ԻՐԱՆԱԿԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԱՐՁԱԿ. ԶՈՅԱ ՓԻՐԶԱԴ

«Երբ ես առաջին անգամ Երևանը տեսա, միանգամից սիրահարվեցի քաղաքին, մարդկանց: Ինքս ինձ ասացի. «Զո՛յա, դու պետք է այստեղ ապրես, միայն այս քաղաքում»: Եվ այդպես էլ արեցի: Հիմա ապրում եմ Երևանում և շատ երջանիկ եմ»:

Իրանահայ գրող Զոյա Փիրզադը իրանական ժամանակակից արձակի փառքերից մեկն է: Նա երիտասարդության կուռքն է, ամենաընթերցվող հեղինակներից մեկը: Բավական է միայն նշել, որ նրա գրքերը համարյա 80 միլիոնանոց բնակչություն ունեցող Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում իրենց տպաքանակով զիջում են թերևս միայն Ղուրանին և Հաֆեզին… Նրան համարում են մանրուքի, մանրամասների, պարզության, կանացի նուրբ հոգեբանության մեծ վարպետ: Նա շատ հաճախ կենցաղային, առօրյա մանրուքների մեջ է տեսնում կյանքի համը, իմաստը, գեղեցկությունները: Նա գրականություն է բերել կյանքը, իրականությունը պատկերելու նոր լեզու, նոր խոսք, նոր թեմատիկա, պատկերավորման նոր միջոցներ, պատումի կառուցման նոր ձև ու եղանակ: Փիրզադի պատումը պարզ ու անպաճույճ է, բայց և խոր ու բազմաշերտ: Նրա գրական ձեռագիրը էականորեն տարբերվում է ինչպես իրանական, այնպես էլ հայկական ժամանակակից գրականությունից, որոնք չնչին բացառությամբ` թե՛ թեմատիկ և թե՛ պատկերավորման առումով, շարունակում են հավատարիմ մնալ, այսպես ասած, գրականության ստեղծման ավանդական եղանակներին:

ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆ

ՊԱՏՈՒՀԱՆԱԳՈԳԸ

Պատուհանը փողոցին էր նայում։ Պատուհանագոգը այնքան էլ լայն չէր, բայց հինգ տարեկանի իմ փոքրիկ մարմինը հեշտ ու հանգիստ տեղավորվում էր վրան։ Աշխարհի ամենահանգիստ տեղն էր պատուհանագոգը։ Ժամերով այնտեղ նստում էի, թթի չիր էի ուտում ու փողոցին նայում։ Թութը հատիկ-հատիկ դնում էի բերանս, ծամում էի և թանձր ու հոգեպարար քաղցրությունը կուլ տալով` նայում էի մարդկանց ու մտածում. «Այս մարդիկ ինչո՞ւ են այսքան շատ քայլում։ Ո՞ւր են գնում… Ասես այնքան էլ ուրախ չեն։ Գուցե հոգնա՞ծ են կամ պարզապես հոգնե՞լ են քայլելուց»։

Քայլելը բոլորովին էլ սրտովս չէր։ Շատ շուտ հոգնում էի և ուզում էի` ինձ գրկեն։ Հինգ տարեկանում քայլելը աշխարհի ամենահոգնեցուցիչ բանն է, որ կա։ Ճանապարհներն անվերջ էին, ու, իմ կարծիքով, բոլորովին էլ չարժեր քայլել ու հոգնել` ինչ-որ տեղ գնալ-հասնելու համար։ Մտածում էի. «Եթե կարող ես քեզ համար հանգիստ նստել պատուհանագոգին, թթի չիր ուտել ու փողոցին նայել, էլ ինչ կարիք կա հեռու-հեռավոր, օտար-անծանոթ տեղեր գնալ հասնել։ Ծանոթ, հարազատ տեղից էլ լավ տե՞ղ։ Տեղ, որ առանց նայելու էլ գիտեմ՝ եթե ոտքս մեկնեմ, շեմի որերորդ սպիտակ հախճասալին կհասնի, որ առանց շուռ գալու էլ գիտեմ՝ գլուխս հենել եմ պատուհանի կողքի գաջե պատին, պատի հենց այն կետին, որի վրա դեռ վաղուց քրոջս դպրոցական պայուսակից թռցրած մատիտով ծուռտիկ-մուռտիկ մի ճնճղուկ եմ նկարել»։

Թթի չիր էի ուտում ու ինքս ինձ խոստանում, որ երբե՛ք այս հարազատ ու խաղաղ անկյունը չեմ թողնի և ուրիշ տեղ չեմ գնա։ Ես չեմ կարող սպիտակ, ճաքած հախճասալերով մեր շեմն ու գաջե պատի վրա նկարածս հազիվ ճանաչելի ճնճղուկին լքել։ Ճնճղուկին, որի ճնճղուկ լինելը միայն ես գիտեմ։ Ուզում եմ հենց այստեղ, այս պատուհանի գոգին նստեմ ու թթի չիր ուտեմ։ Ուզում եմ՝ ամեն օր մտքով ու աչքով իմ պատուհանի երկաթե վանդակի իրար հյուսված ճաղերին հետևեմ։ Ուզում եմ` հայացքով վանդակի ճաղերով բարձրանամ-իջնեմ, մատիս ծայրով մաքրեմ ճաղերի արանքի փոշին և հետո մաքուր ճաղերի ետևից ձեռքս թափահարեմ ու ողջունեմ պատուհանի դիմացի սոսենուն։

Ես ու սոսին ընկերներ էինք։ Նա էլ ինձ պես անվերջ մեկնումներից գլուխ չէր հանում։ Մենք միմյանց մշտապես հարցնում էինք. «Ո՞ւր են գնում այս մարդիկ, ինչո՞ւ, ինչի՞ համար»։ Սոսին ասում էր. «Եթե մի փոքրիկ հողակտոր լինի, որի մեջ կարողանաս արմատ գցել, էլ հոգս չես ունենա։ Հողից սնունդ կառնես, ջրի համար էլ հույսդ կդնես երկնքի կամ հարևան առվակի վրա»։ Ես էլ ասում էի. «Եթե պատուհանագոգ ունես ու սոսենու նման ընկեր, այլևս պետք չէ գնալու մասին մտածես»։ Սոսենին ուրախանում էր, որ ես իրեն իմ ընկերն էի համարում, և առաջին իսկ զեփյուռի հետ ճյուղերը թափահարում, ողջունում էր ինձ։

Եվ մի օր էլ, որից կյանքի բոլոր կարևոր օրերի նման ինչ-որ անորոշ ու դատարկ հուշ է մնացել միայն, երկինքը զայրացավ ու այլևս չանձրևեց։ Պաստերիզացված կաթի տուփերը, կոկա-կոլայի ջարդված շշերը, թերթերի թաց կույտերը մի քանի փողոց վերև առվակի ճանապարհը փակեցին։ Սոսին օրեր շարունակ ծարավ մնաց։ Իմ թթի չիրը վերջացավ. մայրիկն ասում էր` «Թութը թանկացել է»։

Ու ես, որ հիմա առանց թթի էի մնացել, ջանում էի մարմինս, որ արդեն հինգ տարեկանի չէր, մի կերպ տեղավորել պատուհանի գոգին։ Պատի վրայի ճնճղուկը ուսիս էր բարձրանում, իսկ ծարավ սոսին աչքը երկնքին էր գցել ու խոսելու տրամադրություն չուներ։ Մարդիկ էլ արդեն ոչ թե փողոցով քայլում էին, այլ վազում։

Եվ մեկ ուրիշ օր էլ, որից նույնպես կյանքի բոլոր կարևոր օրերի նման ինչ-որ անորոշ ու դատարկ հուշ է մնացել միայն, մի սարսափելի պտտահողմ բարձրացավ, և մարմինս, որ արդեն հինգ տարեկանի չէր, խփեց պատուհանի սև վանդակաճաղերին, ջարդեց իրար հյուսված ճաղերն ու ինձ քշեց տարավ։ Վերջին պահին ձեռքս սոսի ծառին գցեցի, որ փոթորիկն ինձ չքշի… Բայց սոսին չորացել էր, և նրա ծեր բունն ու չորուկ ճյուղերը իմ` արդեն չգիտեմ, թե քանի տարեկան մարմնիս ծանրությունը պահելու ուժն ու կարողությունը չունեին։ Եվ ես հողմի բերանն ընկած գնացի… Գնո՞ւմ էի, վազո՞ւմ էի, թե՞ թռչում… Ոչինչ չեմ հիշում։ Մի օր էլ, ի վերջո, իմ հարազատ պատուհանագոգից հեռու մի տեղ ընկա-մնացի ու ձեռքերս, որ տարիների ընթացքում ակամայից բռունցք էի արել, բացեցի։ Աչքերիս առաջ, չգիտես որտեղից փչող քամուց ձեռքերիս փոխարեն սոսու երկու չորացած տերև էր դողում…

ԾԱՌԸ

Վաղ առավոտ է։ Կինը պատուհանից դուրս է նայում։ Ծառը ծաղկել էր։ Կինը ետ է տալիս ճակատին ընկած սպիտակ մազափունջը։ Քառասունմեկերորդ անգամ է տեսնում ծառի ծաղկելը։ Կանգնում է պատուհանի մոտ։ Սպիտակ գիշերանոցը թեև երկարաթև է ու փակ օձիքով, այնուհանդերձ, մի քիչ մրսում է։ Քամին օրորում է ծաղիկները։ Ծաղիկներն ասես երբեք չեն մրսում։ Կինը հիշում է այն օրը, երբ առաջին անգամ տեսավ ծաղկած ծառը։

Արթնացավ ամուսնու ձայնից. «Վե՛ր կաց, տե՛ս` ծառը ծաղկել է»։ Երկուսով կանգնեցին պատուհանի առաջ ու նայեցին։ Սպիտակ, երկար գիշերանոցն անթև էր ու բարակ։ Բաց օձիքը ժանեկահյուս էր։ Չէր մրսում կամ գուցե ամոթից ցուրտը չէր զգում։ Մեկ շաբաթ էր, ինչ ամուսնացել էին, ու առավոտները դեռ ամաչում էր ամուսնու աչքերին նայել։

Ծառի առաջին բողբոջների բացվելը տասն անգամ միասին տեսան։ Տասնմեկերորդ անգամ, երբ կինը բացեց պատուհանը, հեռուներից եկած զով քամին պտտվեց ծառի շուրջն ու կամացուկ ննջարան սահեց։ Մի հատիկ ծաղիկ էր հետը բերել։ Սպիտակ ծաղիկն ընկավ կնոջ կրծքի վրա։ Կինը նայեց, տղամարդն էլ նայեց. նորածինը խաղաղ քնել էր կնոջ գրկում։ Տղամարդը մատով շոյեց փոքրիկի այտը, որ նուրբ էր ու դեղին աղվամազով էր պատված և ասաց. «Ոնց որ դեղձ լինի»։ Կինը ծիծաղեց։ Ծառին նայեց ու զգաց, որ ծառի ծաղիկներն էլ են ծիծաղում։

Եվ երբ ծառը քսանմեկերորդ անգամ փթթեց, կինը քնից վեր թռավ։ Ասես մեկը նրան կանչեց. «Վե՛ր կաց, տե՛ս` ծառը…»։ Կինն ու աղջնակը մենակ էին սենյակում։ Փոքրիկը բարձրացավ ոտնաթաթերի վրա ու պատուհանից դուրս նայեց։ Քամին պտտվում էր ծառի շուրջը։ Ծաղկած բողբոջները ծիկրակում, սենյակից ներս էին նայում, ասես ինչ-որ մեկին էին փնտրում։

Ծառը երեսունմեկերորդ անգամ էր ծաղկում։ Ծառն ասես չէր հոգնում։ Կինը պատուհանը բացեց։ Ձեռքը մեկնեց ու ծաղիկ քաղեց։ Գոգը ծաղիկներով լցվեց։ Հետո ծաղիկներն ասես մեկ-մեկ բարձրացան, անցկացան նուրբ և բարակ թել ու ասեղով, շարվեցին կողք կողքի, պտտվեցին ու շրջան կազմեցին։ Կինը նայեց ծաղկեպսակին։ Դեռատի աղջիկը ծաղկեպսակը գլխին դրեց ու շուռ եկավ հայելու կողմը։ Ժպտաց։ Հարսանեկան ճերմակ զգեստով էր։ Թեզանիքներն ու օձիքը ժանեկահյուս էին ու մարգարտաշար։ Հայելին բոցավառվել էր մոմերի լույսից։ Կինն ինքն իրեն ասաց. «Նայի՛ր, մեր ծաղիկը…»։

Կինը դեռ կանգնած է պատուհանի մոտ։ Միայնակ։ Քամին ծաղիկներին ասես խուտուտ է տալիս։ Ծաղիկները սակայն ծիծաղելու սիրտ չունեն։ Ծաղիկները հոգնել են։