ՖԵԴԵՐԻԿՈ ԳԱՐՍԻԱ ԼՈՐԿԱ. ԻՆՉՊԵՍ ԱՄՊԵՐԸ ՄԱՅՐԱՄՈՒՏԻՆ

ՌՈՒԲԵՆ ԱՆԳԱԼԱԴՅԱՆ
Մշակութաբան

Երկու զինվոր, քթների տակ ծիծաղելով, մոտեցան նրան ու ծեփեցին բերանը թանձր կավով: Գերվածը դիմադրեց: Ի՞նչ է նրա ուժը գեղջկական ջլապինդ պողպատե մկանների համեմատ: Զինվորների գեղջկական ձեռքերը նույնպես հողի գույներն էին: Մայրամուտի արեւը չէր շտապում անցնել հորիզոնից անդին: Իսկ նույն այդ ժամանակ մեկ այլ տեղում Սիզիփոսը քարը լեռն էր բարձրացնում: Նա չէր տեսնում մայրամուտը, չէր տեսնում դրա գեղեցկությունն ու վեհությունը. նա լիովին ներամփոփ էր: «Արեւը քարի նման է,- մտածում էր Սիզիփոսը,- ամեն անգամ բարձրանում է երկնքի կատարին ու հետո ընթանում թեթեւ եւ հանդարտ»: Արեւի այս օրինակը իդեալ էր նրա համար: Բայց քանի՞ տարի է անցել այն առաջին օրերից, երբ ինքը` երիտասարդ եւ ուժեղ, ընտրելով լեռն ու քարը, սկսեց իր վերելքը պատմության մեջ: Երիտասարդ տարիներին շատ բաների մասին չէր մտածում. հասնել բարձունքին եւ աշխարհին ցույց տալ իր մկանների ուժը, կամքի ուժը, ոգու ուժը, երբ լեռը, նրա հպարտ գագաթը, նրա զատորոշ դիրքն այս աշխարհում կենթարկվեն իրեն: Հիմա, երբ նա ծեր է, եւ նրա կյանքն անցել է այդ գոտեմարտում, նա շատ բան է հասկանում: Բայց կա նաեւ մեկ այլ բան. նա մոռացել է բառերը, նա չի հիշում դրանք, թեկուզ եւ ամեն անգամ որսում է դրանց իմաստն ասես ցնորքի մեջ: Ծերուկ Սիզիփոսը գիտի, որ տանուլ է տրված մի ողջ կյանք (քանի՞ դար), քանզի ինքը ոչինչ է` առանց արդարացման իր, ըստ էության, անիմաստ կյանքում: Այո՛, Սիզիփոսը հասկանում էր անիմաստությունն իր, չգիտես, աշխատանքի, խռովության, հորդորի, թե` քմահաճության… Դե՜, իսկ զինվորներն իրենց գործողություններում այս ամբողջ ասվածը չէին զգում. նրանց սրտերում չկար ատելություն կամ քեն: Նրանց թվում էր, թե իրենք պարզապես կատարում են իրենց սրբազան պարտքը: Այդ ժամանակ (ենթադրում եմ, որ ժամանակավոր տեղաշարժերը դեպի անցյալ եւ ապագա կհանգեցնեն նրան, որ մենք կհիասթափվենք հենց ժամանակի տրամաբանության հարցերում) Վերմեերը ցանկանում էր որսալ իր նկարներում ստվերների կիսերանգները կամ թե օդի ծանրությունը: Դա մանրակրկիտ աշխատանք էր, եւ նույնիսկ նրան` մեծ վարպետին, այդ փորձերը` որսալու լույսի ստվերը օդում, հաջողվել է ընդամենը մի քանի նկարում: Զինվորները ծխում էին, եւ լռության մեջ լսվում էր նրանց շշնջոցը, ինչպես եւ գետի կարկաչյունն ու գերու ծանր շնչառությունը: Նրանց բառերում գործնական իմաստն էր. այս օրն իզուր չի անցնի: Իսկապես, ըստ նրանց հասկացողության, թշնամին բռնված էր: Լռությունը հավասարակշռում էր այն ամենը, ինչ ձեւավորվել էր այդ երկրում: Ժամանակը, պարզվում է, կարող է ետ թռչել: Մարդկանց հոգիներում կործանվում էր կյանքի վերջին նեցուկը` ամբոխի կարեկցանքը: Էլ որտե՞ղ գոյատեւեր պոեզիան: Բայց զարմանալի է, որ այն ոչ թե գոյատեւում էր, այլ ապրում լիարյուն կյանքով: Այն գտնում էր զուգորդումներ ու մետաֆորներ, քնում ու արթնանում էր խելագարության ու դաժանության հետ միասին, բայց չէր հանձնվում… Եվ դրանում մեղավորը նաեւ գերեվարության այդ տհաճ պատկերն էր:

Երկրում կար ամեն ինչ, բացի օդից: Եվ դա լավագույնս ապացուցում էին այդ զինվորները, որ զրկել էին դրանից այն մարդուն, որի աչքերն այդ խաղաղ երեկոյի աղջամուղջում պիտի որ հիշեցնեին զինվորներին հարազատ վայրերի ձիթապտուղները: Իսկ Սիզիփոսը` ծեր, տկար ու մոլեգնոտ, լեռն էր բարձրանում: Ըստ էության` լեռն արդեն իսկ չկար, այն մաշվել էր, հավասարվել հարթավայրին, իսկ հետո աստիճանաբար դարձել փոս: Սկզբում` ոչ խորը: Իսկ այստեղ` Աստծուց մոռացված այս գավառում, զինվորները, չսպասելով հրամանատարին, ննջել էին: Նրանք երազում հրաշալի ճակատամարտ էին տեսնում. իբրեւ թե երկուսով փրկում են Իսպանիան: Իսկ հետո երազում մեծ սեւ փոս տեսան, որի մեջ ընկան իրենք` շատ հոգնած լինելու պատճառով, եւ հանգիստ քնեցին եւս մի քանի ժամ: Եվ այդ երազում հայտնվեց նա` գետափի ուռենուն կապվածը, որը ծաղրում էր իրենց, ջղայնացնում ու ճչում. «Հայրենիքը փրկել հարկավոր չէ: Այն ինքն է մեզ բոլորիս փրկում»: Կապված մարդը` բերանը կավով ծեփված, հազիվ էր շնչում: Նա ջանում էր լեզվով թրջել կավը ու հետո կուլ էր տալիս, որպեսզի գոնե ինչ-որ կերպ շնչեր: Նրա բերանը խցանված էր հայրենի հողով: Նրան ասել էին այն ամենը, ինչ կարելի էր եւ չէր կարելի ասել: Նրա երեսին շպրտել էին այնպիսի բառեր, որ բառերը դադարել էին բառեր լինելուց, դրանք վերածվել էին թափով հակահարվածող ծանր ձեռքերի, դրանք վերածվել էին կուրորեն թռչող գնդակների, դրանք վերածվել էին կատաղի արյան այն մարդու գունատ, կենտրոնացած, բայց ոչ վախեցած դեմքին եւ ուռենու խորդուբորդ բնին ու նուրբ տերեւներին: Բառերը զինվորների զինվորներն էին: Իսկ Սիզիփոսի մեջ բառերը դարձել էին բութ ու հանդուգն, ինչպես քարը լարվածությամբ պահող ծեր մկանները: Բառերը վերածվել էին քրտինքի` վախից ու կատաղի աշխատանքից: Գետը մոտ էր. տառացիորեն մեկնիր ձեռքդ, եւ սառնորակ կումը կփրկի քեզ ծարավից: Հավաքի՛ր այն ափիդ մեջ եւ լվա՛ ատելությունը, զինվո՛ր: Բայց գերվածի ձեռքերը կապված էին, իսկ զինվորները չգիտեին, որ իրենք դաժան են: Պարզ բանաձեւը` հանուն Հայրենիքի արդարադատության, մղում էր դաժանության: Այն եւ՛ սպանում էր միտքը, եւ՛ խեղդում սրտացավությունը: Հիմարությունը դաժան է ոչ այն պատճառով, որ ցանկանում է դաժան լինել, այլ այն պատճառով, որ նրան տրված չէ հասկացողության այլ հարթություն: Բայց լինում է ավելի ահավոր հիմարություն, երբ այն գիտի սեփական բնույթը եւ ձգտում է նրա բարեհաճությանը սեփական բնավորության մեջ, կատարելագործվում է, ծարավի է արյան: Սիզիփոսն արբենում էր սեփական վսեմության գաղափարով` ծիծաղելի եւ պարզամիտ: Այդ գաղափարի հիմքում նրա աշխատասիրությունն էր, նրա առողջությունն ու ուժը, խելահեղությունը` նվաճել բարձունքն այնպես, ինչպես ոչ ոք չի նվաճել: Դե՜, նաեւ քարն էր վերածվել փոքրիկ խճի, որը ցանկալի խաղալիք կլիներ մանկահասակների համար: Զինվորներն արթնացան երգի ձայնից, որը հստակորեն լսում էին: Բայց նրանք որսացին փոքր-ինչ հեգնական, տխուր ժպիտը իրենց քիչ ծանոթ այն մարդու: Ինչ-որ տեղից պարզորոշ հնչում էր հանդարտ մեղեդին` ինչ-որ հստակ տագնապալի ռիթմով: Թե որտեղից էր գալիս այդ երաժշտությունը, նրանք գլխի չէին ընկնում… Եվ դա ավելի էր զայրացնում զինվորներին: Երեւում է` չարությունը նրանց ուժ էր տալիս Հայրենիքի հանդեպ առավել մեծ սիրո համար: Մեծ ուռենուն կապված մարդը ոչ այն է՝ քնած էր, ոչ այն է՝ ուշաթափ վիճակում էր: Ծեր ուռենին, որի ճյուղերը դանդաղ իջնում էին ու շոյում սաղր գետի ջրերը, կարեկցանքով հսկում էր գերու քունը: Երկու կիլոմետր վեր գետով անցնում էր նույնպիսի զինվորների ջոկատ, ինչպիսին այս երկուսն էին, բայց` այլ դրոշի ներքո: Նրանք եւս մտածում էին մարդու երջանկության եւ Հայրենիքի ճակատագրի մասին: Նրանք բացահայտորեն ու վստահ գնում էին իրենց թշնամիներին ընդառաջ: «Գերվածը հո չի՞ մեռել»,- մտածեցին արթնացած զինվորները: Դեմքներին հետաքրքրասեր արտահայտություն, որ նրանց առավել հիմար էր դարձնում, նրանք մոտեցան գերուն: Նա հազիվ էր շնչում, քրտնացանը փայլում էր, ինչպես լուսնաշող: Լուսինը ողջ լայնությամբ լուսավորել էր իսպանական երկինքը, որի խորությունը մարմնավորում էր այդ ֆիզիկապես ստորացված մարդը: Նրա մեջ վերջացել էին բառերն ու օդը: Ինչո՞վ էր նա շնչում: Նա փորձեց կանգնել: Զինվորները բարձրացրին նրան եւ հենեցին ծառաբնին, իսկ իրենք գնացին պանդոկ, որտեղ գիշերը տեղ հասած իրենց ջոկատը խրախճանք էր սարքել: Սիզիփոսն անճարպկորեն սկսեց գլորել քարը ոչ խորը փոսի մեջ: Նա չէր հասկանում, որ բարձունք չկա, եւ չկա այն հսկայական քարը: Նա կիսակույր աչքերով նոր բարձունք էր որոնում: Ինչի՞ համար է այս ողջ խաղը: Մեծ Ալեքսանդրի ինչի՞ն են պետք Պարսկաստանն ու Հնդկաստանը կամ Նապոլեոնին` Ռուսաստանն ու Եգիպտոսը: Որքա՜ն խելոք պետք է մարդկությունը լինի, որքա՜ն շատ բան նա պիտի վերապրի, որպեսզի գոնե ինչ-որ բան իր կենդանական սկզբից վերաիմաստավորի, որպեսզի գոնե ինչ-որ կերպ արդարացնի մարդու իր սեփական կոչումը: Բայց արդյոք Սիզիփոսը մա՞րդ է եղել` սովորական իմաստով, թե՞, այնուամենայնիվ, միֆ: Նրա դեմքին կավը չորացել էր: Հայրենի հողը թաքցնում էր նրա դեմքը եւ հանում նրա տաք ու ընդհատուն շնչառության ծեփապատճենը, շնչառության, որում ապրում էին նրա լռող բառերը: Այո՛, նա գիտեր բառի ուժը: Զինվորներն ունեին իրենց բառերը. դրանք այլ շուրթերից էին: Հատկապես իրենց առաջնորդի (նրանք ընդունել էին նրան` որպես իրենց առաջնորդի) կրակոտ ճառերից հետո էին նրանք գրվել կտրիճների ջոկատի մեջ իրենց գյուղում: Նրանց համար հիմա հստակ էր Հայրենիքի փրկության ուղին:

Պանդոկում շատ էին նրանց նման խիզախները: Ջոկատը քեֆ էր անում, ինչպես վայել է տղամարդկանց այն բանից հետո, երբ նայել են վախի ու մահվան աչքերին, այն բանից հետո, երբ իրենք դարձել են ուժեղ ու համարձակ եւ կռվի մեջ վերածվել են մահացու վտանգի հակառակորդի համար: Սեղանը` կաղնեփայտե, ամուր, գցված էր տեղը տեղին: Գինին եւ միայն գինին էր կարմիր ու հիշեցնում էր մարդկանց` յուրայինների եւ օտարների արյան մասին… Զինվորները հոգնել էին: Մենակ աղջիկներն էին պակասում. դա էլ, ու նրանց երջանկությունը լիարժեք կլիներ: Բայց աղջիկներ չկան: Տխուր է պատերազմում, եթե չկան աղջիկներ: Բայց ի՞նչ պատերազմ` ընդդեմ հարազատ եղբոր, որդու, համագյուղացու, ընկերոջ… Ուռենին իրոք պահպանում է այդ երբեմնի աշխույժ մարդուն: Գոլորշին հողից բարձրանում է դեպի երկինք` թատրոնի վարագույրի, արեւելյան գեղեցկուհու քողի նման: Ամպը, ասես սիրելիի թեթեւ գլխաշոր, սկսել է սողալ-տարածվել մոտիկ երկնքում: Ձեռքդ վեր պարզիր ու հպվիր երկնքին… Գերին այդ ամենը տեսնում էր հստակ: Բայց երկնքին հպվել չէր կարողանում. ձեռքերը կապված էին մեջքի հետեւում: Զինվորները պանդոկից դուրս եկան հրամանատարի հետ: Նա ցածր ձայնով հրամայեց. «Բա՛ց թողեք էդ տխմարին, էդ այլասերվածին, էդ ագիտատորին ու պոետին: Թող մեր մասին մի լավ բան գրի (երեքով ծիծաղեցին): Բա՛ց թողեք գնա` ուր աչքը կտրի, էդ կարմիր օձը, էդ խելառը: Թող գնա… Ես բարի եմ…»: Ու բաց թողեցին նրան զինվորները` արագ արձակելով ձեռնակապը: «Բարին սփռված է ողջ երկրով մեկ, թեկուզ կաղում է արդարությունը: Սա, ստացվում է, նաեւ նրա Հայրենիքն է»,- անցավ զինվորներից մեկի մտքով: Եվ շարքերը խտացան, ու ջոկատը դեպի հորիզոն գնաց:

Արդյոք Սիզիփոսն ունի՞ հայրենիք: Եվ ո՞վ կլիներ Սիզիփոսը, եթե այդ հայրենիքը համատարած հարթավայր լիներ կամ մեծմասամբ անապատ` առանց ինչ-որ լեռների: Ինչի՞ մասին էր երազելու նա այդ դեպքում` լեռների՞, թե՞ թեւերի մասին. իսկ եթե ունենար թեւեր, կմտածեր թեւերի համար օդի մասի՞ն: Ո՞վ է նա` Սիզիփոսը, այդ իռացիոնալ հերոսը: Գուցե նա մեր ժամանակակի՞ցն է, որ սպանել է ժամանակը, ինչպես սեփական կյանքը, կամ տիեզերական տիրո՞ւյթ է` մարդկային բանականության արթնացած փեթակում, որ վերացական խորհուրդներ է տալիս շատ հարցերի վերաբերյալ, իսկ հնարավոր է, որ ձեւակերպո՞ւմ է կեցության այդ հարցերը: Բայց Սիզիփոսը հաստատ հայրենասիրության հարցերը չի բարձրացրել: Ինչո՞ւ: Եվ ինչպե՞ս վարվել այն մտքի հետ, որը թղթի վրա հիասքանչ է, իսկ կյանքում` այլանդակ, ինչպես քիմեռը: Ինչպե՞ս վարվել այսօրյա մարդկության հետ, որը խեղդվում է անիմաստ տեղեկատվության եւ աննպատակ շփման մեջ: Ինչպե՞ս վարվել հենց իր` պոեզիայի հետ, որը մահացել է ծաղիկների իրական բույրի հետ միասին: Արժի՞ արդյոք գտնել սեփական եսը, եթե գիտենք, որ անպայման հիասթափվելու ենք:

Սիզիփոսը չգիտեր, թե իրականում ինչ է անում` փորփրելով արդեն բավական մեծ գերեզմանի մոտ: Հետզհետե պարզ էր դառնում, որ նա երազում էր սոսկ թեւերի ու մի բուռ օդի մասին, որպեսզի բարձրանար երկինք, հասներ գագաթին: Նա նախանձո՞ւմ էր Իկարոսին: Ստացվում է` Իկարոսից երիտասարդ էր… Բայց չէ՞ որ մենք զգուշացրել էինք, որ չկա ժամանակ. չկան ո՛չ անցյալը, ո՛չ ապագան, ո՛չ էլ նույնիսկ ներկան: Եվ արքայական ընտանիքի շքանկարը, ինչպես որ տիկնիկների խրտվիլակները, որ թռչում են Գոյայի նկարներում` պահանջելով օդ եւ ազատություն, պակաս սարսափելի չեն, քան նկարչի քիմեռային տեսիլքները: Պարզվում է` երկու զինվորի եւ մեկ սպայի իշխանությունն անսահման է, եթե նրանք կասեցրել են բառերի հոսքը մի մարդու մեջ, որը խխում է կավագնդիկներն ու բառ անգամ արտասանելու ուժ չի գտնում: Ջոկատն անցնում է երկրորդ հորիզոնը: Երեկո է, եւ ամպերի պատկերագրերը մարդու գլխավերեւում պահպանվում են իբրեւ հրեշտակների թեւեր: Նա փորձում է վեր կենալ: Ուռենին: Արեւը: Գետը: Իսպանիան: