ԱՅՍՊԵՍ ԽՈՍԵՑ ԶՈՐԱՎԱՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՑ ՀԵՌԱՆԱԼՈՒՑ ԱՌԱՋ

1919 թվականի գարնանը Զորավար Անդրանիկը, իր զորքով լեռնանցում կատարելով Զանգեզուրի վրայով, բռնեց Արարատյան դաշտի ուղղությունը:

Հասնելով Էջմիածնի տաճարի պատերի տակ` բոլորը հոգնատանջ նստեցին, վայր դրեցին զենքերը, ամբողջ ռազմական հանդերձանքը, իրենց մոտ եղած հայկական քաղաքների դրոշակները: Բոլորը շունչները պահած սպասում էին Զորավարի խոսքին, եւ ահա նա խոսեց.

-Իմ փառապանծ, հավատարիմ զինվորներ, ժամանակն է մեր բաժանման: Ավարտված է մեր մարտական արշավը: Մեր զենքն ու դրոշակները հանձնեցինք հայ կաթողիկոսին: Բաժանումից առաջ ուզում եմ ասել, որ ես էլ ձեզ պես ժողովրդի ծոցից եմ ելած, ձեզ նման զինվոր եմ: Ես արդեն հիսունչորս տարեկան եմ ու դեռեւս ամուսնացած չեմ: Ձեզ հետ միասին պայքարել եմ ազատ կյանքի համար, ազգի պատվի համար. այդպիսին է եղել մեր կյանքը: Հայաստանի երկինքն է եղել մեր հովանին: Իմ զինվորական կյանքը սկսել եմ հայդուկների հետ: Իմ փափուկ բարձը Սասնա լեռներն են: Զենքը ձեռքիս` ձիով ու սրով անցել եմ ամբողջ Հայաստանը ծայրից ծայր:

Դուք` իմ զինվորներ, դուք անսովոր մարդիկ եք, դուք կրակե սերունդ եք, որ դուրս է եկել Սասնա առասպելական լեռան հետեւից: Հարազատներս, ես մտածում եմ, որ բազմաչարչար հայ ժողովուրդը, որ այնքան տառապանքներ է կրել, պետք է վերածնվի: Նա պարզապես պարտավոր է դա անել: Նա պետք է պահպանի ու շարունակի իր նախնիների ավանդույթները, զարգացնի իր ազգությունը: Այլեւս ձեզ ասելու բան չունեմ: Ես այժմ միայն իմ գլխի տերն եմ: Դուք ազատ եք, հողը մերն է, չորս կողմը հայեր են, կարող եք առաջվա պես ծառայել հայ ժողովրդին, ինչպես ծառայել եք մինչեւ այժմ:

Ովքեր ուզում են ինձ հետ մնալ, ես կվերցնեմ հետս: Ես մեկնում եմ` իմ սրտի կեսը թողնելով այստեղ, հուսալով երբեւէ վերստին ձեզ տեսնել: Ձեզ բարի ճանապարհ, եւ թող օրհնվի մեր ընկած հերոսների պայծառ հիշատակը:

Ապրիլի 27-ին հայդուկների առաջնորդն իր հետ վերցրեց երկու հարյուր յոթանասուն զինվոր եւ հեռացավ Հայաստանից: Գնաց Վրաստան. երկար չմնաց այնտեղ: Վերցրեց զինվորներին ու հասավ մինչեւ Սեւ ծով: Զինվորների մեծ մասին աշխատանքի տեղավորեց Բաթումիում, ոմանց ուղարկեց Բուլղարիա եւ Ռումինիա, իսկ մի քանիսն էլ Հաջի Գեւոյի հետ վերադարձան Հայաստան:

Զորավարը իրեն նվիրված մի քանի զինվորներով անգլիական նավով մեկնեց Եվրոպա, ապա Ամերիկա` Կալիֆոռնիա, այնուհետեւ Ֆրեզնո, ուր ապրեց ու աշխատեց մինչեւ իր կյանքի վերջին օրերը: