ՀՈՐՍ «ՄԱՀԸ»

Գիշերը ժամապահ կանգնած զինվորն անհամբերությամբ է սպասում, թե երբ կանցնի իր երկու ժամը, որ գա հողատնակ, ամեն ինչ թողնի երկու ժամից այն կողմ ու պարտքը կատարածի անխռովությամբ իրեն հանձնի քնին: Դա զինվորը, իսկ ի՞նչ անի հենակետի ավագը, եթե գիշերը մի քանի անգամ ժամապահ է փոխում: Որքան էլ ուզում է զինվոր լինես, օրգանիզմդ ինչքան էլ ջահել ու առողջ լինի, եթե քնիդ ռիթմը խախտվում է, անքնությունը կպչում է աչքերիդ ու ողջ գիշերը լուսացնում ես առանց աչք փակելու: Այդպես եղավ և այս անգամ: Բաց աչքերով ժամապահների հետ լուսացրի, իսկ արևագալին եկա հողատնակ` գոնե մի քանի ժամով աչքս կպցնելու մտադրությամբ: Պառկեցի չոր թախտին, վրաս քաշեցի գորշ, կեղտակուր ծածկոցը և աչքերս փակեցի: Բայց ինձ վիճակված չէր քնել: Աչքս կպած կլիներ 10 կամ 15 րոպե, երբ մեկն ականջիս ասաց.

-Վե՛ր կաց, ի՞նչ ես քնել, հայրդ մեռավ:

Երազի ձայն չէր, իրական ու կենդանի էր: Ասես մեկը թեքվեց ականջիս ու ասաց, բայց այնքան բարձր ու հստակ ասաց, որ քնի բարակ թաղանթը ճղվեց միանգամից, ու տեղումս նստեցի: Հողատնակում ոչ ոք չկար: Գարնան տաք առավոտը նույնիսկ հերթափոխից ազատ զինվորներին դուրս էր կանչել, ու նրանք՝ քունը մոռացած, դուրս էին եկել արևի տակ տաքանալու:

-Հայրդ մեռավ,- ձայնը արձագանքում էր գլխիս մեջ, ու սիրտս թպրտում էր առաջին անգամ կրակելու օրվա պես:

Հայրս… Ծեր չէ հայրս, բայց իր առողջության ձեռքը կրակն է ընկել: Օրը մի տեղը ցավում է: Ինքը բանի տեղ դնել չի ուզում, իր օրվա աշխատանքային ռեժիմը չի խախտում, բայց երբ ցավը շատ է տանջում, մեկ-մեկ տնքում է: Այդպես էլ` վիրահատության ժամանակ: Իմ բանակ գալուց առաջ էր, հայրս ստիպված եղավ վիրահատվել: Նախքան վիրահատությունն իրեն պահում էր, իսկ երբ «նարկոզից» դուրս եկավ, մի տեսակ իրար խառնված էր, ասես ինքն էր ու ինքը չէր: Նայում, ճանաչում ու չէր ճանաչում: Եվ տնքում էր, նեղվում հատկապես իրեն միացված փողրակներից: Մայրս թաշկինակով սրբում էր նրա քրտինքը, երեսը թաց շորով զովացնում, բայց հայրս նայում ու չէր տեսնում, և ինքն իրեն կորցրած ու խեղճ էր: Ես նրան այդքան խեղճացած չէի տեսել երբևէ: Չգիտեմ՝ վախեցա՞ծ էր, թե չէ, բայց մի պահ աչքերը հառեց երեսիս ու հարցրեց.

-Վե՞րջն է, հա՞:

– Չէ՛,- ասացի, ա՛յ հեր, վաղը-մյուս օրը դուրս կգրեն:

Հետո թեքվեցի վրան ու կամաց հարցրի.

-Լավ չե՞ս, հա՞:

-Չէ՛,- ասաց՝ փորձելով ժպտալ,- էն անտերի մեջ դրած շլանգները մրմռացնում են:

-Ոչի՛նչ, դիմացի՛ր,- հույս տվեցի, մի քանի ժամ հետո կհանեն:

Էդ էր ու էդ, էլ չտնքաց, պահեց իրեն, ցավն ատամի տակ առավ, սեղմեց ու հաղթեց նրան: Հա, հաղթեց, բայց էդ մի ցավին: Նրա վրա ի՞նչն էր շատ` ցավը: Բայց բանակ գալուցս առաջ ոնց որ լավ էր: Ինձ ճանապարհեց: Հավաքակայան չեկավ, քանի որ Երևանի շոգից մոտը շնչարգելություն էր սկսվում, բայց ճանապարհեց ու աչքից մի կաթիլ արցունք չընկավ: Ասենք՝ իմ հետևից ոչ ոք չեկավ հավաքակայան: Հայրս հպարտ էր: Հարազատներիս չխնդրեց, մտածեց` իրենք պիտի հասկանան ու առաջարկեն, իսկ նրանք…

Իսկ հիմա ահա ինչ-որ ձայն ինձ գուժում է նրա մահը:

«Հիմար բան էր, կանցնի»,- ինձ համոզեցի ես, սիգարետ կպցրի, մի քանի ծուխ քաշեցի, հետո նորից պառկեցի՝ փորձելով քնել, սակայն այդ ձայնը, կենդանի ու իրական, ականջիցս դուրս չէր գալիս, և ես այլևս չէի կասկածում: Համոզված էի, որ հայրս մահացել է: Բայց ինչի՞ց: Նրա ցավերից և ոչ մեկը կարծես մահացու չէր: Գլխի ու դեմքի ցավի՞ց: Բորբոքված դիմային նյարդը խեղճ մարդու հոգին հանում է արդեն տասը տարի: Աննշան ցրտից ցավում է, աննշան տաքից ցավում է, ու նա, շարունակ ափը դեմքին դրած, պայքարում է ցավի դեմ: Դեմքին մեղր է քսում, որ ցավը քաշի, մեղմացնի: Այդպես տան մեջ գնում-գալիս է մեղրոտ ու քաղցր, չի տնքում, վախենում է տնեցիներին զզվացնել, վախենում է` հոգնենք իրենից: Իր ներսում ի՞նչ է առնում-տալիս` չգիտենք: Մի քանի անգամ բժշկի գնաց, բայց ոչ մի օգուտ չստացավ ու հիմա՝ հույսն Աստծու ու Նրա տված արդար մեղրի վրա, էդպես ապրում է: Բայց, ախր, էդ ցավից էլ չեն մեռնում: Ճիշտ է, մի կարգին չեն ապրում, բայց չեն էլ մեռնում:

Ես վեր եմ կենում պառկած տեղից, դուրս եմ գալիս հողատնակից ու աչքս հառում եմ հենակետ բերող ճանապարհին: Եթե հայրս չկա, ոնց էլ լինի՝ իմ հետևից մեքենա կուղարկեն, հո չե՞ն կարող հորս առանց ինձ` իր միակ տղայի թաղել:

Ես հայացքս ճամփին հառած` գլխով եմ անում: Մի քանի րոպե անց Հրանտը սուրճ է բերում: Ես խմում եմ անջատված ու հայացքս չեմ կտրում ճանապարհից: Հիմա այնպես է մեջս արմատ գցել հորս մահացած լինելու միտքը, որ լրիվ մոռացել եմ հենակետի հոգսերը, աչք ու ականջ եմ դարձել, նայում եմ ճանապարհին:

-Ավո՛, հո վատ չե՞ս,- թևիցս քաշում է լեննագանցի Ծոիկը: Անունն Արտակ է, բայց Ծոիկ ենք ասում, քանի որ լավ տղա է, անունը քաղցրացնում ենք «իկ» մասնիկով,- Ավո՛, խո բան չի՞ էղե,- անհանգստանում է նա:

-Չէ՛, Ծոի՛կ ջան,- առանց հայացքս ճանապարհից կտրելու` նրան պատասխանում եմ ես ու առանց նրա կողմը նայելու՝ հարցնում,- ոչ մի հեռախոսի մեջ շունչ չկա՞:

– Ցը՛,- գլուխը բացասաբար շարժում է նա:

Ես գիտեմ, որ հենակետում ձեռքի հինգ հեռախոս կա, գիտեմ, որ նրանք վաղուց լիցքաթափված են, և հենակետում էլ հոսանք չկա դրանք լիցքավորելու համար: Կա շտաբին միացրած առանց համարի հեռախոսը, որի լսափողը թե բարձրացնես, շտաբի հերթապահ սպային կմիանաս: Բայց հո չե՞մ կարող հերթապահ սպային հայտնել, թե ինչ-որ մի ձայն վատ լուր է հայտնել ինձ: Խե՞նթ եմ, ինչ եմ: Ո՞վ կհավատա կամ կպատասխանի նման հարցումին: Մտքիս մեջ տենդագին կշռում եմ իրավիճակը, փորձում եմ խաղաղեցնել ներսս, ամուր բռնում եմ վզիցս կախված խաչն ու… Չէ՛, հորս առողջության համար չեմ աղոթում, լիովին համոզված եմ, որ նա մահացել է: Աղոթում եմ, որ հրամանատարությունը տեղում լինի, որ իմ հետևից մեքենա ուղարկի, որ հորեղբայրներս Ռուսաստանից ժամանակին եկած լինեն, որ…

Օրն արդեն կիսվել է, իսկ շտաբի «Վիլիս»-ը չի երևում: Ես ձեռքի հետ ժամապահ եմ փոխում, կարգավորում եմ ամենօրյա հարցերը, նույնիսկ մի կտոր հաց ու երշիկ եմ ուտում և ծխում եմ իրար հետևից: Բերանս դառն է, ներսս դառն է, օրը դառն է: Լավ կլիներ, եթե լաց լինեի, բայց 12 զինվորի ներկայությամբ, առանց պատճառի ո՞նց լաց լինես… Ամբողջ օրը աչքիս առջևից չի հեռանում հորս ճլորած ժպիտը: Երբ ներքուստ խեղճացած է լինում, ժպտում է, բայց մի տեսակ: Խե՞ղճ ասեմ` չէ, մոլորվա՞ծ ասեմ` էլի չէ, ավելի շատ ճլորած, թառամած ժպիտ է բացվում դեմքին, և թեթև դողում է «դժգոհության կնճիռը» : Ե՛ս եմ այդպես անվանում: Նրա դեմքի ձախ կողմում՝ քթից մինչև բերանի անկյունը, մի կնճիռ է իջնում, որ դժգոհ ժամանակ ավելի է խորանում և անհամարձակ դողում է: Երբ ինձնից դժգոհ է լինում, անմիջապես զգում եմ «դժգոհության կնճիռին» նայելով: Մոտենում, ձեռքով ուղղում եմ կնճիռն ու… իրար հասկանում ենք անխոս: Այդ ժամանակ նույնպես ժպտում է: «Տեսնես մեռած ժամանակ դժգոհության կնճիռը հարթվե՞լ է»,- անցնում է մտքովս, ու ես այդ միտքը խեղդում եմ ծխի դառը քուլաների մեջ:

Օրը դեպի իրիկուն է թեքվում, իսկ ճանապարհը դատարկ է: Չեմ ուրախանում այդ փաստից: Ներսումս հորս դագաղն է, վրան` խաչված Քրիստոս: Չեմ իմանում` ո՞վ է բերել այդ դագաղը, առանց ինձ ու հորեղբայրներիս հարցնելու: Մեզ ուր է մի կարգին բարեկա՞մ: Հարևաննե՛րը… Հարևանի բերած դագա՞ղն ինչ պիտի լինի: Ամեն հարևան թեթև ափսոսանք է ապրում կամ չի ապրում մեռած դրկիցի համար: Հո հարազատ չէ՞, որ սիրտը մղկտա: Ամեն հարևան, գուցե թե ինչ-որ բան հիշելով, ուրախանա՞ հորս մահով: Ո՞վ գիտե մարդու սիրտը: Գուցե նրանցից մեկն ուզենա, որ հորս մահից հետո նրա մշակած փոքրիկ բանջարանոցն իրենը լինի: Ինքը ծառ չի տնկի, հորս տնկած ծառերը կկտրի ու բոստանում «բուդկա» կդնի:

Չէ՛, մարդ հարևանի բերած դագաղի մեջ չպիտի պառկի: Հարևանը հենց ժողովրդի ասած «ուզող-չուզողն» է: Կգա, մեռելիդ վրա ծաղիկ կդնի, վաշ-վիշ կանի, բայց հետո կմտնի իր տուն ու թախտին պառկելով՝ անհոգ քուն կմտնի:

Չէ՛, ինչ էլ լինի, ես ժամանակին պիտի գնամ, հասնեմ հորս: Բայց ո՞նց: Հո չե՞մ կարող թողնել դիրքն ու գլուխս տնկած գնալ: Եթե նույնիսկ ձայնը ճիշտ լինի, և հայրս իրոք մեռած լինի, դա կհամարվի հանցագործություն: Իսկ այսպես մնալ` կնշանակի սիրտ սևացնել ու կես մարդ դառնալ: Թե հերթափոխի սկզբում լիներ, կկարողանայի տուն զանգել, բայց հիմա հեռախոս չկա: Ճանապարհի վրա մի ժամ առաջ մեքենա երևաց: Ոչ այն է` ուրախացա, ոչ այն է` տխրեցի: Բայց մեքենայի ապակիները փայլեցին արևի տակ, եկա՜վ-եկա՜վ, թեքվեց ու մտավ թփերի մեջ: Ծոիկը հեռադիտակն իջեցրեց աչքերից ու դարձավ ինձ.

-Ավո՛ ջան, տղա-աղջիկ են… Մարդիկ ապրում են, հո մեզ նման սահման չե՞ն պահում:

Ուրիշ ժամանակ լիներ, ես հեռադիտակն ուրիշին չէի զիջի, ինքս կհետևեի մեքենային, բայց հիմա… Բոլորն էլ զգում էին, որ ինձ հետ ինչ-որ բան է կատարվում, բայց չգիտեին` ինչ, դրա համար էլ սսկվել-մնացել էին: Արևն արդեն դեպի մայրամուտ էր թեքվում, ու ես դարձա Ծոիկին.

-Գնալու եմ հարևան հենակետ:

– Ընչի՞,- լարվեց նա:

– Ճիշտն ասած՝ տան վրայով վատ բան է անցնում մտքովս:

– Հը՞…,- բերանը կիսաբաց արեց Ծոիկը:

-Դրանից ավելի ասելու բան չկա,- ձեռքս նրա ուսին դրեցի,- գնամ տեսնեմ հեռախոս ունե՞ն: Արամի հոգին խորն է, մի ճար կանի:

Գիտեմ, որ մինչև հարևան հենակետ ու հետ` երեք ժամ կտևի: Բոլորին զգուշացնում եմ, իմ փոխարեն կարգում Ծոիկին ու ճամփա եմ ընկնում: Թե ուղիղ գնաս, հարևան հենակետ կհասնես 40 րոպեում, բայց ճանապարհը թշնամու դիպուկահարի նշանառության տակ է, ու պիտի գնաս ոլոր-մոլոր, ձորերով ու բլուրների ստորոտով, զգույշ ճանապարհով` ևս 40 րոպե: Լավ է երկար քայլես, տեղ հասնես, քան…

-Ճապոնացիներն ասում են` օրը 10 հազար քայլ պիտի անի մարդ, որպեսզի առողջ լինի,- ասում է հայրս ու ճանապարհ է ընկնում: Ես` ինը-տասը տարեկան տղա, հետևում եմ նրան: Ամեն օր քայլում ենք դեպի լիճ, մարզանք անում ու վերադառնում: Ես չեմ ցանկանում այդքան քայլել, ես հոգնում ու ձանձրանում եմ ֆիզիկական վարժություններից, բայց չեմ համարձակվում բացահայտ հակառակվել ու ասում եմ.

-Պա՛պ, մենք հայ ենք չէ՞, հո ճապոնացի չե՞նք:

-Հա, Ավետի՛ս տղա,- միտքս հասկանում է նա,- բայց ճապոնացին էլ մարդ է, երկու ոտք, մի գլուխ ու մի սիրտ ունի, և նրա գլուխն էս հարցերում ավելի լավ է աշխատում: Թե չես ցանկանում մարզվել, ամուր ու պինդ տղամարդ լինել, էդ ուրիշ,- իմ ինքնասիրությանն է կպչում:

-Չէ՛, դրա համար չեմ ասում,- ինձ հավաքում ու հասնում եմ նրա հետևից:

Հայրս իր ամեն օրն սկսում էր մարմնամարզությամբ: Ամեն առավոտ սառը ցնցուղ էր ընդունում, բայց հազար հիվանդություն ուներ: Ես չէի ուզում հորս ասել, վախենում էի վիրավորել, սակայն միշտ մտածում էի՝ եթե մարզանքն օգուտ տար, ուրեմն հորիցս առողջ մարդ չէր գտնվի աշխարհում: Չէի ասում, հայրս մեղք էր. մեկ ոտքերն էին բռնվում, մեկ թիկունքն էր ցավում, մեկ ծնկներն էին հրաժարվում ծառայել, մեկ արյան ճնշումն էր բարձրանում, մեկ դեմքն էր ցավում, մեկ` ստամոքսը… Բայց նա ասես կարդում էր, իմ մտքերն ու մի օր էլ ասաց.

-Ավետիս տղա, եթե ես մարզանք չանեմ, այսքան ուշադիր չլինեմ իմ առողջության նկատմամբ, շուտ հող կլինեմ, ու դու մեղք կլինես:

-Բա հիմա մեղք չե՞մ, այ հեր,- մտքինս բարձրաձայն արտահայտեցի ու ավելի արագացրի քայլերս:

Արցունքը հոսում էր առանց ինձ հարցնելու: Այժմ շրջապատում ոչ ոք չկար, մենակ էի ու կարող էի բարձրաձայն խոսել հորս հետ, կարող էի լաց լինել:

…Երեխա էի, քաղաքի բնակարանում մեծացած, հողի փոխարեն ոտքս ասֆալտին կպցրած տղա: Հորեղբայրներս եկան, գյուղ տարան: Մրսեցի՞, թե՞ շնից ու կատվից ինչ-որ մանրէ անցավ, չիմացան, շուրթերս ուռեցին, ջերմությունս բարձրացավ մինչև 39 աստիճան: Մեքենայով բերեցին ու իրենք փախան: Բժիշկները քննում էին ու չէին կարողանում իմանալ պատճառը, իսկ ես ջերմության մեջ տառապում էի: Մայրս տեգրոջ մասին մտածածը բարձրաձայն չէր ասում, բայց տագնապած ու վախեցած էր: Վախեցած էր նաև հայրս:

-Լորիկ իմ, լորիկ,- ճակատս շոյում ու մրմնջում էր նա:

-Բա ինչո՞ւ լորիկ,- մի անգամ աչքերս բացեցի ես:

-Լորիկ, որովհետև սիրտդ բռնված լորի պես թպրտում է:

Այդպես տևեց մի շաբաթ, իսկ հետո ջերմությունն անցավ: Իսկ ես հորս ձեռքի ջերմությունը մինչև այժմ զգում եմ բազկիս վրա:

……………………………………………………………………..

-Հոսանքն սպառվելու վրա է,- հեռախոսն ինձ մեկնեց Արամը:

Դողացող մատներով հավաքեցի համարը: Զանգը գնաց միանգամից, ամեն անգամվա պես նազ ու տուզ չարեց:

-Այո՞,- իր սովորական, կիսահարցական տոնով լսափողի մեջ ասաց հայրս:

-Պա՞պ,- արտաբերեցի ես:

-Հա՞,- նորից ասաց հայրս, ու կապն անջատվեց…

26-ը ապրիլի 2008թ.

Հրաչ Բեգլարյան