ՕԴԱՅԻՆ ԴԻՄԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ

Սկիզբը՝ նախորդ համարում

1992թ. հուլիսին, Շահումյանի անկումից հետո, այնտեղ մնացած ինքնապաշտպանական ուժերին դուրս բերելու գործում եւս ներգրավվել են ուղղաթիռներ, որոնք գնալիս անցել են Սարսանգի ջրամբարի վրայով, սակայն վերադառնալիս վնասվել եւ հրաշքով են տեղ հասել:
Պատերազմի ամենաակտիվ փուլերից էր 1992թ., երբ սպառազինությամբ հայերին գերազանցող ադրբեջանցիները իսկական պատուհաս դարձած ռեակտիվ համազարկի «Գրադ» կայանքներով հրթիռակոծում էին հայկական բնակավայրերը: Ինքնապաշտպանական ուժերի հրամանատարությունն ուղիներ էր որոնում հակահարված տալու համար, անհրաժեշտ էր նման մի համակարգ Արցախ տեղափոխել: Մի քանի տարբերակների քննարկումից հետո, ի վերջո, Հայաստանի ղեկավարությունը Մոսկվայից ժամանակավոր խնդրում է քսան տոննա բեռնատարողություն ունեցող երեք «Մի-26» բեռնատար ուղղաթիռներ:
Հենց առաջին թռիչքի ժամանակ, երբ Ստեփանակերտ ալյուր էին տեղափոխել, հետդարձին ադրբեջանցիները փորձում են խփել ուղղաթիռը, սակայն կարողանում են միայն վնասել այն: Օդանավակայանում տեխնիկները վերանորոգում են ուղղաթիռը, որի հաջորդ թռիչքով Վարդենիսից «Գրադ» կայանքը հասցվում է Քոլատակ: Երկրորդ կայանքը Շահումյան է հասցվում, սակայն հետդարձին (ապրիլի 3-ին) «Մի-26»-ը խփվում է «Իգլա» ԿԶՀՀ-ով եւ վայր ընկնում Օմար լեռան մոտակայքում, ավելի քան 2800 մետր բարձրության վրա: Ուղղաթիռի մեջ կային ծերեր, երեխաներ ու վիրավորներ: Մեկ մետրանոց ձյան մեջ հայկական ուղղաթիռներն իրականացնում են փրկարարական գործողությունը: Դուրս է բերվում 39 մարդ, սակայն դեպքի վայրում մնում են վեց վիրավորներ: Ամբողջ փրկարարական գործողության ընթացքում օդից հակառակորդի դիրքերին հարվածելով աջակցում էին երկու «Մի-24»-երը: Հաջորդ առավոտյան «Սպիտակ» փրկարարական ջոկատի օգնությամբ դուրս են բերվում այդ վեցը, որոնցից երկուսը սառել-մահացել էին, քանի որ ընկած էին եղել ուղղաթիռից հեռու: Իսկ մոտիկ ընկածները կենդանի էին մնացել` շարժիչների ջերմության շնորհիվ:
Մարտի 27-ին «Յակ-40» ինքնաթիռը խափանված, անսարք եւ գետնից դյուրակիր ԶՀՀ-ով խոցված մեկ շարժիչով հրաշքով վայրէջք է կատարում «Էրեբունի» օդանավակայանում:
Մայիսին ունենում ենք միանգամից երկու կորուստ` բարեբախտաբար առանց մարդկային զոհերի: Դրանցից առաջինը լինում է մայիսի 9-ին` Շուշիի ազատագրման օրը: Քելբաջարի մոտակայքում ադրբեջանական «Սու-25»-ը խոցում է Արցախից վերադարձող «Յակ-40»-ը: Շարքից դուրս են գալիս շարժիչները, խափանվում է հիդրոհամակարգը, եւ նույնիսկ անիվները չեն բացվում: Օդաչուն սկզբում որոշում է վայրէջք կատարել Ջերմուկում, սակայն հետո հասկանում է, որ թռիչքուղին հարմար չէ: Մեծ ջանքերի գնով օդանավն ուղղում է դեպի Սիսիանի օդանավակայան եւ առանց անիվների վայրէջք կատարում: Օդանավի ֆյուզելյաժը վերեւից հիմնովին ավերվել էր հրդեհից, սակայն փորձառու օդաչուն այնպես է վայրէջք կատարում, որ ներքեւի մասը սահնակի դեր է կատարում: Ինքնաթիռի պոչը պոկվում է, «Յակ-40»-ը գրեթե լիովին կործանվում է, սակայն անձնակազմը եւ ուղեւորները փրկվում են: Սա, թերեւս, միակ օդային մարտն է Արցախյան գոյամարտի ընթացքում: Մեր տեսակետը հիմնված է օդաչու Հ. Դավթյանի խոսքերի վրա: Ըստ մեկ այլ վարկածի՝ օդանավը խոցվել էր ԶՀՀ-ով:
Մայիսի 15-ին «Գրադ»-ի արկը դիպչում է զինամթերք տեղափոխող «Յակ-40»-ին, որն արդեն վայրէջք էր կատարել: Հրդեհից կարող էին տուժել մյուս ինքնաթիռները, եւ օդաչուները վտանգի գոտում հայտնված օդանավը հեռացնում են կայանատեղիի մյուս ծայրը:
Լաչինի մարդասիրական միջանցքի բացումից հետո կարեւոր բեռներ տեղափոխողները նորից դարձան ուղղաթիռները, «Յակ»-երն այլեւս նախկին հաճախությամբ չէին թռչում Արցախ, սակայն ակտիվորեն ներգրավված էին վիրավորների տեղափոխման գործում:
1992թ. հունիսի 13-ին Քոլատակի մոտ մարտական գործողությունների ժամանակ խոցվում է հայկական «Մի-24» ուղղաթիռը, իսկ սեպտեմբերի 29-ին Շահումյանի պարտիզանական ջոկատների համար զենք տանելու ճանապարհին՝ եւս մեկը: 1993թ. ապրիլի 17-ին այդպիսի մի թռիչքի ժամանակ հրթիռով խոցված ուղղաթիռում զոհվում են Շահումյանից վերադարձող ինը ազատամարտիկներ, այդ թվում` Շահեն Մեղրյանը: Իրենց ընկերների դիակները հակառակորդին չթողնելու համար հաջորդ օրը երկու ուղղաթիռներից բաղկացած խումբը մեկնում է վթարի վայր: Գիտակցելով, որ հակառակորդի ՀՕՊ-ի միջոցներն իրենց սպասելու են, ուղղաթիռներից մեկը ստանձնում է «թիրախի» դեր, որպեսզի մյուսը դուրս բերի զոհվածների դիակները:
Ընդհանուր առմամբ, քաղաքացիական ավիացիայի օդաչուները միայն բեռնափոխադրման նպատակով կատարել են ավելի քան 3700 թռիչք՝ 11000 թռիչքաժամ ընդհանուր տեւողությամբ, որից միայն 1500 ժամը՝ գիշերը, իսկ մնացածը՝ հիմնականում բարդ օդերեւութաբանական պայմաններում: Այս տվյալները վերցված են «Էրեբունի» օդանավակայանի գրանցման մատյաններից:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՌՕՈւ-Ը

Քաղաքացիական ավիացիայի օդաչուներն ամեն ինչ անում էին, որ կատարեին նաեւ մարտական թռիչքներ: Անօրինական ճանապարհով ձեռք էին բերել երկու «Մի-24» ուղղաթիռ, որոնք, սակայն հետագայում վերադարձվել են ռուսական կողմին` առանց գոնե մեկ անգամ կիրառվելու: 1991թ. հայ օդաչուների համառ ջանքերի շնորհիվ ռուսները մեկ «Մի-8» մարտական ուղղաթիռ են տրամադրում, որով քաղաքացիական օդաչուները մարտական թռիչքներ են կատարում: Դեպի Նախիջեւան տարվող խորհրդային «Մի-24»-երը ժամանակավոր վայրէջք են կատարում Երեւանում, եւ քաղաքացիական ավիացիայի աշխատակիցներն առգրավում են դրանք: Շատ օդաչուներ իրար հերթ չէին տալիս՝ նշված ուղղաթիռներով մարտական թռիչքների նրբությունները յուրացնելու համար: Մոտակայքում ադրբեջանական մի նշանակետ էին ընտրել, որին հարվածելով՝ սովորում էին: Մի քանի ամիս ծառայելուց հետո որպես նվեր ստացված «Մի-8»-ը, որին փաղաքշական «Մուկ» անունն էին տվել, շարքից դուրս է գալիս: Պարզվում է, որ այն նախատեսված էր ընդամենը մի քանի թռիչքի համար:
1992թ. փետրվարին հայկական ինքնապաշտպանական ուժերին ոգեւորելու համար հայ օդաչուները «Մի-24»-երով հարվածել են Շուշիին: Բոլոր ձեռք բերված ուղղաթիռներն օրինականացնելու համար հայկական ավիացիայի ներկայացուցիչները գնում են Մոսկվա:
1992թ. հունվարին ՀՀ պաշտպանության նախարարության կազմում ստեղծվում է Ավիացիայի եւ ՀՕՊ զորքերի վարչությունը: Ինչպես ցանկացած նոր նախաձեռնություն, այնպես էլ դա հանդիպում էր դժվարությունների, հատկապես` պատերազմական պայմաններում: Արտերկրից գրեթե հնարավոր չէր հայրենիք տեղափոխել ավիացիոն տեխնիկայի պահեստամասեր: Չկային բավարար թվով եւ անհրաժեշտ որակավորում ունեցող մասնագետներ, համապատասխան տեխնիկա եւ սպառազինություն, սարքավորումներ, օդանավակայաններ եւ այլն: Ակտիվորեն հավաքագրվում են ավիացիայի հետ որեւէ առնչություն ունեցող անձինք, արտերկրից գալիս են տասնյակ հայրենասերներ:
Երեւանում տեղակայված՝ արդեն ռուսական ուղղաթիռային առանձին էսկադրիլիան միջպետական համապատասխան համաձայնագրերի համաձայն՝ հունիսից սկսում է հանձնվել հայկական կողմին: Դեռ 1992թ. ապրիլին տեղեկանալով, որ զորամասն ուզում են հանել ՀՀ-ից` քաղաքացիական օդաչուները նախ փորձում են ուղղաթիռների վրայից մասեր հանելով խափանել գործընթացը, իսկ հետո օգնության են գալիս ազատամարտիկները, որոնց մի փոքր ջոկատ միշտ հերթապահում էր օդանավակայանում:
Մոսկվայից ժամանած գեներալին պատանդ վերցնելու միջոցով կանխվում է Երեւանից 7-րդ գվարդիական բանակի 382-րդ առանձին ուղղաթիռային ավիաէսկադրիլիայի (Զ/Մ 32923) դուրսբերումը, եւ նույնիսկ որոշ ուղղաթիռներ հետ են կանչվում: Գործողությունը ղեկավարելու պատասխանատվությունը ստանձնել էր Վ. Սարգսյանը:
Արդեն կային ուղղաթիռներ, սակայն խնդիրներն ավելի շատ էին: Հավաքագրված օդաչուների երկու խմբերը հունիսի 17-ին Արզնիում կատարում են առաջին ուսումնական թռիչքը: Նախապատրաստական աշխատանքներում շատ էին օգնում քաղաքացիական ավիացիայի օդաչուները: Հայրենիք եկած հայ ավիատորներից ոչ բոլորն էին մեր ունեցած տեխնիկայի մասնագետ: Շատերն իրենց մասնագիտությամբ այստեղ առհասարակ անելիք չունեին: 1992թ. հունիսի 23-ին կատարվում է հայկական օդուժի առաջին մարտական խնդիրը:
Մասնակցում էր ուղղաթիռի երեք անձնակազմ: Հակառակորդը հրետակոծում եւ վնասում է ուղղաթիռները: Մարտական երկու «Մի-24»-երը կատարում են հարկադրված վայրէջք: Սակայն երրորդ՝ «Մի-8» ուղղաթիռի անձնակազմը գնում է վայրէջքի` թշնամու ճիրաններից փրկելով իր ընկերներին:

(շարունակելի)

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ