ԱՆԱՂՄՈՒԿ ՀԱՅՐԵՆԱՍԵՐԸ

Սերգեյ Վարդանյանը զբաղվում է տարբեր երկրներում ապրող համշենցի հայերի հարցերով: Նա կամովին ուսել է հայրենասերի այդ խաչն ու ահա երեսունհինգ տարի համառ ու տքնաջան առաջ է գնում:

Շնորհավորում ենք հարգարժան մտավորականին և մեզ՝ թերթի հոբելյանի առթիվ և ներկայացնում ենք մայոր Գնել Շահնազարյանի հարցազրույցը:

-Սերգեյ Վարդանյան անունն ինձ ծանոթ է 80-ական թվականներից: Այդ տարիներին Սոչիից Հայաստան էր այցելում համշենահայերի ազգագրությամբ զբաղվող Բարունակ Թոռլաքյանը: Նա Սփյուռքի կոմիտեի օրգան «Սովետական Հայաստան» ամսագրին, «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթին էր ներկայացնում իր հոդվածները: Շատ սիրելի այդ ծերունազարդ մտավորականից էլ, (որը վրիժառու Միսաք Թոռլաքյանի հարազատն էր), առաջին անգամ լսել եմ Ձեր մասին: Ընթերցողներին կհետաքրքրեր Ձեր ծանոթությունը համշենահայերի հետ:

-Գիտե՞ք՝ Ձեր հարցն ինձ գցեց հուշերի գիրկը… Բարունակ Թոռլաքյանի նման մարդիկ են, որ հայ լինելը դարձնում են հպարտություն, դեռ 16 տարեկանում Տրապիզոնի լեռները բարձրացած և ֆիդայիների հետ մարտնչած այդ մարդը, թեև համապատասխան բարձրագույն կրթություն չէր ստացել, բայց հրաշալի ազգագրագետ ու պատմաբան էր, արժեքավոր գրքերի ու հոդվածների հեղինակ: Ի դեպ, այս տարի լրացավ նրա ծննդյան 115-ամյակը: Նա հայրենիքում ծնված այն քչերից էր, որ գրում ու պատմում էր իր տեսածի մասին: Նրա «Համշենահայերի ազգագրությունը» գիրքը շատերի համար է ուղեցույց եղել: Վերջերս էլ այն ռուսերեն հրատարակվեց Մոսկվայում, քանզի Ռուսաստանի համշենահայության մեծ մասը հայերեն գրել-կարդալ չգիտի, այնինչ, մի 50-60 տարի առաջ Կրասնոդարի երկրամասում կար 140-ից ավելի հայկական դպրոց: Այսօր երկրամասի 282 հազար հայությունը չունի ոչ մի հայկական դպրոց: Հենց հայկական կրթօջախների առիթով էլ 1969 թ. ծանոթացա համշենահայությանը, լսեցի նրանց շատ գեղեցիկ ու յուրահատուկ բարբառը, և ինքնըստինքյան ծագեցին հարցեր, որոնց պատասխաններն առ այսօր փնտրում եմ…

-Շատ տխուր վիճակագրություն ներկայացրիք այդ հայահոծ երկրամասի դպրոցների մասին…

-Ինչպես ասացի, Կրասնոդարի երկրամասում այլևս չկա հայկական դպրոց: Գոնե լավ է, որ մի շարք հայկական գյուղերի ռուսական դպրոցներում կան հայերենի դասընթացներ, տարբեր քաղաքներում կան մեկօրյա դպրոցներ. իմ հաշվումներով՝ բոլորն իրար հետ կլինեն 30-40 հատ: Իսկ Աբխազիայի 40 հազարից ավելի հայությունը, որի մեծ մասը նույնպես Տրապիզոնի վիլայեթից գաղթածների սերունդ է, ունի 31 հայկական դպրոց, բայց, ցավոք, շատ քիչ աշակերտություն՝ շուրջ 2 հազար: Այստեղ էլ երևի արժե հիշել, որ Մեծ եղեռնից փրկված համշենահայերը մի երկու տասնամյակի ընթացքում կարողացան Աբխազիայում հիմնել 128 հայկական դպրոցներ, որոնցում սովորում էին 12 հազարից ավելի աշակերտներ: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը մեծ վնաս հասցրեց Կրասնոդարի երկրամասի հայկական գյուղերին, ավերվեցին շատ հայկական դպրոցներ, Աբխազիայի հայ ուսուցիչներից շատերն էլ զոհվեցին: Ի դեպ, քչերը գիտեն, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Կրասնոդարի երկրամասի հայերից 9 հոգի, իսկ Աբխազիայի հայերից 4 հոգի արժանացել են Խորհրդային Միության հերոսի կոչման: Այս ամենը շատ կարևոր է ազգամիջյան հարաբերությունների ժամանակ, այս փաստերն ու պատմությունները պետք է իմանան հայերի հետ ապրող այլ ազգերը` կազակները, տարբեր կուսակցությունների անդամները, տեղական իշխանությունները, բայց որտեղի՞ց իմանան, եթե այդ մասին նույնիսկ տեղի հայերը չգիտեն: Այդ մտահոգություններից դրդված՝ ես հատուկ երկու գրքույկ եմ պատրաստել` հայերեն և ռուսերեն, և շատ ուրախ կլինեի, եթե մեր պաշտպանության նախարարությունը դրանք հրատարակեր, իսկ ռուսերեններն էլ նվիրեր Հայաստան այցելող ռուս զինվորականներին:

-Վերջին շրջանում դեպի իրենց արմատներն են փորձում վերադառնալ Թուրքիայում ապրող և մահմեդականություն ընդունած համշենահայերը: Որպես այդ գործի գիտակ և նվիրյալ՝ հետաքրքիր է իմանալ Ձեր կարծիքը:

-Պիտի ասեմ, որ Թուրքիայում այսօր բնակվող համշենցիների զգալի մասի նախնիները բռնի իսլամ են ընդունել շուրջ 300 տարի առաջ, թեեւ մինչեւ ցեղասպանությունը Չամլըհեմշին գավառի Եղնովիկ գյուղում նրանք ունեին եկեղեցի, եւ 22 ընտանիք քրիստոնյա էր: 2011թ. եղել եմ այդ գյուղում, եկեղեցուց միայն մի քանի տասնյակ սրբատաշ քարեր էին մնացել: Թուրքիայի իսլամ համշենահայերն էլ միատարր չեն: Օրինակ` Ռիզեի նահանգում, որտեղ է գտնվում նաև պատմական Համշենը, մինչև 1950-60-ական թթ. դեռ խոսում էին հայերեն` Համշենի բարբառով: Թեև այժմ չեն խոսում, բայց իրենց խոսքի մեջ օգտագործում են շուրջ 500 հայերեն բառեր ու տեղանուններ, իսկ Արդվինի նահանգի համշենցիները, որոնք այստեղ էին եկել 19-րդ դարում, խոսում են Համշենի բարբառի Խոփայի խոսվածքով, բայց արդեն թուրքական հեռուստատեսության, թուրքերեն կրթության պատճառով սկսել են ավելի հաճախակի թուրքերեն խոսել: Իմ խմբագրած «Ձայն համշենական» թերթի վերջին էջերում տպագրում եմ այդ համշենցիներից իմ գրառած հայերեն բանահյուսական նյութերը: Եթե Ռիզեի նահանգի համշենցիներից շատ քչերն են բարձրաձայն ընդունում, որ իրենք ծագումով հայ են, ապա Արդվինի նահանգի Խոփայի և Բորչկայի գավառներում ապրող համշենցիների մեջ նրանց թիվն ավելի մեծ է, բայց էլի շատերն ասում են, որ իրենք ազգությամբ համշենցի են, կան թուրք ասողներ էլ: Առիթ է, պիտի ասեմ, որ, ցավոք, իսլամ հայության, մասնավորապես` համշենահայության մասին սիրողական մակարդակի խոսողների ձայներն ավելի բարձր են հնչում թե՛ Հայաստանում և թե՛ Սփյուռքում: Երբեմն նրանք համշենցիների մասին զարմանալի թվեր են հնչեցնում` 1 միլիոն, 2 միլիոն, 3-4 միլիոն: Եվ ով ավելի մեծ թիվ է ասում, կարծես իր ավելի շատ հայրենասեր լինելն է ապացուցում: Իսկ իմ հաշվարկներով՝ Թուրքիայի հայախոս և թուրքախոս համշենցիների ընդհանուր թիվը կլինի շուրջ 100-120 հազար: Այսպիսով` միլիոնների հասնող «հաշվարկները» պարզապես խաբեություն են: Ո՞ւմ ենք խաբում և ինչո՞ւ:

-Խորհրդային տարիներին երգիչ-երգահան Հայրիկ Ղազարյանը Մուրադ Սեբաստացու մասին երգ էր հորինել, որտեղ այսպիսի տողեր կային. «Հայ եմ փնտրում, եղբա՛յր, հայը՝ մեկ ոսկի, որբեր եմ հավաքում տարաբախտ ազգիս»: Ինչպես հայտնի է՝ Մեծ եղեռնից հետո մեծ հայորդին քրդերից, թուրքերից և արաբներից մեկ ոսկով հավաքագրում և հայությանն էր վերադարձնում մեր ազգի մասունքները: Ձեր կատարած գործը հիշեցնում է Մուրադ Սեբաստացու գործը: Այս ժամանակներում, երբ մեկ համշենահայի «դարձի» բերելը, իր արմատներին, էությանը հասու դարձնելը ամիսների, տարիների քրտինք է պահանջում, Դուք տեղյակ լինելով այսօրվա արտագաղթին՝ չե՞ք հուսահատվում, չե՞ք կորցնում Ձեր հավատը մեր վաղվա օրվա հանդեպ:

-Այո՛, ամեն մի հայը մի ոսկի է: Եվ մենք այդ ոսկիները շաղ տվեցինք աշխարհով մեկ… Հիշում եմ, որ 1980-ական թթ. Աբխազիայում և Կրասնոդարի երկրամասում հավաքագրում էի հայ ընտանիքների, ովքեր համաձայն էին Հայաստան տեղափոխվել: Այդպիսի շուրջ 100 ընտանիք էի ցուցակագրել: Բայց պետական աջակցություն չստացա, նաև երկրաշարժը խափանեց բոլոր ծրագրերս: Իսկ հիմա արդեն Հայաստանից են Կրասնոդարի երկրամաս և Աբխազիա արտագաղթում:

Կրկին առիթ է, պիտի ասեմ, որ վաղուց ժամանակն է, որ բռնի իսլամացված մեր համշենցի քույրերի ու եղբայրների համար թուրքերեն գրքեր հրատարակենք, որոնցում հանրամատչելիորեն կներկայացնենք նրանց պատմությունը, կհրապարակենք տարբեր վայրերի համշենցիների լուսանկարներ: Իսկ առայժմ ես նրանց եմ բաժանում իմ «Ձայն համշենական» թերթը, որում տպագրում եմ նաև Թուրքիայի համշենցիների, հատկապես` բանահյուսական նյութեր ասացողների լուսանկարները, որպեսզի ինչ-որ կապ հաստատվի թերթի հետ, մինչև որ շատերը հայերեն կարդալ սովորեն: Ուրախությամբ նշեմ, որ արդեն մի քանի հոգի սովորել են և սիրով կարդում են «Ձայն համշենականը», որի հրատարակման 10-ամյակը լրացավ այս օգոստոսին: