«ՈՍԿԵՂՋՅՈՒՐԻ ՏԻՐԱԿԱԼՆԵՐԸ»

Հատվածներ

Թարգմանիչ՝ Հարություն Եղնազարյան:

Սկիզբը՝ նախորդ համարում

Ընթրիքի անցուդարձը Տերելը մանրամասն պատմեց դեսպանատան անդամ` երիտասարդ անգլիացի Արթուր Նիկոլսոնին (սըր Հարոլդ Նիկոլսոնի հայրը), թե իր կարծիքով կարողացել է իր մտքերը փոխանցել, քանզի «իր խոսքերից ազդված սուլթանը գլուխը կախ անվերջ հառաչում և հոգոց էր հանում»: Անշուշտ, Տերելը հիմա արդեն համոզված էր, որ «Աբդուլ Համիդը ամենալավ մարդն էր, և որ նրա գործակալներն էին տհաճ ու զզվելի»: Երիտասարդ Նիկոլսոնի բնորոշումը ավելի հաճելի ստացվեց: Նա գրեց. «Միացյալ Նահանգների նախարարը մեծարվել է սուլթանի կողմից»:

Այդուհանդերձ, ամերիկացիների վրդովմունքը այնքան զայրալից էր ու խիստ, որ սուլթանը ստիպված աշխարհի ամենահայտնի թերթի հրատարակչին («Նյու Յորք Հերալդ»-ի Գորդդըն Բանետին) իր մոտ հրավիրեց և համոզեց նրան, որ «Հերալդի» մի լրագրողի հայկական նահանգներ գործուղի: Սուլթանը համաձայնեց, որ նաև անկախ քաղաքական կուսակցություններից մի գոծիչ ուղեկցի նրան, և ընտրյալ մարդը հանդիսացավ Րևերենդ Ջորջ Հեփորթը, որը Երիցական եկեղեցուն կապված լրագրող էր և անկեղծության ու անաչառության օրինակ էր: Նրանք այսպես զեկուցեցին. «Ամեն պարագայում կարելի է միջին հաշվով սպանվածների թիվը 50, 000 գնահատել», առանց հաշվի առնելու արևահարվածներին և ցրտահարվածներին:

Մեկ տարվա ընթացքում մի խումբ հայ հեղափոխականներ, որոնք կորցնելու էլ ոչինչ չունեին, ոտքի կանգնեցին: Կ. Պոլսի բոլոր թաղամասերում պայքար սկսեցին և մայրաքաղաքի ամենանշանավոր բանկը գրավեցին, որի գործողությունը նման էր արդի օրերի անակնկալ ու ցնցիչ գործելակերպին:

1896թ.-ի օգոստոսի վերջին շաբաթվա մի պայծառ օր հուսահատ, անհանգիստ ու ամեն ինչի պատրաստ քսան տղաներ, զինված ռումբերով, գրավեցին Օտտոմանյան բանկը: Նրանք ոչ մի նյութական ակնկալիք չունեին, այլ ցանկանում էին Ամերիկայի և Անգլիայի ուշադրությանը հանձնել հայերի ծանր ու դժվարին իրավիճակը:

Երեք ժամ անդադար տղաները ձեռնառումբեր էին նետում դրսում շենքը շրջապատած ոստիկանության վրա, մինչև եվրոպական դեսպանները, որոնց ֆինանսական հարստությունները այնտեղ էին կենտրոնացած, բանակցություններ սկսեցին հեղափոխականների հետ և որոնց խոստացան անվնաս հեռացնել երկրից: Բանկի անգլիացի ղեկավար սըր Էդգար Վինսենտը առաջնակարգ դեր ունեցավ այս «անամոթ ու լկտի, սակայն էությամբ գործնական քաղաքականության» մեջ:

Տագնապի առաջին նշաններից գլխի ընկած, նա սողալով տանիքի ապահովության աստիճաններով ցած իջավ և ճիգեր ի գործ դրեց` դեսպաններին ուղարկելու և իրենց ազդեցությունը գործադրելու սուլթանին համոզելու ուղղությամբ: Քսան փափագը սրտներին մնացած տղաները պահակախմբով ապահովված ուղեկցեցին սըր Էդգարի նավի մեջ: Սակայն նավը Կ. Պոլսի քարափից դեռ չհեռացած՝ 7000 հայեր կոտորվեցին առ ի վրեժխնդրություն:

Գուցե և «բանակի կողոպտիչները» հասան իրենց նպատակին. այն ժամանակ Տրապիզոնը և Ուրֆան թերևս անծանոթ անուններ էին որոշ ազգերի, սակայն, երբ ջարդն ու արյունահեղությունը սկսվեց Կ. Պոլսի փողոցներում, դիվանագետներ, մեծահարուստներ և նույնիսկ զբոսաշրջիկներ հանկարծ դեմ հանդիման դուրս եկան թուրք ոճրագործների սարսափելի մարդասպանություններին: Անգլիացի Արտուր Նիկոլսոնի կարծիքով` «միջնադարյան այն սև օրերի դաժան Վենետիկը այսօրվա Ստամբուլի համեմատությամբ ավելի շնորհալի էր ու ազատամիտ»:

Այս վերջին կոտորածի ազդեցությունը շատ արագ եղավ: Դիվանագետները հրատապ զեկույցներով դիմեցին Լոնդոնին: Մի քանի օրվա ընթացքում բոլոր եվրոպական երկրները հեռագրերով ազդարարեցին Աբդուլ Համիդին՝ «անհապաղ վերջ տալ կոտորածին: Ու եթե շարունակվեն նույն իրադարձությունները, թե՛ սուլթանի գահը և թե՛ գահատոհմը վտանգի կենթարկվի»:

Փաստորեն, մի վերջին հարված էր հարկավոր տապալելու օսմանյան վերջին միահեծան ինքնակալին: Եվ դա իրականացավ հենց ներքին շարժման արդյունքում:

Քաջարին ու նզովյալը

Հայերի զանգվածային կոտորածները առանձնակի ու անջատ «դժբախտ պատահարներ» չէին, այլ դրանք ցեղասպանության դավադիր փորձեր էին, որոնք կատարվեցին երեք տարի շարունակ, տարբեր բարբարոսական ձևերով ու եղանակներով:

Ամեն անգամ, երբ նոր վայրագություններ էին ապացուցվում, ժողովրդի վրա ամոթի զգացումը ծանրանում ու սաստկանում էր, այդ իսկ պատճառով էլ ժողովուրդը Աբդուլ Համիդին կոչեց «Նզովյալ Աբդուլ»:

Բյուրավոր թուրքեր հիասթափված փախչում էին երկրից` միանալու երիտթուրքերին: Անգամ սուլթանի փեսա Մահմուդ Դամադը իր երկու զավակների հետ երկրից փախավ և միացավ Փարիզի աքսորյալներին: Նույնպես խիզախ, երիտասարդ լեյտենանտ Նիազի բեյը զզված պետական և հանրային ծառայություններում կատարվող կաշառակերությունից, արտերկրի ըմբոստներին միացավ: Նախքան այդ, նա երկրում բարձրաձայնում էր իր մտքերը, որ սուլթանի լրտեսների միջոցով իսկույն Ելդըզ էին հեռագրվում, սակայն նույն լրտեսների մեջ գոյություն ունեին նաև ընդդիմադիրներ, որոնք բեյին ազդարարեցին իր փախուստի անհրաժեշտությունը: Գործունյա ու բարեխիղճ Նիազին որոշեց ծպտյալ Թուրքիա վերադառնալ£

Շրջիկ ապրանքավաճառի դերում, գաղտնի ճանապարհով նրան սահմանն անցկացրին ու Իզմիր քաղաք հասցրին: Ապրանքավաճառի, դերվիշի և ուսուցչի դերերում նա շրջում էր ամեն տեղ: Նա համարձակորեն հեղափոխության գաղափարը տարածում էր ժողովրդի ու հատկապես բանակայինների մեջ: Ամենուրեք Աբդուլ Համիդի դեմ ատելության կուտակում նկատելով, նա փաստորեն հեղափոխության առաջին բջիջները ստեղծեց երկրի մեջ:

Ի միջի այլոց Աբդուլ Համիդը օրըստօրե ավելի մենակյաց էր դառնում: Նա հիմա հաճախ ուրբաթօրյա աղոթքին չէր մասնակցում և իր փոխարեն եղբորը` Իզզաթին էր ուղարկում, որը շատ նման էր սուլթանին: Նրանք, ովքեր անցյալ դարավերջին տեսել են սուլթանին, նրան կհիշեն իր երկար մելամաղձոտ ու մոխրագույն դեմքով, զգեստը կախված նիհարած մարմնից, ֆեսը գլխին և անվերջ մի սենյակից մյուսը տեղափոխվելիս: Նրա կասկածամիտ բնավորությունը հիմա անսանձելի դյուրագրգռության էր հասել: Սուլթանի ներկայությամբ ոչ ոք իրավունք չուներ իր ձեռքը գրպանը տանելու: Երբ պատահմամբ Սադիղ փաշան (իր նախկին անհամար վեզիրներից մեկը) ինչ-որ փաստաթուղթ ցույց տալու համար ձեռքը իր գրպանը մտցրեց, բախտի բերմամբ միայն մահից փրկվեց, և թեպետ կյանքից չզրկվեց, բայց խայտառակ ձևով վռնդվեց պալատից: Թունավորվելու սարսափը դեռ իշխում էր սուլթանի հոգում, ուստի ապահով լինելու համար նամակածրարները երբեք իր ձեռքով չէր բացում: Կարծես թե նա դեռ տեղյակ էր երկրում տեղի ունեցող թաքուն ու ընդդիմադիր շարժումներից, հավանաբար այն պատճառով, որ երիտթուրքրեը չեզոքացնելով նրա տեղեկատվական համակարգը արդեն սեփական լրտեսներին էին աշխուժացնում պետական շրջանակներում ու, ինչու չէ, նաև Ելդըզի 5000-անոց բնակիչների մեջ: Սուլթանը ամեն դեպքում հետաքրքրված էր հարեմի բարեփոխումներով, որտեղ նրա սուլթանաները այժմ հագնվում էին Փարիզից ներմուծած բարձրորակ գիշերազգեստ և այլն, որոնց նմանը երբեք չէր եղել Թուրքիայում:

Շարունակելի