ԸՆԿԵՐՈՋՍ, ԲՐՈԴՍԿՈՒ ԵՎ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՄԱՍԻՆ

Երեկ ես օտար ափեր ճանապարհեցի իմ ընկերոջը։ Թեև ամբողջ օրը միասին էինք, և ասելու, խոսելու այլևս բան չէր մնացել, նա վերջին, ամենավերջին պահին դռների միջից շուռ եկավ, մի հայացք գցեց ու ձեռքը թափահարեց… Եվ ես մտածեցի. դժվար է, շատ դժվար է հայրենիքը մոռացվում, դուրս գալիս մարդ արարածի սրտից, եթե, իհարկե, երբևէ դուրս է գալիս։ Հրաժեշտի այն վերջին, ամենավերջին պահին, միևնույն է, նա շուռ է գալու ու մի վերջին հայացք է գցելու իր անցյալի, հայրենիքի վրա, որպեսզի հետո մի ամբողջ կյանք այդ հուշով, այդ վերջին պահերի պատկերը սրտում պահելով ապրի կամ ավելի շուտ՝ կարողանա ապրել…

***

Հայրենիքը խորն է մխրճված մարդ արարածի սրտում՝ լինի հերոս թե հացկատակ վերջին, և միայն մահն է ի զորու նրանց միմյանցից բաժանելու… Իսկ ես, ահա, չեմ կարողանում մոռանալ ընկերոջս վերջին հայացքը և անդադար մտածում եմ՝ ի՞նչը նրան ստիպեց շուռ գալ՝ հայրենիքը լքելու ցա՞վը, թե՞ անորոշ ու անհայտ վաղվա օրվա նկատմամբ ունեցած տագնապը… Եվ ակամայից մտաբերում եմ աստվածաշնչյան Ղովտի կնոջը: Իսկապես դժվար է հասկանալ, ըմբռնել: Ինչո՞ւ, ի՞նչ պատճառով բարեպաշտ եւ աստվածապաշտ Ղովտի կինը այն վերջին, ամենավերջին պահին, խախտելով Աստծո պատվիրանը, ետ նայեց՝ դեպի իր հայրենի Սոդոմ-Գոմորը՝ ինքն իրեն դատապարտելով հավերժ աղեսյուն դառնալու: Իսկապես դժվար է հասկանալ. արդյոք հայրենիքը լքելու ցավից ու կսկիծից, թե անորոշ ապագայի հանդեպ տագնապից, ինչպես իմ ընկերը:

Հայրենիքը ճարահատ լքելուն են դատապարտված եղել շատերը և ոչ միայն հայազգիները, շատ հանճարեղ մարդիկ և սովորական մահկանացուները, բայց, չգիտեմ ինչու, ինձ ամենից շատ հարազատ ու սրտամոտ են մեր օրերի ռուս հանճարեղ բանաստեղծ Իոսիֆ Բրոդսկու սրտի տագնապներն ու հոգու մորմոքները։ Ինձ կաշառում են հայրենիքը սիրելու նրա պարզ անմիջականությունն ու անկեղծությունը.

Չլինի այնպես,
ես մեռնեմ հանկարծ քեզանից հեռու…
Չլինի հանկարծ,
որ դու շտապող ամպերի ներքո,
գիշերվա ծոցում տեսնես արցունքներս
և վիշտս խեղճ։

Երեկ ես օտար, հեռավոր ափեր ճանապարհեցի իմ ընկերոջը, որ Բրոդսկուն չէր ճանաչում, բայց համոզված եմ, որ նա Բրոդսկու պես էր սիրում և սիրահարված էր իր հայրենիքին և հաստատ նրա պես է կարոտելու, տառապելու և տագնապելու հայրենիքի համար… Ես թերթում եմ հանճարեղ պոետի գրքերը և ամեն տողի մեջ փնտրում եմ իմ ընկերոջ առ հայրենիք տածած սիրո ապացույցները և հայրենիքը լքելու տագնապները.

Լքել եմ երկիրս, որ սնեց ու պահեց։
Քանի՞սն ինձ մոռացան – մի քաղաք ժողովուրդ։
…Շրջել եմ դաշտերում հոներին դեռ հիշող։
Հագել եմ՝ ինչ հիմա նորաձև է դառնում։
Ցանել եմ տարեկան ու կալը պահել չոր,
Խմել եմ այն, ինչին նաև ջուր են խառնում։
Մինչ այսօր իմ ձայնը, ոռնոցից բացի,
Ողջը ճչաց. անցել եմ շշուկի։
Տարիքս՝ քառասուն։
Ի՞նչ ասեմ։ Որ կյանքը, պարզվում է, երկարեց։
Որ վարժ եմ միմիայն վշտերին։
Բայց բերանս քանի դեռ հողով չեն խցանել,
Երախտապարտ եմ՝ պիտի բարբառի։

Իմ ընկերը, որին օտար ափեր ճամփեցի, թողեց իր գյուղը, որտեղ ծնվել էր, իր խաղողի այգիները, որ այնքան սիրով էր մշակում, թողեց երիտասարդական այն անքուն ու հպարտ գիշերներն ու ցերեկները ազգային զարթոնքի, թողեց հայրենիքի պաշտպանի իր ճտքավոր կոշիկներն ու երեկ մեկնեց օտար ափերում բախտ որոնելու… Նա Բրոդսկուն չէր ճանաչում և չէր կարդացել, բայց և Բրոդսկու պես երբեք չէր թերացել հայրենիքի հանդեպ իր սիրո, նվիրվածության մեջ և ամեն ինչ արել էր այդ սիրուն արժանանալու համար… Իմ ընկերը մտածում է, որ իրեն այստեղ չեն մոռանալու։ Եվ չենք մոռանալու, համոզված եմ, քանզի նրա էությունը տարրալուծված էր իր հայրենիքի ամեն ինչում՝ հող ու քարի, սար ու ձորի, փողոցի ու տների մեջ.

Հիշելու են նրան հրվանդան ու անձավ,
Հիշելու են ցորեն հացն ու եզան լեզուն…
Հուշդ թող,- ոչ գրանիտ,- խատուտիկը պահի։
Այդպես սերն է հեռանում։
Ընդմի՛շտ։ Օտար գիշերում։

Հիշում եմ, երբ ընկերս վերադարձավ Սանկտ Պետերբուրգից, որ դեռ այն ժամանակ Լենինգրադ էր, և որտեղ փաստաբանական պրակտիկա էր անցկացնում, որպիսի հիացմունքով էր խոսում այն հրաշքի մասին, որ ազգ, հայրենիք է կոչվում։ Եվ ոգևորված պատմում էր, թե ինչպես մի օր լենինգրադցի հայտնի քննիչներից մեկն իրեն խնդրում է, որ բանտախուց մտնի ու մի հայ հանցագործի համար, որ լռում է (ռուսերեն չիմանալը պատճառաբանելով), թարգմանչի դեր կատարի։ «Ես սիրով համաձայնեցի,- պատմում էր ընկերս,- մանավանդ մտածեցի, որ թարգմանելուն զուգահեռ, գուցե ինչ-որ բանով էլ, որպես փաստաբան, օգտակար կլինեմ դժբախտության մեջ հայտնված իմ հայրենակցին։ Երբ բանտախուց մտա ու բացատրեցի իմ առաքելության նպատակը, նա անմիջապես ոտքի կանգնեց. «Վախ, քո ցավը տանեմ, քեզ ո՞ր տարբերակն է ձեռ տալիս, ասեմ՝ ռուսերեն հասկանո՞ւմ եմ, թե՞ ոնց։ Ոնց քեզ համար լավ կլինի, էդպես էլ կասեմ… Խի՞ պատվից, փողից-բանից զրկվես…»։ Ընկերս այս պատմությունը պատմում էր արցունքն աչքերին ու ավելացնում. «Չեմ հասկանում, հայրենիքն այդ ի՞նչ է, որ անգամ դանակով չես կարող քերել-հանել մարդու հոգուց։ Պատկերացնում ես՝ ինքը փորձանքի, դժբախտության մեջ, ուզում է ինչ-որ բանով ինձ՝ ազատության մեջ գտնվողիս, փաստաբանիս, բայց իր հայրենակցին գոնե ինչ-որ բանով օգնած լինել»։

Ափսոս, ընկերս Բրոդսկի չէր կարդացել և նրան ծանոթ չէր, այլապես շատ կսիրեր հանճարեղ այդ պոետին, որ 15 տարեկանում ստիպված էր թողնել դպրոցն ու գործարանում աշխատել, հետո դիահերձարանում (բժիշկ էր ուզում դառնալ), հետո երկրաբանական արշավախմբերում, հետո ուսումնասիրում է ամերիկյան, անգլիական, լեհական պոեզիան, դասական դիցաբանությունն ու կրոնական փիլիսոփայությունը, սակայն կալանվում է պորտաբուծության մեղադրանքով։ Եվ ի վերջո, 1972թ. վտարվում է հայրենիքից։ Նա, որ հայրենիքում ընդամենը մի քանի բանաստեղծություն էր տպագրել և դրսում արժանանալու էր գրականության բարձրագույն՝ Նոբելյան մրցանակի, գրել է. «Ես չեմ կարծում, թե որևէ մեկը կարող է ցնծություն ապրել, երբ նրան դուրս են շպրտում հայրենի տնից։ Անգամ նրանք, ովքեր իրենք են գնում։ Բայց անկախ նրանից, թե ինչ ձևով ես թողնում տունդ, մեկ է, այն չի դադարում հարազատ լինելուց։ Ինչպես էլ որ դու այնտեղ ապրեիր՝ լավ թե վատ։ Ես բոլորովին չեմ հասկանում, թե ինչու են ինձնից սպասում, իսկ ոմանք՝ անգամ պահանջում, որ ես տանս դռներին կուպր քսեմ։ Ռուսաստանն իմ տունն է, ես այնտեղ եմ ապրել իմ ամբողջ կյանքը, և այն ամենի համար, ինչ ունեմ, ես պարտական եմ նրան ու նրա ժողովրդին»։

Ընկերս, ափսոս, ծանոթ չէր Բրոդսկուն և եթե կարդար այս տողերը, հաստատ կասեր. «Կեցցե… բա որ ասում եմ՝ հայրենիքը մարդու հոգուց չես քերի-հանի՜, ինչպիսին էլ որ այն լինի… Հիշո՞ւմ ես այն հանցագործին՝ Լենինգրադի բանտում…»։ Եվ ես չգիտեմ, թե ընկերս ինչպե՞ս կարձագանքեր Բրոդսկու այս տողերին.

Տար ինձ հայրենիքով, ամենագետ տաքսի։
Կարծես մոռանում են իմ տեղն ու հասցեն։
Տար ինձ համատարած դաշտերը մեր բերրի։
Գիտե՞ս՝ արտաքսվում եմ ես իմ հայրենիքից։

Եվ դարձյալ չգիտեմ, բայց միամտաբար ուզում եմ հավատալ, որ Բրոդսկու այս տողերը թերևս նրան ետ պահեին… Չէ՞ որ.

Ճանաչում եմ խոտերն այս խոնարհող քամին,
Ճանաչում եմ ճամփեզրի ցեխերում ընկնող տերևը…

***

Չգիտեմ։ Ինչպես Բրոդսկին ինքն է ասում. «Միայն մոխիրը գիտի՝ ինչպես են վառվում մինչև վերջ»։ Բայց մի բանում համոզված եմ՝ ընկերս մի օր վերադառնալու է։ Նա գնաց աննկատ, շշուկով, անձայն, բայց ինչպես Բրոդսկին կասեր՝ «ներս է մտնելու հայրենիքի շքամուտքից»։

Նրան են սպասում իր մանկության դաշտերը, իր պապի տնկած խաղողի որթերը, որոնցով նա այնպես հպարտանում էր. «Տե՛ս,- ասում էր՝ խաղողի ծանր ողկույզը արևի տակ պահած,- ո՜նց է շողշողում ադամանդի նման. պապիս տնկած իծապտուկն է, է՜»։ Նա վերադառնալու է, որովհետև չի կարող ապրել առանց իր դաշտերի, մանկության հուշերի, խաղողի որթերի և Մայր տաճարից իրենց տուն հասնող զանգի հեռավոր ղողանջների, այսինքն՝ առանց հայրենիքի։

ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆ