ՔԱՐԵ ԵՐԱԶՆԵՐ
(վեպ-ռեքվիեմ)
Սադայ Սադըղլին իսկապես հեռու էր: Շատ հեռու էր բժշկից, կնոջից, հիվանդասենյակից, որտեղ գտնվում էր, և նույնիսկ գլխուղեղի վնասվածքից ու մարմնի վերքերից: Այլիսում էր… Այո՛, այո՛, անկասկած, նա Այլիսում էր: Սակայն այդ Այլիսը ոչ թե իրական աշխարհում գոյություն ունեցողն էր, այլ այն, որը Սադայն ինչ-որ ժամանակ, չորս-հինգ տարեկանում, տեսել էր երազում, և որտեղ մի գարուն ինչ-որ տեղից վազել-եկել էր հիասքանչ սև աղվեսաձագը: Սադայն ընդամենը մի անգամ էր տեսել նրան իրենց բակի պարսպի վրա: Սև աղվեսիկը ցանկապատից ցատկեց ծառի վրա, սկսեց թռչկոտել ճյուղից ճյուղ և կորավ կանաչ տերևների մեջ: Իսկ մի քանի օր անց Սադայը տեսավ, թե ինչպես Քարե եկեղեցու պարսպի վրա` աղբյուրի մոտ, Ջինգյոզ Շաբանը հրացանով սպանեց այդ փոքրիկ աղվեսին: Դրանից հետո Սադայն աղվեսաձագին գրեթե ամեն գիշեր տեսնում էր երազում…
…Նրա` հիվանդանոցում գտնվելու տասներորդ օրը` վաղ առավոտյան, բժիշկ Աբասալիևը անսպասելիորեն դուռը բացեց և հիվանդասենյակ մտավ: Երբ ծեր հոգեբույժը կիպ բաճկոնի տակից հագած սվիտերով և պորտֆելը ձեռքին հայտնվեց շեմին, բժիշկ Ֆարզանին, որ հենց նոր էր ավարտել առավոտյան բուժզննումը, հիվանդասենյակի հեռավոր անկյունում ձեռքերն էր լվանում: Մունավվեր խանումը բժշկի համար նախաճաշ էր պատրաստել և դասավորում էր կլոր սեղանիկի վրա: Ազադա խանումը կանգնել էր պատուհանի մոտ և, բակի կողմը նայելով, մտածում էր հոր մասին, որին չկարողացավ այցելել անցյալ շաբաթ:
Բժիշկ Ֆարզանին զարմացած էր. տարեց ծանոթի շարժունությունն ու աշխուժությո՞ւնն էին ապշեցնում նրան, թե՞ սկսեց մտածել` որքա՞ն է հոգեպես առողջ ինքը` պրոֆեսորը, որը թույլ էր տալիս իրեն նման արտահայտիչ պահվածք դրսևորել ծանր հիվանդի ներկայությամբ: Այնուամենայնիվ, պրոֆեսոր Աբասալիևը թույլ չտվեց բժշկին անգամ մեկ բառ ասել և չփորձեց հասկանալ դստեր աչքերի գաղտնի տագնապի իմաստը: Այլիսի մեծ հայրենասերը հուզմունքից դողացող ձեռքերով բացեց ծնկների վրա դրված պորտֆելը, գրոտած թղթերի տրցակից հանեց մի էջ և, դրոշակի նման թափահարելով, չտեսնված ոգևորությամբ ասաց.
-Ես քեզ բերել եմ երեքհարյուրքառասնամյա հիասքանչ Այլիսը, երիտասա՛րդ: Եվ մի՛ կարծիր, թե սրանք հեքիաթներ են: Այստեղ գրված ամեն ինչ հարյուրտոկոսանոց ճշմարտություն է: Քեզ ժամանակին պատմել եմ, որ մի այլիսցի վաճառական օրագիր է վարել: Ես դա տեսել եմ Միրզա Վահաբի մոտ դեռ Այլիսը թուրքերի կողմից ավերվելուց առաջ: Իսկ Հայրենական պատերազմից հետո իմ ընկերը Երևանից ինձ էր ուղարկել այդ օրագրի ռուսերեն թարգմանությունը:
Բժիշկ Աբասալիևը ոչ միայն ռուսերենից թարգմանել էր 340 տարի առաջ Այլիսում ծնված և ողջ աշխարհը շրջած հայ վաճառականի օրագիրը, այլև, թվում էր, այդ բնագիրն անգիր էր արել: Արդեն ութսունն անց այդ մարդու արտառոց հիշողությունը ապշեցրեց բժիշկ Ֆարզանիին: Նա ուշադիր հետևում էր գործընկերոջը և հետզհետե ավելի մեծ հետաքրքրությամբ էր լսում նրան:
– «Այսօր Ագուլիս ժամանեց Խոսրով աղան և ժողովրդին հայտարարեց առ այն, որ իրեն նշանակել են Գողթնի տիրակալ: Նա բազմաթիվ մարդիկ բերեց Մեղրիից, Շոռոթից, Լեհրամից…- այդպես է հնում կոչվել Նեհրամը1:- …Ինչպես էին նրանք ծաղրում Ագուլիսի մելիք Հովհաննեսին: Խեղճին նստեցրել էին ավանակի վրա և զուռնայի նվագի տակ տանում էին դեսուդեն: Հետո նրանից հարյուր թուման պոկեցին և բաց թողեցին»:- Բժիշկ Աբասալիևը որոշ ժամանակ պրպտում էր թղթերն իր պորտֆելում:- Ո՞ւմ մտքով կանցներ, երիտասա՛րդ,- ասաց նա:- Դու պատկերացնո՞ւմ ես, 1669 թվականի հուլիսի 22-ին Այլիսում ձյո՛ւն է եկել: Իսկ 1677 թվականի հունիսի 3-ից մինչև օգոստոսի վերջը մի կաթիլ անձրև չի եկել:
Բժիշկ Աբասալիևն արդեն չէր նայում հիվանդին, նա պորտֆելից մեկը մյուսի հետևից գրոտած էջեր էր հանում և տարօրինակ խանդավառությամբ կարդում` կարծես իր համար:
Մունավվեր խանումը, հասկանալով, որ դա կարող է երկար ձգվել, փորձեց խառնվել.
– Բժի՛շկ, բայց չէ՞ որ ամենուր գրում են, որ այդ եկեղեցիները հայկական չեն, այլ աղվանական: Ասում են` հետագայում հայերը յուրացրել են դրանք: Գուցե և ձեր Զաքարիան էլ հայ չի եղել, այլ աղվան:
Բժիշկ Աբասալիևը, թվում էր, չուզեց վայրկյան իսկ կորցնել գլուխը բարձրացնելու և բուժքրոջը նայելու համար: Աչքը չկտրելով թղթից` նա բացականչեց.
– Միանգամայն անհեթե՛թ բան ես ասում: Եթե մեկը ինքն իրեն հայ է անվանում, ես ինչպե՞ս կարող եմ ասել` ոչ, դու հայ չես:
Այո,- արտաբերեց բժիշկը` կրկին դիմելով Ֆարիդ Ֆարզանիին,- արաբական արշավանքներից հետո, 8-րդ դարից մինչև 13-րդը, եղան նաև թուրքական, մոնղոլ-թաթարական արշավանքներ, և՛ օղուզներ, և՛ սելջուկներ: Հետո գրեթե երեք դար այս հողը դարձավ արյունալի կռիվների ասպարեզ Իրանի և Թուրքիայի միջև: Սրանք եկան` սպանեցին, նրանք եկան` սպանեցին: Եթե յուրաքանչյուր նահատակված հայի համար ընդամենը մեկ մոմ վառեին, այդ մոմերի ցոլքերը լուսնի լույսից ավելի պայծառ կլինեին: Հայերը շատ տառապանքներ են կրել, բայց իրենց հավատը փոխել երբեք չեն համաձայնել: Այս ժողովուրդը հոգնել և տառապել է բռնությունից, բայց երբեք չի դադարել կառուցել իր եկեղեցիները, գրել իր գրքերը և, ձեռքերը վեր բարձրացնելով, իր Աստծուն երկրպագել:
– Իսկ էլ ի՞նչ պետք է անի հողից զրկված ժողովուրդը: Միայն մնում է, որ երկնքի՛ն ապավինի,- կամացուկ քմծիծաղ տալով` ասաց Ֆարիդ Ֆարզանին:
Բժիշկ Աբասալիևը ևս մի թերթ հանեց իր թղթերի տրցակից, նայեց անդադար ժպտացող հիվանդին, ինքն էլ ժպտաց լայն ու սրտագին և շարունակեց խոսել նախկին խանդավառությամբ:- Մի խելահեղ բանաստեղծ են ունեցել նրանք` Եղիշե Չարենց, երեսունյոթին բռնադատված: Այս անդուլ զվարճասերը և թթի օղու մեծ սիրահարը մի անգամ կատակել է, ասում են, շատ սրամիտ ձևով` մենք նրանց թույլ չտվինք, ասել է նա, մեր այն տեղից անպետք կաշվի մի խղճուկ կտոր կտրել, և դա նրանց հազվադեպ հարմար առիթ տվեց մորթելու մեր ողջ ազգին:
Դեռ կես ժամ կար մինչև հիվանդի դեղերի հերթական ընդունումը: Սակայն Ազադա խանումը, հասկանալով, որ հայրը մտադիր է շարունակել օրագրերի ընթերցումը, մոտեցավ մահճակալին և սկսեց նրան նշաններ ցույց տալ` իբր ժամանակն է հիվանդին հանգիստ թողնելու: Եվ նորից բժիշկը ուշադրություն չդարձրեց դստեր անհանգստությանը: Նա պորտֆելից հանեց մի նոր էջ և թափահարելով՝ ասաց.
– Իսկ այստեղ այնպիսի՛ բան է գրված, երիտասա՛րդ…
Հենց այդ ժամանակ Սադայ Սադըղլիի աչքերը հանկարծ անհավատալիորեն լայն բացվեցին, և դողացող շրթունքներով նա մրմնջաց.
– Չեշ-մե-սե-դի՛ն: Էջ-մա-էջմազ-զա՛:
Դրանք հիվանդանոցի մահճակալի վրա անցկացրած ողջ ժամանակի ընթացքում նրա արտաբերած բառանման առաջին հնչյուններն էին: Բայց որ դա «Էջմիածին» էր նշանակում, կարող էր ըմբռնել միայն Ազադա խանումը: Եվ դա հասկանալով` նա այլևս չկարողացավ զսպել իրեն և, բարձրաձայն փղձկալով, աղիողորմ հեկեկաց.
– Հայրի՛կ: Հայրի՛կ…,- ասաց նա հեծկլտոցի միջից:
Բժիշկ Աբասալիևը ակնթարթորեն գունատվեց: Հենց նոր արթնացած մարդու նման, որ ճգնում է հասկանալ որտեղ է գտնվում, նա նայեց հիվանդին, հետո հերթականությամբ Ֆարզանիին, Մունավվեր խանումին, անզուսպ արտասվող իր միակ դստերը:
Հիվանդն իր հեռավոր աշխարհից անսահման զարմանքով նայում էր բժիշկ Աբասալիևին: Այդ մարդը Սադայ Սադըղլիին ծանոթ էր թվում, և նա, ուժերը լարելով, փորձում էր հիշել, թե ով է: Կանայք անհամբեր սպասում էին եկեղեցիների, վանականների ու Այլիսի մասին զրույցի ավարտին:
Մունավվեր խանումը սկսեց հիվանդի վիճակից խոսել…
♦♦♦
Սադայը առաջվա նման մնում էր իր հեռավոր աշխարհում: Հիմա տղան, գեղեցիկ սև աղվեսաձագին հետամուտ, գյուղի վերին և ներքին թաղամասերն իրարից բաժանող բլրի գագաթին էր` արևի ճառագայթների տակ մի քիչ վարդագույն թվացող լեռան լանջին փարված Քարե եկեղեցուց ոչ հեռու: Գեղեցիկ սև աղվեսաձագը էլի թռչկոտում էր կանաչ ճյուղերի մեջ, և տղան վախենում էր նրան տեսադաշտից կորցնել, բայց միաժամանակ սաստիկ ծարավ էր: Հետո նա տեսավ, թե ինչպես փոքրիկ աղվեսը ծառից ցատկեց քարե պարսպի վրա և շարունակեց իր ճանապարհը: Տղան ուրախացավ, այժմ նա կարող է մոտենալ կարկաչուն ջրին: Նա ափը պահեց ջրի առաձիգ շիթի տակ, սակայն ոչ մի կաթիլ ջուր չընկավ տղայի ափի մեջ: Անգամ փոքր-ինչ զովություն չզգաց, հակառակը` նրան համակեց սրտխառնուք առաջացնող տապը: Տղան գլուխը մտցրեց առվի մեջ, որ հովացնի վառվող ուղեղը: Բայց այստեղ էլ ոչինչ չստացվեց. նույնիսկ այդ վարար ջուրը զովություն չպարգևեց կրակով բռնկված ուղեղին: Հենց այդ ակնթարթին տղային համակեց սև աղվեսաձագին ընդմիշտ տեսադաշտից կորցնելու սարսափը: Եվ հենց այստեղ ինչ-որ տեղ կրակոց շառաչեց: Թռչող գնդակի սուլոցը հալված արճիճով խուժեց ականջները: Հասկանալու համար, թե որտեղից հնչեց կրակոցը, նա հավաքեց իր ամբողջ ուժերը և, բարձրացնելով գլուխը, լուսահյուս քարե պարիսպների փոխարեն տեսավ այժմյան Այլիսի սովորական` կավածեփ գորշ ցանկապատը և նրա վրայով հոսող` իր մանկության սևաթույր գեղեցիկ փափկամազ աղվեսաձագի ալ արյունը…
Մինչ ընդմիշտ աչքերը կփակեր, բարձր-բարձր Երկնքի տակ` Այլիսի ամենաբարձր լեռան լանջին, հանկարծ պարզորոշ տեսավ Վուրագըրդի եկեղեցին` «Աղավնու շուկան»: Եվ վերջապես հասկացավ, որ նա այլևս գնալու տեղ չունի…
Այլիս, 2006, հուլիս
Բաքու, 2007, հունիս
ԱՔՐԱՄ ԱՅԼԻՍԼԻ
Ռուսերեն հեղինակային բնագրից
թարգմանությունը`
ԱՐՏԱԿ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ
