ԲԱԼԻ ԿՈՐԻԶՆԵՐԸ
Հաջորդ օրը մայրիկս ասաց. «Կօգնե՞ս` բալի կորիզները հանեմ»:
Մորաքույրս գնացել էր հորաքրոջս տեսության։ Մայրիկս գլխացավը պատճառ բռնեց, տանը մնաց, չգնաց։
Մորս ասացի. «Մի պայմանով, որ հետո բալի կորիզները տաս` խաղամ»։
Մայրիկս էլ թե` «Մենակ չթափթփես»։
Ձեռագործի կեռիկը մտցնում էի բալի մեջ թե չէ՝ կորիզը դուրս էր թռչում, ընկնում տակի ափսեի մեջ։ Բալի կարմիր հյութը ծորում էր մատներիս արանքից։ Քաջ զորավարի պես նիզակի մի հարվածով տապալում էի թշնամու զինվորներին ու նրանց բզկտված մարմինը մի կողմ էի շպրտում։
Հայրիկիս գրքերից մեկում, որ մեկ-մեկ ձեռքն էր առնում ու կարդում, մի տարօրինակ լուսանկար էի տեսել. մարդկային գանգերից պատրաստված մի բլուր։ Մայրիկս ինձ արգելել էր այդ գրքի լուսանկարները նայել. այն ժամանակ ես դեռ դպրոց չէի գնում։
Հայրիկիս ասացի. «Սա ի՞նչ լուսանկար է»։
Պատասխանեց. «Հայերի գլուխներ են։ Թուրքերն են սպանել»։
Հենց այդ պահին մայրիկս վրա հասավ ու բարկացավ հորս վրա. «Բավակա՛ն է։ Երեխա է, կվախենա»։
Հայրիկս, որ շարունակում էր ուշադիր լուսանկարին նայել, ասաց. «Ամեն մարդ` մեծ ու փոքր, պարտավոր է իմանալ, թե իր ազգի գլխին ինչ դժբախտություն է եկել»։
Երբ մեծացա, նոր հասկացա, թե ինչու էինք իմ ծննդյան օրը, որ ապրիլի քսանչորսին էր, առաջ կամ ետ գցում։ Տատս ու տիկին Գրիգորյանը ամեն տարի Ապրիլի 24-ին ծոմ էին պահում, եկեղեցի էին գնում ու մոմ էին վառում։
Մուրաբայի հոտը ամբողջ տունը բռնել էր։ Ես բալի կորիզներով բլուր էի սարքել։
Երեկոյան մայրիկս մի աման բալի մուրաբա տվեց ինձ ու ասաց. «Տա՛ր, պարոն տեսուչին տուր»։
Մի քանի օր կլիներ, որ Թահերեից ոչ մի լուր չունեի։ Նոր խաղալիքները, հյուր գնալ-գալը ամբողջ օրս խլում էին։ Արդեն նրան կարոտել էի։ Հենց վեր ցատկեցի, որ գնամ, մայրիկս մատով սենյակի անկյունը ցույց տվեց. «Նախ` կորիզները հավաքիր»։
Դպրոցի բաց դռնից ներս մտա՝ մուրաբայի ապակե ամանը ձեռքիս։ Բակում մարդ չկար։ Մոտեցա պահակի սենյակին ու ներս նայեցի։ Թահերեի հայրիկը սենյակի մի անկյունում, պատին թիկն տված, նստած էր։ Աչքերը փակ էին։ Սենյակից տտիպ հոտ առա։ Թահերեն տանը չէր։ Մայրը` նույնպես։ Ետ դարձա, դպրոցի տեսուչի սենյակի ուղղությամբ գնացի։ Միայն նոր հիշեցի, թե ինչի համար եմ եկել։ Թահերեին տեսնելու մտքից այնքան շատ էի ուրախացել, որ բոլորովին մոռացել էի տեսուչին դեմ առ դեմ հանդիպելուս պատմությունը։ Ինքս ինձ սիրտ տվեցի. «Մեծ տղա ես, ինչի՞ պիտի վախենաս։ Երկրորդ եռամսյակի քննությունները լավ ես հանձնել, Զատկի տոնի հանձնարարություններն էլ համարյա արել-վերջացրել ես»։
Փայտե աստիճաններով վերև բարձրացա։ Երկրորդ հարկի միջանցքում կիսախավար էր։ Ինչքա՜ն շատ էր տարբերվում ցերեկվա միջանցքից, երբ երեխաները ճչում, վազվզում, աղմկում էին։ Ասես առաջին անգամ էի այնտեղ ոտք դնում։ Միջանցքի մի կողմում բակին նայող երկար բազրիքն էր և գաջով երեսպատված սյուները` վերից վար երեխաների մակագրություններով ծածկված։ Մյուս կողմում դասարաններն էին։ Փայտե հատակը ոտքերիս տակ ճռռում էր։ Ինչո՞ւ երբևէ այդ ճռռոցը չէի լսել։ Որքան մոտենում էի տեսուչի սենյակին, այնքան մեծանում էր ծանոթ վախս։ Ինքս ինձ ասում էի. «Երանի՜ ներսում չլինի… Իսկ եթե լինի՞… Նախ` կբարևեմ, հետո էլ կասեմ, որ մայրիկս իր համար բալի մուրաբա է ուղարկել… Մուրաբան կտամ իրեն, ցտեսություն կասեմ ու դուրս կգամ։ Իսկ եթե հանկարծ ձեռքը չմեկնի` մուրաբան վերցնելու… Կդնե՛մ սեղանին… Ո՞ր սեղանին…»։ Մտքիս մեջ դպրոցի տեսուչի հետ նույնիսկ գրական լեզվով էի խոսում։
Հիշեցի, որ առաջին անգամ եմ մտնելու տեսուչի սենյակը։ Թահերեն շատ անգամ էր եղել։ Ասում էր` ծայրից ծայր գիրք է, որ փայտե գրապահարանների վրա դարսված գրքերը առաստաղին են հասնում։ Ասում էր նաև, որ պատերից մեկին մի մեծ խաչ է։ Թահերեին հարցրել էի` ի՞նչ կարծիքի է, պարոն տեսուչը այդ բոլոր գրքերը կարդացե՞լ է։ Պատասխանել էր` անպայմա՛ն։ Ասում էր` մեր դպրոցի տեսուչն իր սենյակում կա՛մ կարդում է, կա՛մ էլ ինչ-որ բաներ է գրում։ Երբեմն էլ, խաչի առջև ծնկած, աղոթում է։
Սենյակին մոտեցա, տեսա` դուռը կիսաբաց է։ Գիտեի` մտնելուց առաջ պետք է դուռը ծեծել, բայց ներսից լսվող լացի ձայնն ինձ շփոթեցրեց։
Մոռացա, որ վատ բան եմ անում. վիզս ձգեցի, ներս նայեցի։ Առաջին բանը, որ աչքիս ընկավ, պատի մեծ խաչն էր, հետո` գրքերը… Գրապահարանների մեջ, հատակին, սեղանի ու աթոռների, նույնիսկ սենյակի կենտրոնի մեծ սեղանի վրա գրքեր էին… Պարոն տեսուչը նստել էր սեղանի առջև` գլուխը ձեռքերի մեջ առած։
Սեղանի մոտ մի կին էր նստած։ Մայրամուտի շողերը լուսավորել էին նրա կիսադեմը։ Նման էր եկեղեցու խորանում կախված Սուրբ Տիրամոր պատկերին։ Թահերեի մայրիկն էր։
Մատներով ճմռթում էր չադրայի ծայրերն ու լաց էր լինում։ Լալիս էր ու հետը խոսում։ Ի՞նչ էր ասում, չէր լսվում։ Ձայնը հանդարտ ու հոգնած էր, ճիշտ այն ժամանակների նման, երբ իմ ու Թահերեի հետ էր խոսում։ Հասկանում էի, որ պետք է գնամ, բայց կանգնել, մնացել էի։
Դպրոցի տեսուչը ոտքի կանգնեց։ Ձեռքը մտցրեց գրպանը։ Հանեց։ Ետ տարավ ճակատի մազափունջը։ Մյուս ձեռքով փակեց սեղանի վրայի բաց գիրքը։ Հետո մոտեցավ Թահերեի մայրիկին։
Թիկունքումս ոտնաձայներ լսեցի։ Ինչ-որ քայլերի ծանրության տակ ճռռում-ճռճռում էր փայտե հատակը։
Շուռ եկա. Թահերեի հայրիկն էր։ Թաքնվեցի սյուներից մեկի ետևում։
Նա ծանր քայլերով մոտեցավ տեսուչի սենյակին։ Ինչ-որ երկար, պսպղացող բանով դուռը հրեց… Մի քանի վայրկյան միջանցքով մեկ պտտվող քամու ոռնոցն էր միայն լսվում… Հետո ձայներն իրար խառնվեցին… Ողբ, կական, ընկնող-թափվող իրեր, առարկաներ…
Սյան ետևում չորացել էի։ Զգում էի` ինչ-որ վատ բան է կատարվում։ Մտածեցի` պետք է հեռանամ։ Թվաց` գնում եմ: Արդեն կտրել-անցել եմ դպրոցի բակը, հասել եմ տուն, բարձրանում եմ աստիճաններով… Ահա և իմ սենյակում եմ… Ամեն ինչ այն գիշերների նման էր, երբ կիսարթուն-կիսաքուն` ծարավից տանջվում էի, ու ՝ինձ թվում էր, թե ահա վեր եմ կացել, հասել եմ խոհանոց ու ջուր եմ խմում, մինչդեռ անկողնում էի… Բերանս չորացել էր:
Հանկարծ ապակու փշրվելու ձայն եմ լսում, հետո ինչ-որ բաներ են վերևից ներքև շպրտվում… Թահերեի մայրիկը ճչում էր, պարոն տեսուչը խուլ ձայնով ինչ-որ բան էր ասում, իսկ Թահերեի հայրիկը գոռում էր. «Երկուսիդ էլ կսպանեմ»։
Ետ-ետ գնացի, նստեցի հատակին ու սկսեցի նայել սյան վրայի մակագրություններին։ Տեսնեմ՝ ինչ-որ բառ է տաշված-հանված, կողքին գումարման նշան կա, էլի ինչ-որ ջնջված բառ, հետո հավասարման նշան։ Հավասարման նշանից հետո նետով խոցված մի ծուռտիկ սիրտ է նկարված։ Աստիճաններին ոտքերի դոփյուն եմ լսում։ Մի քանի հոգի վազելով անցնում են կողքովս։ Հայրիկս ու մայրիկս էին, մորաքույրս ու մորաքրոջս ամուսինը։ Աչքերս փակեցի…
Հայրիկս ու մորաքրոջս ամուսինը գոռում էին. «Վերջացրո՛ւ, խելագա՛ր»։
Մայրիկս բղավեց. «Ամբողջն այս կնկա պատճառով է», ու ապտակի շրխկոց լսեցի, հետո Թահերեի մոր լացի, հորս ու մորս ձայները… Մորաքույրս անընդհատ ցածրաձայն մրմնջում էր. «Տե՛ր Աստված, տե՛ր Աստված»։
Աչքս նետահարված սրտին` կարծես գլխի ընկա, թե ինչ բառեր են սյան վրայից տաշվել-հանվել, ով` ում է սիրահարված եղել… Հանկարծ սենյակի դուռը կրնկի վրա բացվեց, և մորաքրոջս ամուսինն ու հայրիկս դուրս բերեցին Թահերեի հորը, որ լաց էր լինում։ Նրանց ետևից մորաքույրս առաջ էր հրում Թահերեի մորը…
Սյան հետևից նայեցի, մինչև նրանք աստիճաններով ցած իջան… Միջանցքի վերջում ինչ-որ ստվեր աչքովս ընկավ։ Թահերե՛ն էր։ Վեր կացա` մոտենամ, արդեն չկար, չքացել էր։
Քամին պտտվում էր միջանցքով մեկ։
Վերադարձա տեսուչի սենյակը, ներս ծիկրակեցի։ Աչքերը փակ նստած էր աթոռին: Մայրիկս կանգնած էր կողքին։
Շուրջբոլորը լուռ էր:
Մայրիկս սպիտակ թաշկինակով սրբեց տեսուչի ճակատն ու ասաց. «Մի՛ անհանգստանաք, պարո՛ն տեսուչ, բոլորն էլ գիտեն, որ դուք անմեղ եք»։ Մայրիկս նույնիսկ տատիս հետ այդպես գրական լեզվով չէր խոսում։
Տեսուչն անշարժ նստած էր։ Հետո աչքերը բացեց ու հայացքը հառեց պատի խաչին։
Մայրիկս մի քանի վայրկյան անորոշ կանգնեց, հետո թաշկինակը ձեռքի մեջ ճմռթեց և շարժվեց դեպի դուռը։
Ետ-ետ գնացի: Ոտքս դիպավ ինչ-որ բանի։ Նայեցի` մուրաբայի ապակե ամանն էր կոտրվել։ Կարմիր հյութը թափվել էր միջանցքի փայտե հատակին։
Երբ գլուխս բարձրացրի՝ իմ ու մորս հայացքներն իրար հանդիպեցին։ Մի պահ կարծես շփոթվեց։ Հետո ձեռքով արագ շոյեց մազերս։ Ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց ես շուռ եկա ու փախա։
Թահերեն բակում չէր։ Իրենց սենյակի պատուհանից ներս նայեցի։ Հայրը սենյակի մի անկյունում ծալապատիկ նստած էր։ Քթի տակ մռմռում էր ու ձեռքերն էր թափահարում։ Թահերեի մայրիկը նստած լաց էր լինում։
Պատուհանից հեռացա։ Տխրել էի։ Ուզում էի լաց լինել։ Գլուխս կախ ճանապարհ ընկա՝ ոտքի ծայրով ավազը այս ու այն կողմ ցրելով։ Երբ գլուխս բարձրացրի, արդեն եկեղեցու ետևի բակում էի։ Թահերեն տապանաքարերից մեկի մոտ խոտերի վրա նստած էր։ Գնացի, կողքին նստեցի։ Երկար ցողունը ձեռքով մանրում, թափում էր։ Առանց ինձ նայելու` ասաց. «Չե՞ս վախենում»։
Կռացա, մի քանի հատ խոտ պոկեցի։
Ասաց. «Չեմ հասկանում, թե ինչի՞ց ես վախենում։ Սրանք բոլորը մեռածներ են։ Մեռելներից հո չեն վախենա։ Քեզ կծեծե՞ն, կնեղացնե՞ն… Իսկ հայրիկս ինձ ու մայրիկիս շատ է տանջում, շատ է նեղացնում։ Ես հայրիկիցս եմ վախենում։ Ո՛չ, ո՛չ, ոչ թե վախենում, այլ զզվո՛ւմ եմ։ Երանի՜ մեռնի…»։ Եվ ձեռքով այտը մաքրեց։ Տեսա` լաց է լինում։ Երբեք նրան լաց լինելիս չէի տեսել։ Ձեռքս դրեցի ուսին։ Արագ ուսը փախցրեց, վեր կացավ, գնաց։ Եվ ինչ-որ անսովոր բան նկատեցի նրա քայլվածքում։
Ահագին ժամանակ, դեռ այնտեղ նստած, մատներով խոտ էի մանրում, թափում։
Երբ տուն վերադարձա, մայրիկս երեսիս չնայեց։ Միայն ասաց. «Ձեռքերդ լվա, հացդ կեր ու պառկի՛ր»։ Անկողնում հյուրասենյակից եկող ձայներն էի լսում։
Մորաքույրս ասում էր. «Պարզ է` էդպիսի կանայք պաշտպաններ էլ կունենան»։
Հայրիկս թե՝ «Ես նրան չեմ պաշտպանում. միայն գիտեմ, որ նման գործերում չկա»։
Մորաքույրս ծիծաղեց. «Գիտե՞ս… Որտեղի՞ց»։
Մորաքրոջս ամուսինն ասաց. «Ուրեմն` այդ ձեր պարոն տեսուչն է, որ…»։
Մայրիկիս թևի ապարանջանները զրնգացին. «Ո՞վ է թեյ ուզում»։
Մորաքույրս ասաց. «Տե՛ր Աստված, մարդ արարածն իր կյանքում ինչ ասես, որ չի տեսնի»։
Ճիշտ այն պահին, որ աչքերս փակվում էին, հանկարծ գլխի ընկա, թե Թահերեի քայլվածքն ինչու իմ աչքին այդպես տարօրինակ թվաց. առաջին անգամ էր, որ չէր շտապում, այլ հանդարտ քայլում էր։ Ո՛չ վազում էր, ո՛չ էլ մի ոտքի վրա ցատկոտում…
Եվ առաջին անգամ ես մենակ էի մնում եկեղեցու ետևի գերեզմանատանը։
ԶՈՅԱ ՓԻՐԶԱԴ
Իրան
Թարգմանեց ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆԸ
Խորագիր՝ #44 (1062) 13.11.2014 – 19.11.2014, Հոգևոր-մշակութային
