ԳՐԻՉԸ

Լուսնի եղջյուրից կասկածանք էր կաթում։ Այն աննկատելի գալիս, լցվում էր դիրքում կանգնած զինվորի սրտի մեջ եւ դառնում էր մտածմունք։ Զինվորը վաղուց էր հաղթահարել իր բոլոր վախերը, իր անփորձ գերզգուշությունը վաղուց էր թողել խրամատից անդին, բայց հիմա լուսնից կաթող կասկածանքը դառնում էր մտածմունք եւ ստիպում էր առավել ուշադիր լինել։ Խրամատից ներքեւ հողատնակն էր՝ ամուր, բետոնե պատերով, որտեղ ուրախ ու տաք գռգռում էր վառարանը։ Տղաները, կողքին նստած, խոսում են, ամուր ու գոց քնով աշխատում են հանգստանալ հերթափոխից ազատ իրենց երկու ժամի ամեն մի րոպեն։ Խոսում են, կատակում, մեկ-մեկ էլ կոշտ ու կոպիտ հայհոյում, բայց սրտի մեջ փափուկ ու տաք մլմլում է երազանքի մի կանթեղ։

Լիճը խրամատից չի երեւում։ Նայում ես նրա ուղղությամբ, եւ հայացքդ գալիս, դեմ է առնում սարերին։ Թե տղա ես, անցիր սարերի վրայով, որ տեսնես լճի կապույտը, ինչպես տաշտի մեջ լցված լեղակաջուր։ Բայց ինչ անես, որ մարդու հայացքը ծռվել չգիտի, սարը ծակել-անցնել չգիտի, որ գնա, մի պուտ կարոտը հովացնի, հետ գա՝ դարձյալ ուղղվելու թշնամու դիրքերին։

Այս էլ քանի օր՝ հակառակորդն իրեն զարմանալի ու տարօրինակ է պահում։ Մեկ երազկոտ ու խաղաղասեր, մեկ էլ քաջ ու համարձակ է ձեւանում։ Ով գիտե, խրամատի խորքում իրեն քաջ ու պաշտպանվա՞ծ է զգում, թե՞ քթածակերից ներս քաշած կանեփի ծուխն է քաջություն տվել։ Մի քանի օր առաջ մեկը երգում էր տխուր ու մելամաղձիկ.

-Վա՜յ, աման, անա՜…

Տեսնես ի՞նչ էր պատահել։ Կա՛մ մորն էր հիշել, կա՛մ էլ տխուր լուր էր առել տանից ու ձգում էր սրտի խորքից.

-Վա՜յ, աման, անա՜…

Լավ էր երգում։ Թե լավ մտածես՝ նա էլ սիրտ ունի, նա էլ կարող է կարոտած լինել մորը կամ սիրած աղջկան։ Բայց քանի դեռ խրամատի մեջ էր, իրեն դեմ հանդիման կանգնած, ուրեմն՝ թշնամի էր, ու նրան հավատալը գլխից ձեռ քաշել կնշանակեր։

Երգը մի քանի օր առաջ էր, իսկ ահա երկու օր է՝ ցերեկով կես ժամը մեկ ինչ-որ մեկը ձայն է տալիս.

– Արմենի՜…

Ձայն է տալիս, սպասում կես րոպեի չափ, հետո սկսում է հայհոյել։ Հայհոյում է իրենց լեզվով։ Հայհոյում է երեւի սրտի թախիծը, ցավը, կարոտը լռեցնելու համար։ Սկզբում բանի տեղ չէին դնում, իսկ հետո սկսեց նյարդայնացնել, մանավանդ որ նրա ամեն ձայն տալու հետ տղաները ձեռ էին առնում.

– Արման, քեզ հետ է։

Այսօր ցերեկն էր. նայեց օպտիկական հրացանով, եւ դիրքում կանգնած թշնամին եկավ, կանգնեց նշանոցի վրա։

-Ի՞նչ ես ասում՝ չխփե՞մ գցեմ,- առանց հայացքը թշնամուց կտրելու, ավագին դիմեց Արմանը։

-Չէ,-մեղմ ու հանգիստ ձայնով պատասխանեց նա։

-Թուրք է,-պնդեց նա։

-Քո կրակոցին նրանք էլ կպատասխանեն։ Զինադադարը կխախտվի…

-Քանի օր է, կյանքս կերավ, ախր։

-Կրակելու հրաման չկա,-կարծրացավ ավագը,-վատ զինադադարը լավ պատերազմից լավ է։

Նրա ձայնը պողպատի պես էր, համոզող ու հանգստացնող, բայց զինվորի ականջին ավելի շատ հրամանի պես հնչեց։

Ավագի ասածն ասած է։ Մանավանդ որ լավ տղա է, թե հարկ լինի, զինվորին քաջալերում եւ օգնում է, պետք եղած ժամանակ կանգնում է կողքին, որ չվախենա…

Իջեցրեց հրացանը եւ հանկարծ մտածեց, որ նույն կերպ հակառակորդի նշանոցի վրա կարող է հայտնվել նաեւ ինքը կամ իր ընկերներից մեկը։ Չէ, դարձյալ չվախեցավ, բայց երկար ժամանակ իրենից չէր կարողանում վանել այդ միտքը։ Հիմա էլ, արդեն մի քանի անգամ, խրամատի ծայրից ձայն է լսում։ Կանգնեց՝ ականջը սրած, հետո մտածեց՝ եթե ձայն լիներ, մյուս ժամապահն էլ կլսեր։ Բացի այդ, խրամատի ծայրին պահածոյի դատարկ տուփերից «ազդանշան» են սարքել։ Եթե նույնիսկ կատու անցնի, տուփերն առանձնահատուկ չրխկոց են հանելու։ Բայց լուսնի եղջյուրից կասկածանք էր կաթում, եւ զինվորը հանգիստ կանգնել չէր կարողանում դիրքում։ «Ցերեկվանն է խառնել մտքերդ»,-ինքն իրեն համոզեց նա ու նայեց ժամացույցին։ Հերթափոխին մնացել էր քսան րոպե։ Կկանգնի այդքան, հետո մի ժամ՝ հողատնակի կողքին ու… հանգիստ։ Ժամապահը մի տեսակ երազելով ձգձգվեց, հիշելով հողատնակի տաքությունը։ Ձայնը նորից կրկնվեց։ Խշխշոց էր. թե՞ ականջին թվաց։ Նա զգույշ փոխեց դիրքը եւ հազաց։ Ձայնը կտրվեց։ Չէր կարողանում հասկանալ, թե որտեղից է գալիս ձայնը, կամ այն իրականում կա՞, թե՞ ոչ։ Սակայն ինքն էլ չէր հասկանում՝ ինչու կասկածը եկել, փաթաթվել էր սրտին ու հանգիստ չէր տալիս։

Զինվորը դարձյալ նայեց երկնքին։ Լուսինը նստել էր սարի գագաթին եւ, ուր որ է, քնելու էր նրա կռնակին։ Ցայգալույսի սառը թացությունը կսկծեցնում էր դեմքը եւ թիկունքի մեջ աննկարագրելի քոր է առաջացնում։ Նա քայլեց մինչեւ խրամատի ծայրը, բայց կասկածելի ոչինչ չգտավ ու դարձյալ վերադարձավ իր բջիջը։

Խուզող հայացքով դարձյալ նայեց դիմացը։ Նախ՝ ճանապարհն էր, հետո՝ գետը, ապա՝ հակառակորդի օձաձեւ խրամատը։ Լեյտենանտը մի քանի անգամ ասել էր, որ չեզոք գոտին ականապատ է, եւ ոչ ոք կարգին չգիտի նրա սահմանները։ Գուցե եւ հատուկ քարտեզներ կան, որոնց վրա նշված են ականադաշտի եզրագծերը, բայց այդ քարտեզը հո չե՞ն բերի ու ասի՝ տես, Արման։ Համ էլ ականադաշտն իր ինչի՞ն է հարկավոր։ Նրա սահմանները թող սակրավորներն ու հետախույզներն իմանան։ Ինքն իր դիրքի տերն է եւ այս պահին սրտի մեջ ծագած երազանքի տերը, որ պտտվում էր լեռներն անցնելու եւ Սեւանա լիճը մի անգամ հայացքով գրկելու անհնարին խենթության շուրջը…

… Մեկ մտածեց՝ իր լսած ձայների ու կասկածների մասին հայտնել դիրքի ավագին ու տղաներին, մեկ էլ վախեցավ ծիծաղատեղի դառնալ։ Բա որ ծիծաղե՞ն վրան. «Գիշերը՝ խաղաղ, իսկ դու ձայնե՞ր ես լսում։ Կարող էր քամու ձայնը լինել… Թուրքն առյուծի սի՞րտ է կերել, որ գա, մտնի իմ ու քո խրամատը։ Ախր, նրան էլ է մեր բերել… Չէի՞ր լսում, ոնց էր «անա» կանչում»։

Չէր ցանկանում, որ իրեն թեկուզ մտքների մեջ վախկոտի տեղ դնեն։

Հողատնակի կողմից ոտնաձայներ լսվեցին։ Եկողն ակներեւաբար Քյավառն էր։ Միայն նա կարող էր այդքան անուշադիր քայլել եւ ֆսֆսալ քայլելիս։

-Ո՞վ է,-դիտմամբ ձայն տվեց ժամապահը։

-Ես եմ, ապ,-ձայնեցին ներքեւից,-գալիս ենք ձեզ փոխելու։

Հողատնակի մոտ տաք էր։ Քամի չէր խաղում, եւ ավելի հեշտ էր կանգնելը, քան խրամատում։ Մեջքով հենվեց պատին եւ երազեց քաղաքի վառվռուն երեկոների մասին, զրնգացող երգի մասին, այգիների սրճարաններից ամեն վայրկյան իր սրտին փաթաթվող սովորական դարձած մեղեդիների մասին։ Այդ ամենը մի ժամանակ սովորական էր, իսկ հիմա ամեն ինչ հիշում է մանրամասն։ Հաճախ այնպիսի մանրուք էր հիշում ժամապահ ժամանակ, որ քաղաքացիական կյանքում, հազար տարի էլ անցներ, չէր հիշի։ Հենվել էր պատին ու ցայգալույսի մթնած երկնքի վրա փորձում էր աստղեր նշմարել։ Լուսինը թաքնվել էր սարի թիկունքում, բայց աստղերից մի ծլլացող լույս էր իջնում շրջապատի վրա։

Քարը կորագծով անցավ հողատնակի վրայից եւ թրմփաց ոտքերի մոտ։ Հաստատ պատահական քար չէր։ Պաշտպանական քարն օդի մեջ կորագիծ չէր գծի։ Հաստատ ինչ-որ մեկի ձեռքն էր նետել։ Մինչ կհասցներ հասկանալ, թե ով կարող էր այն նետել, դարձյալ կրկնվեց նույնը։ Զինվորը շատ լավ տեսավ, թե ինչպես փոքրիկ խճի կտորն ընկավ իր ոտքերի մոտ։ Աշխատեց անձայն քայլել եւ հողատնակի մոտից նայեց հետ։ Ինչ-որ մեկը կռացել էր նոր քար վերցնելու։ Երեւի ուզում էր փորձել ժամապահի զգոնությունը։ Ուշադիր նայեց եւ, քանի դեռ ստվերը կռացած էր, գոռաց.

-Կանգնի՛ր, կկրակեմ։

Իր գոռոցը իր իսկ համար անսպասելի էր, լիցքավորեց ինքնաձիգն ու վազեց դեպի կռացածը։ Երեւի վերջինիս համար էլ անսպասելի էին ձայնը, ինքնաձիգի փակաղակի շրխկոցն ու իր վազքը։ Միանգամից վեր թռավ տեղից եւ ինչ-որ բան շպրտեց զինվորի վրա։ Ժամապահը մի պահ չիմացավ, որ դանակ էր։ Միայն զգաց, որ անցավ գլխին շատ մոտիկ։ Բայց դրա մասին մտածելու ժամանակ չկար, քանի որ վայրկյանը երկար էր, այնքան երկար, որ հետո մի ամբողջ ժամ պատմում էր ու չէր կարողանում վերջացնել։ Մտածեց՝ եթե կրակի ստվերի ուղղությամբ, ապա կարող է վնասել խրամատում կանգնած զինվորներին. օդ կրակեց։

Չէր նկատել, թե ինչպես հողատնակից դուրս եկած տղաները վազեցին։ Միայն տեսավ, թե ինչպես ստվերը սայթաքեց-ընկավ։ Կարծեց՝ կրակել են, ու գնդակը կպել է։

-Մի կրակեք,-գոռաց ինքն իրեն մոռացած։

Հաջորդ պահին տեսավ՝ ավագը գետին տապալեց ոտքի կանգնել փորձող մարդուն։

– Ախր, ասում էի, չէ՞,- ավելի շատ ինքն իրեն, քան ընկերներին դիմեց նա։

Ձեռքերը կապած հետախույզին հողատնակ բերեցին։ Ծոն մի քանի հատ հասցրեց։

-Ծո, ձեզի ընչի՞ կթվա, թե մենք մեռած ենք։ Էգել ես հետախուզելու՞, դե հետախուզե…

ՈՒ թե չլիներ դիրքի ավագի խիստ հայացքը, հետախույզին շան ծեծ էին տալու։

-Դու էի՞ր հայհոյողը,-ռուսերենի, հայերենի ու ադրբեջաներենի խառնուրդով հերթով դիմում էին նրան։

-Յոխ, յոխ,- աչքերը վախեցած ճպճպացնելով՝ գլուխը թափահարում էր գերին։

Հետո ավագը զանգեց, ու զորամասից եկան։ Ուրիշ ժամանակ լիներ, այդքան արագ չէին գա։ Անմիջապես հասան, չթողեցին, որ տղերքը մի լավ հարցաքննեին ու իմանային, թե ինչու էր եկել, եւ ինչու են այդքան չարությամբ լցված հայերի ու Հայաստանի նկատմամբ։ Չհասկացան՝ եկել էր միայն հետախուզելու՞, թե՞ վնաս էր ուզում հասցնել իրենց…

Ու մինչ զորամասից կգային, զննում էին հետախույզի իրերը։ Արմանի վրա շպրտած դանակից բացի, ատրճանակ կար մոտը, իրենց խրամատի ծուռտիկ-մուռտիկ գծած հատակագիծը, ականադաշտի քարտեզը եւ գնդակից սարքած մի գրիչ։ Սարքողը նախ վառոդը դատարկել էր պարկուճի միջից, հետո վերից վար ծակել էր գնդակն ու անցք բացել միջուկի համար։ Ապա մի ուրիշ պարկուճից կտրել եւ գրպանին ամրացնելու հարմարանք էր կպցրել կոթին։ Գրիչ էր, բանակի համար սովորական մի իր, որ հերթափոխից ազատ ժամանակ սարքել էր զինվորներից մեկը։

Ավագն այն շուռումուռ էր տալիս ձեռքերի մեջ եւ հանկարծ արեւածագի լույսի տակ պարկուճի պղնձե կողին փայլեց հայերեն գիրը. «ՀԱՅԿՈ»։

ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ