ՀԱՅ ԱՐՎԵՍՏԸ ՊԵԿԻՆԻ 2015 թ. ԲԻԵՆԱԼԵՈՒՄ

Անհնար է սահմանել հիշողության վայրը. այն ապրում է որպես անվերջ զարգացող մի երևույթ, որը նույնքան կարևոր է, ինչքան պատմությունը:
ՊԻԵՌ ՆՈՐԱ

2015թ.-ին՝ Հայոց Մեծ եղեռնի 100-րդ տարելիցի տարում, Հայաստանում և արտասահմանում տեղի ունեցած բազում մշակութային նշանակալի միջոցառումներից մեկն էլ անշուշտ Չինաստանի մայրաքաղաք Պեկինի արվեստի միջազգային 6-րդ բիենալեում հայ ժամանակակից արվեստի ցուցադրությունն էր (սեպտեմբեր-հոկտեմբեր): Հայկական արվեստի ցուցադրությունը, որ կրում էր «Երազավայր» խորագիրը, ժամանակակից արվեստի լեզվով ներկայացնում էր հայ մշակույթն ու պատմությունը, պատմություն, որի մեջ առանցքային է դառնում Հայոց ցեղասպանությունը:

2015 թ. արվեստի 6-րդ միջազգային բիենալեի հայաստանյան կատալոգում, որը կազմել է Աննա Գարգարյանը, որպես արդի հայ գրականության նմուշ անգլերեն և հայերեն ներկայացվել է մի հատված իրանահայ անվանի գրող Զոյա Փիրզադի «Լույսերը ես կհանգցնեմ» վեպից, որը միջազգային ճանաչում է բերել հեղինակին և թարգմանվել է աշխարհի երկու տասնյակից ավելի լեզուներով: Վեպի նյութը անցած դարի 60-ական թվականների Իրանի Աբադան քաղաքի հայ համայնքի կյանքն է: Անգլերեն թարգմանությունն իրականացրել է Oneworld Publications հրատարակչությունը, թարգմանիչն է Ֆրենկլին Լյուիսը: Հայերեն թարգմանությունը կատարել է Գևորգ Ասատրյանը: Գրքի տպագրությունը ընդգրկված է Երևանի «Էդիթ պրինտ» հրատարակչության 2016 թվականի ծրագրում:

…1960-ականների սկիզբն է. Աբադանի հայ համայնքը ոգեկոչում է Հայոց եղեռնի հերթական տարելիցը: Գրողը ռեալիստական գույներով է ներկայացնում միջավայրը. ներկաները միայն մասնակի ուշադրությամբ են հետևում հայրենասիրական ելույթներին, ճառերին ու հիշատակի խոսքերին, մինչև բեմ է բարձրանում Խաթուն Երեմյանը՝ 1915 թվականի եղեռնը վերապրած ամենատարեց կինը…

ԶՈՅԱ ՓԻՐԶԱԴ

«Լույսերը ես կհանգցնեմ»

Հատված վեպից

…Գառնիկը եկավ կանգնեց բարձրախոսի մոտ և սպասեց մինչև դահլիճը հանդարտվի: Հետո մեկ այլ՝ ոչ իր սովորական աշխույժ ձայնով ներկայացրեց Խաթուն Երեմյանին, որը Վանում էր ծնվել և հիմա Թեհրանում էր ապրում: Այն դառը օրերի ականատեսներից էր և մի քանի օրով մեր թանկագին հյուրն էր Աբադանում: Գառնիկը ձեռքը կուլիսների ուղղությամբ բարձրացրեց: Բոլորս այդ կողմ նայեցինք: Հսկիչ տղաներից մեկը բազկաթոռ բերեց դրեց խոսափողի մոտ: Մի տարեց կին, տղաներից մեկի թևին կռթնած, մանր քայլերով բեմ բարձրացավ: Փոքրամարմին էր ու վտիտ: Երկար, մինչև ոտքի կոճերը հասնող սև գույնի շրջազգեստ էր հագել և ճերմակ մազերը ծածկել էր մի մեծ, սև շալով: Կինն իր ոսկրոտ ձեռքը դրեց տղաների գլխին և շշուկով ինչ-որ խոսքեր մրմնջաց, ըստ երևույթին, օրհնեց նրանց:

Մի քանի վայրկյան լուռ նայեց մեզ, որ լուռ նրան էինք նայում, ու հոգնած ձայնով խոսեց: Վանի բարբառով էր խոսում. նրանք «մի քիչ»-ին ասում են՝ «քիչ մը», «լավ»-ին էլ «աղվոր» են ասում: Ասաց՝ այն օրհասական օրերի մասին պատմելուց առաջ, ուզում է «քիչ մըն ալ աղվոր օրերից հիշել»: Ասաց, որ ուզում է մեզ հետ միասին ճամփորդել անցյալի հուշերում:

Վան քաղաքի իրենց տնից պատմեց, որի բակում երկու նռան ու մի քանի հատ էլ ձիթապտղի ծառեր կային: Բակի անկյունում թոնիր ունեին, որտեղ մայրը լավաշ էր թխում և փոքրիկ այգում միջօրեածաղիկներ էին տնկում: Հորից պատմեց, որ Վանի շուկայի իր կտորեղենի խանութից երեկոները տուն էր վերադառնում մրգի լիքը տոպրակներով: Երբեմն էլ կտորի թոփերի մնացորդներից էր բերում, որոնցով մայրը Խաթունի ու փոքր քրոջ համար կտորե պուպրիկներ էր պատրաստում: Մեծ եղբայրը ածուխով պուպրիկներին աչք ու ունք էր դնում: Մեծ եղբոր ձեռքը ինչ ընկնում էր, վրան նկարում էր: Կիրակի օրերին եկեղեցի էր գնում՝ մի լայն փողոցում, ուռիների ու բարդիների շարքով երիզված: Աղջիկները, կտորե պուպրիկները գրկներին, մոր ձեռքերը բռնած, գնում էին և հաշվում ուռիների ու բարդիների արանքից երևացող ֆեսերով տղամարդկանց, որոնք երբեմն կանգնում, բարևում էին իրենց հորը: Հայրն ասում էր. «Իմ հին հաճախորդներից են՝ աստվածավախ, խղճով մարդիկ»: Ուրբաթ օրերին թաղի մզկիթից բարձրանում էր ազանի ձայնը: Նամազից վերադարձող հարևաններին հայրը «Ընդունելի լինի» էր ասում: Մայրը թանապուր որ եփում էր, կավե ամաններով հարևաններին էր ուղարկում: Նա թանապուրի երեսը միջօրեածաղիկներով էր զարդարում: Հարևաններն էլ ի պատասխան փախլավա էին ուղարկում:

Տիկին Մադաթյանը լաքապատ սև պայուսակի միջից թաշկինակ հանեց: Դահլիճում ոչ ոք իրեն հով չէր անում:

Խաթուն Երեմյանը մի քանի վայրկյան լռեց: Գլուխը հակեց կրծքին և շալի ծայրերը փաթաթեց ձեռքի շուրջը. «Եվ հետո եկան սև օրերը: Մի օր հայրիկը սովորականից շուտ գործից տուն վերադարձավ` դատարկ ձեռքերով ու հուզված: Մայրիկին ասաց. «Հայերը խանութները գոցեր են: Ասկյարները քանի մը բաց խանութ են վառեր: Խանութներեն մեկու բրնձին, ցորենի պարկերն են թալաներ»: Հայրիկն ասաց՝ պիտի երթանք: Մայրիկը երեսին խփեց. «Տնաքանդ եղանք»:

Խաթունը լռեց։ Խոր շունչ քաշեց, ձեռքերը մի քանի անգամ ծնկներին խփեց ու վտիտ իրանը աջ ու ձախ շարժեց: Հետո գլուխը տարուբերեց ու ասաց. …Եվ տնաքանդ եղանք»:

Պայուսակս էի բացում՝ որ Ալիսն ինձ մեկնեց անձեռոցիկի փոքրիկ տուփը: Մի անձեռոցիկ հանեցի ու տուփը Նինայի կողմը պահեցի: Մայրիկը գլուխն օրորում էր ու քթի տակ մրմնջում. «Վա՛յ, աշխարհ, անիրա՛վ աշխարհ…»:

Դահլիճում խոր ու հատու շնչառության և Խաթունի հոգնատանջ ձայնն էր միայն լսվում. «Տան դուռը բաց էր կրնկի վրա: Մայրիկս լալիս էր, բոխչաներն ու սնդուկներն էր լցնում, կապում-կապկպում: Հայրիկս բղավում էր. «Տեղ չիկա, կնի՜կ: Լաթերը ձգե, շո՜ւտ ըրե, ժամանակ չունինք»: Մայրիկս ողբում էր. «Քիչ մըն ալ համբերե, քիչ մըն ալ»: Քրոջս հետ նռնենիների տակ շվարած կանգնել էինք՝ կտորե պուպրիկները գրկներիս: Եղբայրս հայհոյում էր, սպառնում, որ վրեժխնդիր կլինի, ու կոխկռտում էր միջօրեածաղիկները: Բարձրացանք սայլը, նստեցինք բոխչաների ու սնդուկների վրա ու ճանապարհ ընկանք: Փողոցները խճողված էին սայլերով, ձիակառքերով, ձիերով, ջորիներով ու այն ամենով, ինչին կարելի էր նստել կամ բարձել: Տագնապ էր, փոշի ու հառաչանք ու անեծք: Կորան մեր կտորե պուպրիկները: Լաց էինք լինում ես ու քույրս: Նախ մեր տիկնիկների համար էինք լալիս, հետո հայրիկի, հետո մայրիկի, հետո եղբորս ու մեր երկուսի համար»:

Անձեռոցիկի տուփը ձեռքից ձեռք անցավ ու դատարկվեց: