ՃԵՐՄԱԿ ԱՂԱՎՆԻՆԵՐ

Մարգարիտա տատը արդեն 87 տարեկան է։ 24 տարեկան է եղել, երբ ամբողջ ընտանիքով աքսորվել են Ալթայի երկրամաս։ Ծնողների, եղբայրների հետ 7 տարի ապրել են աքսորավայրում։ Ամուսնացած քույրը, եղբոր կինը դուրս են մնացել «սև ցուցակից», մնացել, ապրել են գյուղում մինչև նրանց վերադարձը։ Վերադարձից հետո Մարգարիտա տատն ամուսնացել է համագյուղացի Բեզոյան Աղասիի հետ։ Ունեցել են երեք որդի՝ Վոլոդյա, Վազգեն, Վարուժան։ 7 թոռների տատ է, ունի արդեն ծոռներ։ Ամուսինը հեռացել է կյանքից։ Տատն ապրում է որդիների հետ։ Չնայած իր ապրած դժվարին, տառապանքներով լեցուն կյանքին, տատը պահպանել է հայ մորը, հայուհուն բնորոշ լավատեսությունը ընտանիքի, հայրենիքի հանդեպ։ Հպարտությամբ է ճանապարհում իր թոռներին հայոց բանակ, սիրով ու ոգևորությամբ ընդունում։ Ե՛վ ճանապարհելիս, և՛ ընդունելիս միշտ սեղանի վերին մասում է՝ իր օրհնանքներով ու ջերմ բարեմաղթանքներով։ Աքսորի տարիներին տատը օրագիր է պահել, որտեղ գրառել է հայրենի ծննդավայր Շահնազար գյուղից (այժմ Մեծավան) հեռու ինչպես իրենց ընտանիքի, այնպես էլ Հայաստանի և միության տարբեր բնակավայրերից աքսորված մարդկանց կյանքից պատմություններ։ Սակայն ժամանակի ընթացքում օրագրի թերթերը խունացել են, հետո այն կորել է։ Օրագրից մնացել են առանձին, պատառոտված հատուկենտ թերթիկներ, որոնք հիշեցնում են հեռավոր այն օրերը, Սիբիրի անծայրածիր, ձյունառատ անտառները, որտեղ չնայած մարդիկ ապրում էին դժվարին, անմարդկային պայմաններում, սակայն երբեք չէին կորցնում հույսը, հավատը, սերը ծննդավայրի, հայրենիքի հանդեպ։ Մարգարիտա տատն իր հիշողություններով այդ սերը, կարոտն ու հավատն է փոխանցում իր զավակներին, թոռներին, ծոռներին, մեզ՝ ապրողներիս։ Եվ այդ հավատով ու լավատեսությամբ է բանակ ճանապարհում իր թոռներին ու ծոռներին։ «Ծննդավայրը դա հայրենիք է, իսկ մեր հայրենիքը դա մեր ծննդավայրն է, հայ մարդու ծննդավայրը»,- այսպես է ասում, այսպես է բանակ ճանապարհում իր զավակներին Մարգարիտա տատը։

…Ասոնք մեր մայրերուն պատմություններն են։ Ինչեր որ քաշեցին անոնք՝ սուրբերը չքաշեցին. Հռիփսիմեները Գայանեները ավելի չչարչարվեցան՝ սուրբ ըլլալու համար։

«Մեր մայրերը» Հակոբ Մնձուրի

…Կյանքի էջերից պոկված թերթիկները քամին առել թևերին ու աղավնու ճերմակ թևիկների նման ծափծափում է հայրենի, Մարգարիտա տատի ծննդավայր Շահնազար գյուղի տների կտուրներին, շրջակա դաշտ ու սարերին, հետո իջնում է գյուղի հանգստարան, թևերը թափահարում արդեն հանգչող խնկամանի վրա ու նորից կրակը բորբոքելով, խնկի բույրը շաղ է տալիս հարազատ տապանաքարերին, որոնց տակ արդեն քանի-քանի տարի ննջում են մարդիկ, որոնց կյանքի էջերը ճերմակ-ճերմակ էին, ինչպես հեռավոր սիբիրների ձյունը, և այսպես բաց ու ճերմակ էլ կմնային, անգամ գուցե մոռացվեին, որովհետև ժամանակներն անողոք էին՝ հեշտությամբ մոռացնել էին տալիս անուններ, ապրումներ, երազանք ու իղձ, որոնք ասես իսկի չեն էլ եղել, չեն ապրել, խորհել, տառապել ու երազել… Սակայն բնությունը, մայր բնությունը, Մարգարիտա տատի հիշողության ծալքերում պահում-պահպանում է այդ ամենը, որպես դաս, որպես սրբագրում դառը անցյալի, որպեսզի այն չկրկնվի, որպեսզի մաքրամաքուր բնությունը չաղճատվի, որպեսզի մարդ արարածն ապրի իր պատկերով և տիրոջ նմանությամբ…

Հեռավոր այդ օրերի լուսանկարներից մեզ է նայում սևորակ աչքունքով, երկար վարսերով մի աղջնակ։ Աչքերը խոսուն են, թախիծ ու կարոտով լեցուն։ Տարիների հեռվից այդ աչքերում կարդում ես մի կենսագրություն, որը այնքան նման է, միահյուսված է իր իսկ գերդաստանի կենսագրությանը։ Գերդաստան, որի անդամները երկփեղկվեցին, բաժանվեցին երկու մասի՝ սրտով ու հոգով։

Այդ լուսանկարներից մեզ նայող աղջնակը դարձավ մայր, տատիկ։ Արդեն 87-ամյա հայուհին Մարգարիտա տատն է՝ շրջապատված իր որդիներով, հարսներով, թոռներով, ծոռներով։ Հեռավոր այն օրերը հիշելիս տխրություն է իջնում տատի դեմքին։ Մարգարիտա տատը իր օրագիր-տետրակում գրի է առել հիշողություններ այն հեռավոր աքսորավայրից։ Ափսոս, տետրակը կորել է, մնացել են միայն հատուկենտ պատառիկներ, խունացած թերթիկներ, որոնք կարդալիս զգում ես, թե ինչ ցանկությամբ, ինչ զգացողությամբ է տատը թղթին հանձնել անուններ, դեմքեր, ապրումներ, որպեսզի նրանք չմոռացվեն, որպեսզի մնան ապրողներիս հիշողության մեջ, որպեսզի շարունակվի ազգի, գերդաստանի պատմությունը։

Պատահում է ծերացած աչքերին հաճախ իջնող նինջը երկար ժամանակ փախչում է, մոտ չի գալիս աչքերին ու Մարգարիտա տատը հայացքը պատուհանից դուրս շշնջում է. «Ինչո՞ւ այդպես եղավ, ո՞վ էր մեղավոր։ Որքան կարոտներ, ջերմ խոսքեր մնացին մեր հոգում, որոնք պետք է տայինք մեկմեկու, ասեինք մեկմեկու։ Ասեինք մեր հարազատներին, մեր ծնողներին, մեր եղբայրներին, քույրերին։ Ինչո՞ւ այդպես անընթեռնելի մնացին մեր կյանքի այդ հեռավոր, տխուր օրերի էջերը։ Ինչո՞ւ»։

Ու այսպես՝ արևածագ լինի թե արևամուտ, օրվա սկիզբ լինի թե ավարտ՝ Մարգարիտա տատի հարցը գնացքի երկար, անվերջ ու անդադար ընթացող անիվների միալար ձայների հետ կրկնվում է. «Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ այդպես եղավ»։

Արխիվային տեղեկանք

Համաձայն արխիվային փաստաթղթերի՝ 1949թ. հունիսի 22-ին Կալինինոյի շրջանի Շահնազար գյուղից, որպես դաշնակ, Ալթայի երկրամաս են աքսորվել Արմենակ Դավիթի Դիլբարյանը, ծնված 1895թ. նույն գյուղում, և նրա ընտանիքը՝ հետևյալ կազմով՝ Դիլբարյան Քիշմիշ Բարսեղի, կինը, ծնված 1902թ. Դիլբարյան Շալիկո Արմենակի, տղան, ծնված 1924թ., Դիլբարյան Շամիր Արմենակի, տղան՝ ծնված 1932թ., Դիլբարյան Մարգարիտա Արմենակի, աղջիկը՝ ծնված 1926թ.։

Աքսորումը ձևակերպվել է ԽՍՀՄ պետանվտանգության նախարարին կից հատուկ խորհրդակցության 1950թ. հոկտեմբերի 21-ի 51-ա որոշմամբ։ Հակահեղափոխական գործունեությամբ զբաղվող անձանց գործերը քննող հանրապետական հանձնաժողովի 1956թ. ապրիլի 30-ի թիվ 81 որոշմամբ Արմենակ Դավթի Դիլբարյանը և նրա ընտանիքը ազատվել են աքսորավայրից։

ՀԽՍՀ Գերագույն դատարանի քրեական գործերի դատական կոլեգիայի 1981թ. հուլիսի 22-ի որոշմամբ բեկանվել է 1950թ. հոկտեմբերի 21 որոշումը և գործը Արմենակ Դիլբարյանի նկատմամբ կարճվել է հանցակազմի բացակայության պատճառով։

…Շահնազար գյուղում էր ապրում Դիլբարյան գերդաստանը։ (Եվ փառք Աստծո, այսօր էլ ապրում է այնտեղ՝ կառչած իր արմատներին)։ Արմենակ և Քիշմիշ Դիլբարյաններն աշխարհ էին բերել չորս զավակ՝ 2 աղջիկ և 2 տղա։ Շալիկոն ու քույրը՝ Վիկտորիան՝ ամուսնացած էին։ Շալիկոն ուներ մեկ տղա՝ Աշոտ անունով։ Կնոջ՝ Մարգարիտայի հետ զագսավորված չէր, որն էլ նրանց դուրս թողեց աքսորի ցուցակից։ Իսկ Վիկտորիային այդպես էլ տրված չէր զգալ մայրանալու բերկրանքը…

«1949թ. հունիսի 22։ Ես ողջ օրը աշխատել էի դաշտում։ Երբ երեկոյան տուն մտա, շատ էի հոգնած ու մայրիկիս հորդորները, որ մի կտոր հաց ուտեմ, չէի լսում, աչքերս փակվում էին ու ես պառկեցի քնելու։ Սիրտս անորոշ, անմեկնելի ինչ-որ զգացողությամբ էր լցվել։ Չգիտեմ, արթուն էի, թե քնած։ Թվաց երազ եմ տեսնում՝ աղմուկ էր, ձայներ։ Ու մեկ էլ լսում եմ մայրիկիս ձայնը. «Մարգո, աղջիկս, վեր կաց»։ Բացում եմ հոգնած աչքերս ու թվում է, թե երազի մեջ եմ։ Սակայն նորից լսում եմ մայրիկիս ձայնը. «Վեր կաց, Մարգո ջան, վեր կաց»։ Մայրս կռացել է վրաս ու արցունքի կաթիլներն է փորձում սրբել։ Հետո շվարած կանգնում է՝ հայացքը սենյակի մեկ այս, մեկ այն կողմ շրջելով։ Ես զգում եմ լուռ ոտնահետքեր, որոնք անցնում են սենյակից սենյակ, իջնում նկուղ։ «Այս ուշ ժամին տեսնես ի՞նչ է պատահել,- անցնում է մտքովս ու նորից լսում եմ մայրիկիս ձայնը. «Մարգո, աղջիկս, շորերդ, տաք հագուստներդ հավաքիր, գնում ենք»։ Ես ամեն ինչ հասկանում եմ. դրսում մի բեռնատար է կանգնած. մեքենայի թափքում մարդիկ են նստած։ Նստած են քար լռությամբ, ասես քարե արձաններ լինեն։ Այդ օրերին մարդկանց խոսակցությունների հիմնական թեման «աքսոր, ժողովրդի թշնամի» արտահայտություններն էին։ Ու երբ առավոտյան լսում էինք, որ մեկնումեկի տանը գիշերվա լռության մեջ մեքենա էր մոտեցել, արդեն գիտեինք, որ այդ մարդը «ժողովրդի թշնամի է՝ հակա»։ Արդեն գիտեինք, որ առավոտյան այդ տան դռները փակ են լինելու։ Իսկ այդ մարդիկ իրենց քրտինքով, իրենց արդար աշխատանքով հաց վաստակողներ էին, իրենց օջախները շեն պահողներ։

Շարունակելի

ԳՆԵԼ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ