19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋԻ ԵՎ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍԿԶԲԻ ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԻ ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԵՎ ԶԻՆԱՏԱՐ ԽՄԲԵՐԸ
ԿԱՅԾԱԿ ՎԱՂԱՐՇԱԿԻ «ԴԺՈԽՔ» ԶԻՆԱՏԱՐ ՀԵԾԵԼԱԽՈՒՄԲԸ
Հայդուկները, տարվելով հարձակումով, չեն նկատում, որ այդ ընթացքում հակառակորդի մի քանի հարյուր զինվորներ հասցնում են բարձրանալ ու գրավել բերդի վերևի իրենց դիրքերը: Հայդուկները հայտնվում են շրջափակման մեջ: Խմբապետ Վաղարշակը ձիու վրա նստած շրջում է դիրքերը և ոգեշնչելով զինվորներին՝ հորդորում նրանց կռվել մինչև վերջ, սակայն ուժերը չափազանց անհավասար էին: Թուրք զինվորների` թիկունքից տեղացող կրակից հայդուկներից մի քանիսը զոհվում են, իսկ մյուսները խմբապետ Վաղարշակի հրահանգով իջնում են ներքևի դիրքերը: Նահանջելու ընթացքում երկու ոտքից ծանր վիրավորվում և զոհվում է «Դժոխք» ձիավոր մարտական խմբի հրամանատար Կայծակ Վաղարշակը: Ներքևի դիրքերում գտնվող 16 հայդուկները նույնպես հայտնվում են շրջափակման մեջ, բայց կարողանում են կռվելով մեծ դժվարությամբ դուրս գալ շրջապատումից ու հեռանալ: Այդ անսովոր մարտի ականատեսներն էին ռուս զինվորները, որոնք հանգիստ դիտում էին, թե ինչպես հազարավոր թուրք զինվորներ անընդմեջ գրոհներով փորձում էին պաշարման մեջ վերցնել և ոչնչացնել ընդամենը երեք տասնյակ հայ մարտիկների:
Կռվի մասնակից Վարդանը (վավերագրության հեղինակն է-Հ. Գ.) հրաշքով կարողանում է փրկվել: Այն պահին, երբ քրդերը նրան առաջարկել են հանձնվել, նա դիմել է խորամանկության և կարողացել խաբել նրանց: Նա ցույց է տվել, թե իբր հանձնվում է, բայց, ռումբերն ու դինամիտը աննկատ թաղելով, թուրքերի ու քրդերի ճանապարհին վառում է քուղը: Ռումբերի պայթյունից տասնյակ թուրքեր ու քրդեր սպանվում ու վիրավորվում են, իսկ Վարդանը թփերի ու քարերի արանքներով երկու օր սողոսկելով և անասելի դժվարություններ հաղթահարելով՝ հասնում է ռուսական սահման: Այդ օրերին «Դրօշակ»-ին հասցեագրված հեռագրերից մեկը, հաղորդելով Բասենում ձիավոր մարտախմբի կռվի մասին, նշում է. «Կռիւը շարունակւեց մի օր: Հաւաքւեցին 4000 -ից աւելի զօրքեր եւ քրդեր, որոնք մի քանի անգամ փորձեցին գրոհ տալ ու դիրքերը վերցնել, բայց մեծամեծ կորուստներ տալով տեղացող ռումբերից եւ մոսինի գնդակներից յետ նահանջեցին: Կռիւը յուսահատական դարձաւ իրիկնապահին.. .»:
Հայդուկներից մի քանիսը մարտախմբի անդամ Գևորգի, որին շիկահեր և ռուսի նման լինելու համար անվանել են Ռուս Գևորգ, առաջնորդությամբ դուրս են գալիս շրջափակումից և հասնում ռուսական սահման, որտեղ կանգնած էին ռուս սահմանապահները: Գևորգը համոզված, որ ռուսները իրենց չեն վնասի, առաջ է անցնում և մոտենում զինվորներին, բայց «…խեղճը դաժանօրեն սխալած էր. ռուս զինուորներու համազարկերը կը դիմաւորեն զինքն ու իր խումբը. եւ երկու կրակի մէջ իյնալով Գէւորգն ու իր ընկերները բոլորն ալ գնդակահար կ’ըլլան»: Ցարական պաշտոնյաներին ևս մի հարմար պատրվակ էր պետք, որպեսզի ավելի ամրապնդեին սահմանն ու առավել խիստ հսկողություն սահմանեին հայ հեղափոխական գործիչների ու մարտական ուժերի նկատմամբ: Նրանք օգտագործում են «Դժոխք» մարտախմբի ընդհարման փաստը և հեռագրում Կարսի նահանգապետին, որն էլ իր հերթին՝ վարչապետին հաղորդելով, որ կռվի մասնակից հայդուկները Անդրանիկի խմբից են, որոնք Մուշից գալով ուզում էին անցնել Ռուսաստան-Կովկաս:
ՆԻԿՈԼ ԴՈՒՄԱՆԻ ԶԻՆԱՏԱՐ ՀԵԾԵԼԱԽՈՒՄԲԸ
Սասունի ապստամբության նախօրեին և ապա նաև նրա ծավալման ընթացքում հայ ազատագրական պայքարի գրեթե ողջ ընտրանին ներկայացնող գործիչների միջեւ տիրող որոշակի հակասությունների ու տարաձայնությունների պատճառով դեռևս լուծված չէր մարտական ուժերի առաջնորդի ընտրության հարցը: Ո՞վ պետք է միավորեր և առաջնորդեր Սասունում կենտրոնացած մարտական ուժերը, որոնց շարքերում էին բազմաթիվ անվանի, կրակի բովում թրծված գործիչներ (Հրայր Դժոխք, Անդրանիկ, Գևորգ Չավուշ, Սեբաստացի Մուրադ, այլք): Այսուհանդերձ, իշխում էր այն տեսակետը, որ ապստամբությունը պիտի գլխավորեր Նիկոլ Դումանը:
ՀԱՄԼԵՏ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
պատմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
