Հայ զինվոր

ՎԵՐՋԻՆ ԱՐԿԸ

Նա տնքալով շտկեց մեջքը, ձեռքերը դրեց գոտկատեղին, սեղմելով ձգեց ուսերը և հենվեց պատին: Պատի տաքությունից մեջքի մզզոցը մի քիչ թուլացավ, երկար ժամանակ նստած մնալուց պրկված մկանները բացվեցին: Քահանան գլուխը հենեց պատին և հայացքը հառեց ամպերով պատած երկնքին: Աստղերը չէին երևում, ծառերը աննշան քամուց տարուբերում էին տերևները՝ մի սրսփուն շշունջ սփռելով շուրջը: Հսկա ընկուզենին ասես խորասուզված էր ինքն իր մեջ, թթենիները լալկան փոքրիկ աղջիկների էին նմանվում, որոնց լացը կտրելու համար լուսինը ամպերի արանքից ծիկրակելով մեծավարի խաղում էր հետները: Գիշերը գաղտագողի, անձայն իջնում էր ասես միայն ինքն իր համար, և աշխարհում ամեն ինչ խաղաղ, անմեղ ու մի քիչ թախծապատ էր թվում:

Հետևում եկեղեցին էր՝ հին, ողորկած քարերով ու տաք շնչառությամբ: Նա պատին հենված՝ ափը խնամքոտ ու գորովանքով քսում էր քարերին, դրանք շոյում այնպես, ինչպես բանող ձիու ողնաշարն են շոյում: Նրա նիհար, փոքրիկ ու ոսկրոտ ձեռքը տիրոջից գաղտնի զվարճանում էր՝ ամբողջ օրը գարնան տաք արևը խմած քարերի գոլ շնչառությունն զգալով: Թվում էր, թե այդ տաշած, մուրճից մի քիչ տնաբույծ դարձած որձաքարը կենդանի է: Քարերը նրան շնչավոր էին թվում, որ դարեր ի վեր պպզած էին կողք կողքի: Ոչ թե կանգնած կամ նստած էին, այլ՝ պպզած: Թե ինչու էր այդպես պատկերացնում, ինքն էլ չէր հասկանում: Նրա հոգու մեջ եկեղեցու ամեն մի քար իր անունն ուներ, հավատի իր գույնը, մեղեդու իր ելևէջը: Բոլոր քարերը հավասար չէին: Կար, որ բեռնակիր էր, տառապյալ, և կար, որ ապրում էր միայն ինքն իր համար. ուսին ընդամենը մի քարի ծանրություն կրելով: Քահանան ամենաշատը խղճում էր գմբեթի վեղարը պահող քարերին: Չգիտես ինչու՝ վարպետը նրանց մարդակերպ էր քանդակել և, զրկվելով քարությունից, այս էլ քանի դար՝ նրանք ձեռքերը վեր պարզած, պելացած նայում են երկինք:

Այսօր առավոտից նա իրեն համարում է գմբեթը պահող քարերից մեկը: Չէ, մեծամտությունից չէ: Պարզապես՝ ասես ինչ-որ ձայն նրա ականջին շշնջացել էր այդ, ու ինքը որքան էլ ջանում, չէր կարողանում մոռանալ իր քար լինելը: Նրան թվում էր՝ մի ծանր բան կպել է հոգուն ու պոկ չի գալիս, քաշում հա քաշում է ներքև: Ինքը՝ ձեռքերը վեր պարզած քարեմարդ՝ երկատվում, ճղատվում է երկնքի ու երկրի միջև:

Գիշերն առաջ էր սողում, իսկ նա հենվել էր պատին ու անքթիթ նայում էր հեռուն: Մութը պճպճում էր գինեվորվող քաղցուի նման, իսկ նրա հայացքը հոգնել էր խավարի գոլորշիները կտրելուց: Խավարը նրա համար սարսափելի չէր: Այն պարզապես անհաղորդ էր և ստեղծված էր աչքերը հանգստացնելու, մտքի անպատեհ թռիչքն իր մեջ առնելու համար:

Բայց բոլոր կարևոր մտքերը նրա մեջ ծնվում էին գիշերով: Իսկ այսօր բոլոր մտքերն ու զգացմունքները հակասական էին: Ամբողջ օրը երազել էր այն պահի մասին, որ մենակ կմնա: Կիջնի երեկոն, ապա նաև գիշերը, ու ինքը կմնա իր հետ: Մի քիչ կաղոթի, մի քիչ կխորհի… Չեն լինի դեմքերը, իրեն չեն մոտենա մազ ու մորուքի մեջ կորած, ցեխակոլոլ, տանջահար այս տղաները, որ այս էլ քանի օր՝ խումբ-խումբ գալիս, լցվում են եկեղեցի ու պահանջելու պես խնդրում են՝ մկրտի՛ր: Մկրտելու համար ուրախ է, տխրում է, որ մկրտվելուց հետո նրանք մարտի են գնում: Ո՞վ ողջ կվերադառնա՝ Աստված գիտե:

Ու հիմա եկեղեցու պատի տակ կանգնած, ասես ինքն իր վրա հենված՝ իր միջից ջոկում, հանում է ողջ ու կտոր պատկերներ ու դրանց մեջ՝ կիսաճաղատ, փոքրամարմին, տղայակերպ մի տղամարդու: Աչքերը խոշոր էին, թաց ու թախծոտ, հայացքը՝ տամուկ, տխուր, սիրտ քանդող: Ինքը հասկացավ. նա դիտմամբ է իրեն մի քիչ անփույթ ու կռվազան պահում: Տաք ու գուրգուրող հայացքով նայեց նրան, ու ակամա զինվոր դարձած փխրուն մարդը առաջ եկավ:

-Տե՛ր հայր, մկրտի՛ր: Ո՞վ իմանա՝ ինչ կպատահի: Մկրտի՛ր, որ հայ քրիստոնյայի խաչը ճակատիս գերեզման մտնեմ…

-Մկրտեմ, բայց ավելի լավ է հայ քրիստոնյայի խաչով ապրես, քո խաչը տանես,- խրատեց ինքը:

-Հա, հա,- տխուր ծիծաղեց զինվորը: Ծիծաղեց միայն շուրթերով ու կոկորդով, դրա համար քրքիջը չոր արձագանքեց եկեղեցու կամարների տակ, անդրադարձավ, դիպավ զինվորի դեմքին ու ինքն իրեն ջնջելով սպանեց:

-Թշնամին եկել, հասել է վանքին…,- խոսքը կախ գցեց զինվորը:

-Աստված ողորմած ու վանքը Նրանով զորավոր է,- քաջալերեց քահանան:

-Մկրտի՛ր, տե՛ր հայր, ժամանակ չկա,- ձայնին կարծրություն տվեց զինվորը,- շտապում եմ:

-Ո՞ւր ես շտապում, աշխարհում ամեն ինչ իր կարգն ունի: Աստծու կամքին հակառակ չես գնա: Դիրքը վանքից մի քայլ է հեռու: Իսկական դիրքը սա է,- ոտքը եկեղեցու սալահատակին խփեց քահանան:

-Եկել եմ՝ վրեժս առնեմ: Քո՝ Աստծու սպասավորիդ թույլտվությունն եմ հայցում,- ասես իրեն չէր լսել՝ խոսքը չորությամբ կտրեց զինվորը:

Ինքը լուռ մնաց, չուզեց խոսել, չցանկացավ փորփրել մարտի գնացող զինվորի հոգին: Գուցե մարդը վախենու՞մ է, ո՞վ գիտե: Մի՞թե ինքը չի վախենում գնդակից: Նա միացրեց ձեռքերն ու սկսեց աղոթել մտքում:

-Գիտե՞ս ինչ վրեժ է, տե՛ր հայր,- դողդոջուն ձայնով նրա աղոթքի մեջ սեպ խրեց զինվորը:

-Ի՞նչ,- ինքնաբերաբար հարցրեց ինքը:

-Մի շաբաթ առաջ տղայիս հողին հանձնեցի: Սպանել էին,- հառաչեց ու գլխով ցույց տվեց թշնամու կողմը:

-Պատերազմ է,- մխիթարելու ուրիշ խոսք չգտավ ինքը:

-Բա՞, պատերազմ է,- աչքերը փայլեցրեց զինվորը,- զինվորը նաև կզոհվի: Գիտեմ՝ գնդակ արձակողին չամիչով չեն պատասխանում, բայց սիրտս ուրիշ բանից է ելած:

Նա հոգոց հանեց, ձեռքը տարավ գրպանը, ուզեց ծխախոտ հանել, բայց հանկարծ հիշեց, որ եկեղեցում է ու դողացող մատները տարավ չոր, ասես արցունքի տեղ կրակ ժայթքող աչքերին:

-Տեր հայր, ինչո՞ւ չես հարցնում, թե ինչից եմ վրդովված,- ինքն իրեն վերագտավ զինվորն ու պատասխանի չսպասելով՝ տնքաց,- անաստվածները փորել, հանել էին էրեխու աչքերը, կտրել էին քիթն ու ականջները: Չգիտեմ, մեռնելուց հետո՞ էին արել, թե՞ առաջ: Բա զինվորն իր նմանի հետ, թեկուզ թշնամի, էդպե՞ս կվարվի: Հիմի էկել եմ, ուզում եմ դրանցից մեկին բռնեմ, դանակը բերեմ, մոտեցնեմ աչքերին ու տեսնեմ վախը, ցավը տեսնեմ… Հետո… Դե, դու ասա՝ ի՞նչ է ասում Աստված,- հազիվ ներքևի շրթունքի դողը զսպելով՝ խոսքը փոխեց զինվորը:

-Ասում է՝ մի՛ գազանացիր, մի՛ իջիր թշնամուդ անարգելու չափ: Ասում է՝ ազնիվ մարտում կռվիր,- հանգիստ ու հավասար ձայնով ասաց ինքը:

-Է~,- դժգոհ մնաց զինվորը,- ավելի լավ է՝ մկրտի՛ր գնամ…

Հիմա նրա տխուր ու բորբոքուն հայացքը հիշելով՝ քահանան ուղղվեց տեղում, ձեռքերը մտցրեց սքեմի թևքերի մեջ: Տեսնես՝ ի՞նչ եղավ նա: Հասա՞վ իր ուզածին, թե՞ երբ թշնամուն բռնեց ու նրա հայացքի մեջ վախ կարդաց, էլի մեջը գլուխ բարձրացրեց հայը, հայրը: Տեսնես՝ էսօրվա թունդ, արյունոտ կռիվը անվնա՞ս անցավ պատերազմի ելած, պատերազմի հետ իր հաշիվներն ունեցող մարդու համար, թե՞ նա էլ դիակ դարձավ:

Որքան դիակներ է տեսել ինքը վերջին շրջանում: Զարմանալի, ապակյա աչքերով: Քանիսի՞ն է պատանքել: Ամեն անգամ հոգեհանգիստ կատարելիս բառերը ելել, դեմ են առել կոկորդին, մտքերը խլրտացել, հրհրել են միմյանց, ու նրան միշտ հետաքրքրել է միևնույն հարցը, թե մեռնելուց մի օր առաջ, մի ժամ առաջ ի՞նչ են մտածել նրանք, ի՞նչ կրքեր են խլրտացել գլուխների մեջ, ի՞նչ ցանկություններ են եռացել նրանց սրտերում, իսկ հիմա…

Հիմա նրանք ապակյա աչքերով նայում են երկինք ու չեն տեսնում, նայում են մարդուն ու չեն տեսնում: Ի՞նչ տարբերություն, քրիստոնյա՞ են նրանք, թե՞ հեթանոս: Նրանց բոլորի նմանությունն այն է, որ հոգին լքել է մարմինը: Հոգին ապրողինն է, տառապանքը՝ հոգունը, իսկ դիակն սպասում է հող դառնալուն:

«Տե՛ր, փրկեա զմեզ»…,- մրմնջաց վախվորած և փորձեց գլխից դուրս վանել տխուր մտքերը, գոնե ժամանակավորապես մոռանալ սահմռկեցնող պատկերները: Աչքերը հառեց դիմացը: Մթի մեջ ոչինչ չէր երևում, բայց գիտեր, որ մի քանի հարյուր մետր հեռավորության վրա տղաներն են: Գիտեր՝ դիրքը նպաստավոր չէր նրանց համար, բայց հո վանքը չէի՞ն թողնի ու նահանջի:

-Սրա համար չէ՞ մեր կռիվը,- դիրքավորվելիս մռլտացել էր հրամանատարը,- բա հայրենիքն էս չի՞…

Տղերքից ոչ մեկը ձայն չէր հանել: Լուռ սկսել էին փորել հողը, ամեն մեկն սկսել էր իր համար դիրք սարքել: Մենակ Մահապարտ Համբոն էր կատակել տխուր.

-Էնքան խորը փորեմ, որ եթե զարկվեմ, միանգամից գերեզման դառնա ու նույնիսկ գերեզմանս փորելու համար ոչ ոքի պարտք չմնամ:

-Մի՛ ասա,- մեղմորեն հանդիմանել էր ինքը:

-Ասեմ՝ չասեմ, միևնույնն է, ինձ բան չի պատահի: Համ էլ դու ինչի՞ համար ես. կաղոթես՝ գնդակը կողքովս կանցնի,- անչար ձեռ էր առել Համբոն:

-Կաղոթեմ,- ջերմորեն արձագանքել էր ինքը:

Գիտեր՝ զինվորներից յուրաքանչյուրը ամենանեղ պահին ապավինում է Աստծուն, բայց միշտ էլ կատակի է տալիս, քաջ ձևանում, իբր Աստված ինքն իր համար է ու գործ չունի մահկանացուների հետ: Գիտեր, որ հետևից ձեռ են առնում իրեն, բայց դրանից չէր նեղանում: Նա աղոթում էր բոլորի և առանձին-առանձին յուրաքանչյուրի համար:

Քահանան երկու ձեռքով ծածկեց երեսն ու հոգոց հանեց: Վախենում էր ինքն իրեն խոստովանել, որ փախել է տղերքի մոտից: Փախել է ոչ թե նրա համար, որ վատ է զգացել նրանց հայհոյանքից ու կոպիտ խոսքերից: Պարզապես՝ պարտվել էր իր դեմ մղած պայքարում, չէր իմացել անելիքն ու եկել, հենվել էր եկեղեցու պատին:

-Տե՛ր հայր, քիչ ենք, դու էլ զենք առ,- նրան էր դիմել հրամանատարն, ու նա այդ առաջարկից անակնկալի էր եկել:

-Ո-ո՞նց,- կակազել էր զարմանքից:

-Քիչ ենք,- երկրորդել էր նա ու սպասողական նայել իրեն:

-Ախր, չի՛ կարելի: Աստված ասում է՝ «Մի՛ սպանիր»:

-Հա՞~,- իրեն չիմացողի տեղ էր դրել հրամանատարը,- բա որ քե՞զ են ուզում սպանե՞լ: Աստված դա ներու՞մ է:

-Չի՛ ներում, դրա համար սպանողը պատասխան կտա Տիրոջ առաջ:

-Հիմա ի՞նչ անեմ: Տղերքին հրաման տամ՝ թողնեն դիրքերը, չկրակե՞ն: Թուրքը գա, մտնի Աստծու տաճարը, պղծի, քանդի, հետո էլ էն աշխարհում պատասխան տա՞:

Ինքը գիտեր, որ թշնամուն չդիմադրելը սխալ է, բայց գիտեր նաև, որ իր զենքն աղոթքն է, ու թոթվել էր ուսերը, ցույց տալով, որ հրամանատարն ամեն ինչ ներկայացնում է այլ լույսի տակ:

-Եսի՞մ,- մրմնջացել էր անորոշ:

-Եսիմը պատասխան չէ, տե՛ր հայր, եսիմը գլուխն ազատել-փախչելու պես բան է: Քո ասելով՝ Աստված ցանկանում է, որ իմ ու քո պապերի սարքած այս վանքը հողի՞ն հավասարվի:

-Չէ՛:

-Չէ՞: Դե ուրեմն արի չարին պատժենք: Չէ՞ որ իրենք են եկել, հասել քո պապերի ու քո վանքին: Դու չես գնացել, մտել իրենց տուն, իրենք են եկել: Հյուրի պես չեն եկել, եկել են թալանչու պես:

Քահանան լուռ էր մնացել, չէր ցանկացել կռվի նախօրյակին դավանաբանական վեճ սկսել հրամանատարի հետ, իսկ հրամանատարը սպասողական, մի քիչ ծաղրական հայացքով նայել էր նրան, հետո միանգամից թափ էր տվել ձեռքը.

-Ասենք, իզուր էլ գլուխ եմ ցավեցնում: Մի հոգի ավել, մի հոգի պակաս, բան չի փոխվի: Մանավանդ քեզ նման զենք չբռնած մարդն ի՞նչ օգուտ պիտի տա: Ոչ մի բանի պետք չես: Հավանաբար Աստված իսկի քո աղոթքն էլ չի լսում….

Ինքը մնաց կանգնած, մնաց՝ անելիքը չիմացած, մնաց՝ պարտված այդ ամեն ինչ մի կողմ դրած, ամեն ինչ մոռացած ու այս վանքի, այս ծառերի, այս հին ու մամռոտած խաչքարերի համար կռվի ելած մարդու առաջ:

Մեկ ցանկացավ ետևից ձայն տալ, ետ կանչել ու բացատրել, թե ինքն այս սքեմը հագել է մի տարի առաջ, Աստծու ու հայրենիքի պարտադրանքով: Ուզեց գոռալ, թե ինքը նրանից պակաս չի հասկանում հայրենիքի ու հողի արժեքը, բայց ոչինչ չասաց: Սեղմեց բռունցքներն ու լուռ հեռացավ: Աղոթքը շուրթից կախ եկավ, նստեց պատի տակ: Մի տեսակ երեսը չէր բռնում եկեղեցի մտնել, կանգնել խորանի առաջ, աղոթել սրտանց: Մտքով գիտեր, որ ճիշտ է վարվում, բայց սրտի մեջ մի երակ մզզում էր մեղավոր: Խիղճն ասում էր՝ սա այն դեպքը չէ, որ օրենքի տառին հետևես…

Մի պահ կտրվեց մտքերից ու նկատեց, որ մութը մի տեսակ ծակվել է, և լուսավորվել է շրջապատը, լցվել լուսնի արծաթ լույսով: Հիմա առանց լարվելու պարզ տեսնում էր թշնամու դիրքը՝ իրենցից բարձր, ավելի լավ դասավորված, իր ուժի գերազանցությանը վստահ՝ անփութորեն վատ քողարկված: Քահանան իրենց դիրքը չէր տեսնում, մտովի պատկերացնում էր տղաներին, շոշափում նրանցից ամեն մեկի հոգին: Գիտեր՝ կանգնած են լուռ, թեև արդեն կեսգիշեր է, բայց աչքներին քուն չի գալիս: Նայում են անքթիթ ու գաղտնի, թևքերի մեջ պահում մլմլացող ծխախոտը:

Այն ժամանակ չցանկացավ հրամանատարին ու տղերքին պատմել, թե մի տարի առաջ ինքն աշխարհիկ մարդ էր: Աստվածասեր, աստվածավախ, բայց ոչ հոգևորական: Չուզեց պատմել, որ եպիսկոպոսը, վանքի արդեն հարյուր տարի ձգվող դատարկությունը լցնելու համար իրեն քահանա ձեռնադրեց: Չպատմեց նաև, որ բանակում ծառայած տարիներին ինքը ականանետ էր կրակում ու վատ չէր կրակում: Ի՞նչ ասեր: Այդ պահին բառերն ավելորդ էին, այդ պահին ինչ էլ որ ասեր՝ իրեն մեղավոր էին համարելու: Մեղավոր էր, քանի որ զինվորացու, առողջ տղամարդ էր և հրաժարվում էր զենքից: Ինչպե՞ս բացատրեր նրանց, որ իր կռիվը հոգու, հավատի ու խոսքի է: Ինչպես ապացուցեր, որ ինքը…

Սիրտն այժմ բաբախում էր արագ, խելագար ռիթմով, և նա զգում էր, թե ինչպես սքեմի մեջ այրվում է մարմինը: Խոհերը՝ հակասական, իրարամերժ գալիս, բախվում էին իրար, և նա պատին հենված սպասում էր:

…Կրակահերթը ճայթեց մեկեն: Նրան թվաց, թե ինքնաձիգի այդ ճարճատյունից մութը հազար կտոր եղավ, ու նրա բեկորները թռան, խփվեցին եկեղեցու կամարներին: Ո՞վ իմանա՝ ո՞ր զինվորի նյարդերը տեղի տվեցին: Գուցե չա՞րը խուտուտ տվեց մեկի կողքը:

Մարտն սկսվեց միանգամից, լուսնի լույսի տակ բորբոքվեց, թեժացավ ու տարածվեց: Կրակում էին երկու կողմից էլ, կրակում էին խենթի պես: Տեսավ, որ թշնամու կրակն ավելի շատ ուղղված է ոչ թե դիրքերի, այլ լուսնի լույսով ողողված տաճարի վրա: Ա՞հն էր պատճառը, վանքի կենդանի, հզոր ուժից ունեցած սարսա՞փը, թե՞ տաճարն էր շատ գեղեցիկ այդ պատերազմի համար, ո՞վ գիտե:

Քահանան ինքնաբերաբար խոնարհեց գլուխն ու տնքաց դեմքի ցավից: «Խփեցին»,- անցավ մտքով, հետո նոր զգաց կրակահերթի զնգոցը պատի վրա: Ձեռքը տարավ դեմքին, գլխի ընկավ, որ քերծվածք է, և ուրախությունը ողողեց ներսը:

Իսկ մարտի ձայները չէին լռում: Նա ձեռքերը միացրեց իրար, փակեց աչքերն ու առանց ուշք դարձնելու երեսը ողողող արյանը՝ սկսեց աղոթել:

Աչքերը փակ աղոթում էր, առանց ուշադրություն դարձնելու մարտի ահագնացող ձայներին ու առաջին պահին չհասկացավ, թե ինչ կատարվեց: Միայն զգաց, որ շպրտվեց գետնին: Ուշաթափությունը կարճ տևեց: Բացեց աչքերը և ահով տեսավ, որ արկը խփել, փլել է զանգակատան ուսը:

-Տե՛ր Աստված,- դողդողալով ոտքի կանգնեց ու մրմնջաց նա,- ո՞վ եմ ես՝ ժամապա՞հ, քահանա՞, թե՞ լքված տան դռանը կապված պահակ…

Ծնկները դողում էին, ջահել արյունը եռում էր երակների մեջ: Ի՞նչ անի: Զե՞նք վերցնի: Ինչի՞ համար է պահել ականանետն ու տասնհինգ արկը: Հրամանատարն ասել էր. «Ավելի սև օրեր կլինեն»: Գուցե հենց սա՞ է «սև օրը»:

-Տե՛ր, փրկի՛ր իմ հոգին,- մրմնջաց նա,- Տե՛ր, ճանապարհ ցույց տուր ինձ: Մի՞թե պիտի թողնեմ, որ թշնամին անարգել ավերի Քո տաճարը: Ո՞րն է ավելի մեծ մեղք. զենք առնելն ու սպանողին սպանե՞լը, թե՞ քո տաճարը ավերակ դարձնողներին չխանգարելը: Ինչի՞ համար եմ ես:

«Հոգիդ մի՛ կորցնիր, թող զինվորները կռվեն,- շշնջում էր ներքին ձայնը,- քո Տերը պատվիրել է նույնիսկ թշնամուդ սիրել: Քո միակ զենքն աղոթքն է»:

-Չէ~,- գոռաց նա ինքնամոռաց, մի՞թե իմ հոգին ավելի թանկ է, քան խավարի մեջ, այս վանքի սրբության համար մահվան գնացող մի բուռ տղաներինը: Մի՞թե իմ հոգին ավելի թանկ է, քան այս աղոթատեղին:

Չլռող կրակոցների տակ երերուն քայլերով նա գնաց դեպի խուցը, գրկելով մի կերպ դուրս բերեց ականանետը, դրեց թմբի վրա, հետո արկերը դուրս բերեց, շարեց կողքին, ուղղեց նշանոցը, ապա լուռ կռացավ, վերցրեց արկը.

-Ա~խ,- տնքաց ուսի ցավից: Երևի ընկնելիս էր վնասել և նոր էր զգում ցավը: -Ուզում են ավերել իմ հոգու ու մարմնի տիրույթը, ուզում են հողին հավասարեցնել իմ պապերի ոգին, իսկ Տերն ասում է՝ մի՛ սպանիր: Ախր թե չսպանեմ, գազանն ինձ կհոշոտի, կհոշոտի ու կհաշմի իմ եղբայրներին…

Նա քթի տակ մռմռալով մի անգամ էլ ստուգեց՝ արդյոք ճի՞շտ է նշան բռնել և ականն զգուշությամբ բաց թողեց փողի մեջ: Թնդաց կրակոցը: Ասես տենդի մեջ՝ շարունակում էր փողի մեջ բաց թողնել ական ականի հետևից: Բամփյուն էր հանում ականանետը, թշշում, խշշում էին ականջները, զգում ու չէր զգում մարմինը: Միայն մեկ-մեկ հայացքը կտրում էր զենքից ու տեսնում, թե թշնամու դիրքերում ինչպես ամեն կրակոցից հետո փոշին ելնում, արծաթին է տալիս լուսնի լույսի տակ, հետո դանդաղ նստում է գետնին: Դրանից գուշակում էր, որ ճիշտ է նշան բռնում և շարունակում էր կրակը: Կրակում ու քրթմնջում էր քթի տակ, կրակում էր ու ինքնամոռաց աղոթում…

Արևելքի շառագունելը միանգամից չտեսավ: Արևելքը նրա թիկունքի կողմում էր, և նա տեսավ, թե արևի ճառագայթներն ինչպես արնեցին սարի քիթը: Այդ շառագույնից մի քիչ սթափվեց ու հայացքը նորից հառեց թշնամու դիրքերին: Լուռ էր ամեն ինչ, ասես ամեն ինչ մեռել էր, ասես իր մահաբեր արկերն առաջին հերթին սպանել էին աշխարհի բոլոր կենդանի էակներին, ու աշխարհում, իրենից բացի, ոչ ոք ողջ չէր:

…Մարտիկները քահանային գտան ականանետի մոտ՝ գետնին նստած: Նա ձեռքի մեջ ծանրութեթև էր անում վերջին արկը և նայում էր թշնամական դիրքերին:

-Էլ մի՛ կրակիր,- ձայն տվեց Մահապարտ Համբոն,- էդ մի արկը խնայիր, հետո պետք կգա:

-Հը՞,- չհասկացավ քահանան:

-Մի՛ կրակիր, պետք չէ, թշնամին փախել է,- ավելի բարձր ձայնեց Համբոն, հասկանալով, որ քահանան ցնցակաթված է ստացել:

-Չէ՛,- կակազեց՝ գլուխը բացասաբար շարժելով,- մնա՝ ի՞նչ անի, աշխարհում թող մի մահաբեր արկ պակաս լինի,- թող…,- կակազեց վճռականորեն ու արկը դանդաղ բաց թողեց ականանետի փողի մեջ…

ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ