կյանքը, իհարկե, մարդուն փոխում է, բայց այն հիմնականը, էականը, որ Աստված դրել է քո մեջ, ինչը հենց դու ես, որ կաս, երբեք փոփոխության չի ենթարկվում, մնում է նույնը։ Այստեղ էլ ինձ երկար չհանդուրժեցին. դե, «չուտվող» մարդու ճակատագիրն է այդպիսին… Ասում էի՝ ինչո՞ւ եք խոշոր տառերով զորամասում գրել. «Հայոց պատմության տարագիրը», ճիշտը՝ տարեգրությունն է, տարագիրը բոլորովին ուրիշ բառ է, կոպիտ սխալ է, անգրագիտություն։ Նեղանում էին։ Ասում էի՝ «Մահ իմացյալ մահ է, մահ ոչ իմացյալ՝ անմահություն» բառերի հեղինակը Եղիշեն է, իսկ դուք գրել եք Վարդան Մամիկոնյան։ Սխալ է, անգրագիտություն։ Նեղանում էին, էն էլ ո՜նց էին նեղանում։ «Քո տեղը զորամասը չէ, այլ դպրոցը»,- ասացին մի օր։ Ճիշտ էլ ասում էին. եկա դպրոց։ Հիմա դպրոցում եմ և շատ եմ սիրում իմ աշխատանքը, իմ աշակերտներին։ Գուցե ես լավ զինվորական չդարձա, բայց կարող եմ շատ լավ հայրենասերներ դաստիարակել, լավ նորակոչիկներ պատրաստել Հայաստանի բանակի համար, ինչը և անում եմ։ Եկեք-տեսեք իմ ռազմագիտության կաբինետը՝ բարևներդ կմոռանաք։ Դեռ շատ բաներ եմ մտադիր անելու…»:

Գնդապետ Գրիգորյանի աշխատանքային կենսագրության մի զգալի մասն էլ կապված է հենց մանկավարժական գործունեության հետ. նա մինչև 2000թ. դասավանդել է Վազգեն Սարգսյանի անվան ռազմական ինստիտուտում, բարձրացել մինչև ցիկլի պետի պաշտոնի։ 75-ամյա գնդապետն այսօր ռազմագիտություն է դասավանդում Ռուբեն Սևակի անվան դպրոցում։

-Դե, ինչ,- փորձում եմ կատակել,- կարծես երկար եք մտադիր դպրոցում աշխատել։ Տարիները շատ ավելի հանդուրժող չե՞ն դարձրել «չուտվող» մարդուն։

Բարեհոգի ժպտում է.

-Գիտեք, շատ հեշտ է աշակերտներին զենք բանեցնել սովորեցնելը, զինվորական գործ դասավանդելը, շատ ավելի դժվար է իսկական մարդ ու հայրենասեր դաստիարակելը… Ես նրանց իմ մանկության մասին եմ պատմում, այն մասին, թե ինչպես մեր շունը՝ Ժուլոն, տեսնելով, որ տան ամբողջ իրերը հավաքում, կապում ենք, օրեր շարունակ ոչինչ չէր ուտում… Հետո պատմում եմ, թե ինչպես էր նա վազում այն ամերիկյան բեռնատարի հետևից, որի թափքում նստած՝ մենք գալիս էինք Հայաստան… Երբ ես այս բոլորի մասին պատմում եմ, ու նրանք տխրում են, ինձ ավելի շատ են սիրում, և ես մտածում եմ, որ մենք բարի ու ազնիվ սերունդ ենք մեծացնում, սերունդ, որ ընդունակ է սիրել իր տուն ու տեղը, հայրենիքը և հարկ եղած դեպքում հոգով ու սրտով այն պաշտպանել…

ԳԵՎՈՐԳ ԱԱՍՏՐՅԱՆ