ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԲԱՐԴՈՒՅԹԸ ԿԱՄ «ԱԶԵՐԻ» ՆԱԽԱԳԻԾԸ
Գաղտնիք չէ, որ նման բարդ էթնոգենետիկ զարգացումների ժամանակաշրջանում ապրող հանրույթում ծավալվում են սոցիալ-հոգեբանական բարդ գործընթացներ: Այս առումով հատկանշական է ադրբեջանցի դոկտոր Այդին Ալիզադեի վերջերս լույս տեսած հոդվածը: Փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի և իրավունքի դոկտորը նշում է, որ ադրբեջանցիները ներկայումս տառապում են «հայամանիա» հիվանդությամբ: Հետաքրքիր են նաև մեկ այլ ադրբեջանական մտավորականի` Ադրբեջանի նախագահի նախկին խորհրդական, քաղաքագետ Վաֆա Գուլուզադեի խոսքերը. «Ադրբեջանցիները, որպես ազգ, դեռևս ամբողջությամբ չեն ձևավորվել: Որպես ազգ ամբողջությամբ ձևավորվելու համար անհրաժեշտ է անցնել մի քանի փուլ: Առաջին փուլն ազգովի ինքնորոշվելն է: Երկրորդ և երրորդ փուլերը՝ լեզվին և կրոնին տեր կանգնելը, ինչն Ադրբեջանում վերածվել է սպեկուլյացիայի»: Թե ինչի է վերածվել նման կարևորագույն խնդիրը, դա այլ հարց է, սակայն ադրբեջանցի մտավորականի խոսքը մեկ անգամ ևս փաստում է ոչ միայն մեր, այլեւ իրանցի գեներալի վերը ասածները:
Փաստորեն, «օրեցօր հզորացող» Ադրբեջանն իր ինքնության փնտրտուքների մեջ է: Ավելին` այդ աշխատանքը տարվում է մեծ ջանքերով և միջոցների ներգրավմամբ: Այսինքն` այսօր ադրբեջանական քաղաքական վերնախավի համար առաջնայինը ադրբեջանական ազգի` «ազերի»-ների ձևավորման խնդիրն է, «ազերի» ազգի ձևավորման խնդիրն է: Նրանք, ինչպես բոլոր ցեղային նախամիությունները, ևս երազում են ազգային պետություն դառնալ: Ազգային պետության ձևավորումը Թուրքիան սկսեց դեռեւս Առաջին համաշխարհային պատերազմի օրերին, թեեւ չի կարողանում վերջնականապես ավարտել: Հիմա այդ նույն հրամայականը կանգնած է Ադրբեջանի առաջ: Ի տարբերություն մեզ` նրանք զբաղված են այլոցը գողանալով, յուրացնելով ու անգամ ոչնչացնելով:
Ազգագոյացման, ազգային պետության ստեղծման այս բարդ պատմական ժամանակահատվածում ադրբեջանցի թուրք-թաթարների համար ցանկացած հաջողություն կամ պարտություն կարող է վճռորոշ նշանակություն ունենալ: Այդ է պատճառը, որ Ադրբեջանում մեծ նշանակություն են տալիս ամեն մի փոքր հաղթանակին անգամ ամենաաննշան ոլորտներում (կաշառում են Եվրատեսիլն ու օլիմպիական մրցախաղերը և այլն): Այդ է պատճառը, որ ադրբեջանական պետությունը պատերազմում պարտվելուց հետո ավելի շատ հերոսներ ունի, քան հաղթանակած Հայաստանը: Անցյալ չունենալու բարդույթներով ապրող երկիրը միայն կարող է ստորաբար յուրացնել իր տարածքում եղած ամեն տեսակ մշակութային հետք, որը փաստում է այլոց գոյությունը: Միայն նման մտածելակերպով դաստիարակվող հասարակության մեջ կարող են հերոսներ համարվել քնածին կացնահարողները:
Ահա թե ինչու ադրբեջանցի թուրքերի ինքնահաստատման և «ադրբեջանցի-ազերի» ազգի կայացման համար ճակատագրական է հաջորդ հաղթանակը կամ պարտությունը:
♦♦♦
Երեսնամյա պատերազմում տարած հաղթանակն օգնեց Ֆրանսիային 1648թ. դառնալու ազգային պետություն, իսկ 1871թ. պատերազմի հաղթանակը թույլ տվեց ստեղծելու ազգային գերմանական պետությունը: Մինչդեռ իրադարձությունները միանգամայն այլ ընթացք կունենային, եթե Ֆրանսիան եւ Պրուսիան պարտվեին: Հարկ է նշել, որ նման դեպքերում գրեթե միշտ գործում է երկու զորեղ նախապայման: Առաջինը ուժեղ առաջնորդի դերակատարությունն է, իսկ երկրորդը ազգային ոգու և գիտակցության աննախադեպ վերելքը: Համաշխարհային պատմությանն ավելի քան հայտնի են Արման Ռիշելյեն, Ջուլիո Մազարինին, Օտտո ֆոն Բիսմարկը և այլք, որոնք ֆրանսիական և գերմանական հասարակությունները չէին սնում կեղծ արժեքներով: Չէին հորինվում կեղծ հաղթանակներ: Նման սթափ անհատների և սեփական արժեքների առկայությունն է նախ հարկավոր Ադրբեջանին: Իհարկե, «հեյդարամենությունը» լավ հեքիաթ է երեխաների համար, սակայն չի կարող լինել ազգային գաղափարախոսություն, այն լուրջ քաղաքական, գիտական ու հոգեբանական հիմք չէ ազգային վերելքի համար: Ադրբեջանն ունի շատ գործուն և հզոր խաղաքարտ ևս` հայատյացությունը: Այս տարրական շեղվածությունը ևս լուրջ հավակնություններ ունի թեկուզ առանձին ու միայնակ դառնալու ազգային գաղափարախոսություն: Ընդհանրապես, աշխարհում շատերն են փորձել ներքին շատ խնդիրներ լուծել արտաքին թշնամու դեմ համընդհանուր պայքարի կոչերով: Սակայն դա սովորաբար կարճաժամկետ արդյունք է տալիս և ավելի հիվանդացնում է հասարակությունը երկար ժամանակով: Ամենակարևորը՝ այն վտանգավոր է ու կարող է մեծ վնաս հասցնել հենց տվյալ երկրին:
«Ադրբեջանին հնարավորություն են տալիս ցուցադրելու իր «յուրօրինակ անկախությունը», իրականում նրան վերածելով «նավթի տակառի», որը Բաքվի ղեկավարության ամեն հերթական հոգեցնցում մոտեցնում է հնարավոր մեծ պատերազմի կրակին, երբ նա շատ ավելին կարող է կորցնել, քան տարածքները: Ու եթե անգամ ադրբեջանական ղեկավարությունն այնքան էլ լավ չի ընկալում հնարավոր վտանգը, ապա գոնե զգացողությունների մակարդակում այն ավելի ու ավելի է թափանցում, առնվազն, քաղաքական խավի գիտակցության մեջ, որը պատասխաններ չի գտնում, թեև դրանք, կարծես, պետք է ակնհայտ լինեն: Այն ըմբռնումը, թե Ադրբեջանը բավական երկար չի կարող գոյատևել իր ներկա ճանաչված տարածքների շրջանակներում, բխում է ոչ միայն որոշակի տարածաշրջանային ծրագրերից, այլև սահմանների և ազդեցության ոլորտների վերաձևման ընդհանուր սկզբունքներից:
Մի շարք առաջատար պետություններ սկսել են հասկանալ, որ մեծ մոլորություն կլիներ երկարաժամկետ ծրագրեր կապել Ադրբեջանի հետ: Այդ ժողովուրդը դատապարտված է կորցնելու ոչ միայն պետականությունը, այլև հայրենիքը, ցրիվ գալու Եվրասիայի հսկայական տարածքներում, ձուլվելու և կազմելու ենթազերային խմբեր, ինչը պոլովցիների հետ կատարվեց: Ադրբեջանը պետք է ընտրություն կատարի` կա՛մ հաշտվի մի երկրի վիճակի հետ, որը չունի ո՜չ քաղաքական, ո՜չ տարածքային հավակնություններ, և ենթակա է ավելի մեծ տարածքներ կորցնելու հեռանկարի, կա՛մ էլ դառնա Թուրքիայի արբանյակ կազմավորում և ոչնչանա թուրք ղեկավարության հետապնդած ամեն տեսակի վեհապետական նկրտումների ցնորական բավիղներում»:
Հերթական ադրբեջանական պարտությունից կարող են օգտվել ազգային փոքրամասնությունները և համեմատաբար թեթև պայքարով ստեղծել իրենց սեփական պետությունները: Հաղթանակի դեպքում ավելի իրատեսական կդառնա Իրանի և Հայաստանի հաշվին «Մեծ Ադրբեջանի» ստեղծման նախագիծը: Վերջերս մամուլում խոսվեց այն մասին, որ այս նախագծի մեծ ջատագովներից է Մեթյու Բրայզան, նման ծրագրի մասին ավելի շատ են խոսում Արևմուտքում: Ահա, թե ինչքան կարևոր և ճակատագրական է պահը և՛ Ադրբեջանի, և՛ մեզ` հայերիս, ինչու չէ՝ նաեւ Իրանի համար: Ահա, թե ինչ է նշանակում գոյություն չունեցող ազգին էթնիկ անձնագիր շնորհելը, որը մենք անում ենք անգիտակցորեն: Ահա, թե ինչ է նշանակում կեղծ ազգային գաղափարախոսություն: Պետք է շատ զգույշ լինել և այլևս չկիրառել «ազերի» բառը: Մեզանում երբեմն հնչում են այնպիսի տեսակետներ, որ հարկավոր է թուրքերին կիսել, բաժանել իրարից և այդ առումով շատ ճիշտ է «ազերի» եզրույթի գործածումը: Իբր, ժամանակի ընթացքում նրանք իրարից այնքան կհեռանան, որ բարեկամներ չեն լինի, և իբր մեր գործն էլ կհեշտանա, այլեւս չենք մարտնչի երկու ճակատով: Այս տեսակետը մանկամտության աստիճան պարզամիտ է: Նախ՝ դրանով մենք ի սկզբանե մտնում ենք մի մեծ կեղծիքի մեջ, որը նշանակում է կյանք տալ արհեստական մի ազգի, հետևաբար նաև նրա պատմական, տարածքային և մշակութային հավակնություններին: Դրանով մենք նեղացնում ենք նաև մեր հարևան հին ազգերին` պարսիկներին, թալիշներին, վրացիներին և այլն: Հետո այս քայլի հաջողության ոչ մի երաշխիք չկա, և լինելու դեպքում էլ դրանից մեզ որևէ օգուտ լինել չի կարող: Եթե անգամ Ադրբեջանը և Թուրքիան չլինեն դաշնակիցներ, եթե անգամ նրանք իրենց համարեն տարբեր ազգեր և այլն, միևնույն է, նրանց թշնամանքը մեր հանդեպ չի վերանա:
ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
ռազմական փորձագետ
