ԹԱՆԵՐ ԱՔՉԱՄԸ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄ Է ԹՈՒՐՔԵՐԻ ՑԵՂԱՍՊԱՆ ՄՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Պրոֆեսոր Թաներ Աքչամը լուրջ հարված է հասցրել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ թուրքական ժխտումներին:

Վերջերս հրատարակված իր «Նայիմ բեյի հուշերն ու Թալեաթ փաշայի հեռագրերը» գրքում պրոֆ. Աքչամը վերջնականապես տապալեց թուրքական համառ ժխտումները Նայիմ բեյի գոյության և հեռագրերի իսկության վերաբերյալ: Այդ հեռագրերը բեյը վաճառել էր ցեղասպանությունը վերապրած Արամ Անտոնյանին, իսկ վերջինս էլ 1920-ականների սկզբին դրանք հրապարակել էր իր «Մեծ ոճիր» գրքում՝ անգլերեն, ֆրանսերեն և հայերեն: Անտոնյանն օսմանյան պաշտոնյա Նայիմ բեյին առաջին անգամ հանդիպել է 1916 թվականին Թուրքիայի Մեսքենե համակենտրոնացման ճամբարում, այնուհետև՝ 1918 թվականին Սիրիայի Հալեպ քաղաքում:

Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալեաթը 1915թ. սեպտեմբերի 22-ի հեռագրում հրաման է տվել, «որ հայերի բոլոր իրավունքները Թուրքիայի հողում, ինչպիսիք են ապրելու և աշխատելու իրավունքը, արդեն վերացված են, և ոչ ոք չպետք է (ողջ) մնա, նույնիսկ մանուկը օրորոցում. կառավարությունն իր վրա է վերցնում ամբողջ պատասխանատվությունը այս ամենի համար»: 1915 թ. սեպտեմբերի 29-ի մեկ այլ հեռագրում՝ ուղղված Հալեպի կուսակալին, Թալեաթը գրել է. «Ավելի վաղ տեղեկացվել էր, որ Թուրքիայում ապրող բոլոր հայերին վերացնելու և բնաջնջելու որոշում է կայացվել կառավարության կողմից, Կոմիտեի (Միություն և առաջադիմություն) հրամանների հիման վրա…. անկախ բնաջնջման միջոցների զարհուրելի լինելուց և առանց խղճի խայթ զգալու, պետք է վերջ դրվի նրանց գոյությանը՝ առանց հաշվի առնելու կանանց, երեխաներին կամ հաշմանդամներին»:

1983 թվականին Թուրքիայի պատմաբանության ընկերակցությունը հրատարակեց Շինասի Օրելի և Սուրեյա Յուջայի հեղինակած գիրքը՝ պնդելով, որ Անտոնյանի կողմից հրապարակած Թալեաթի հեռագրերը հորինվածք են, իսկ Նայիմ բեյ անունով պաշտոնյա երբեք գոյություն չի ունեցել: Օրելն ու Յուջան այս փաստաթղթերի կեղծ լինելու վերաբերյալ 12 փաստարկ էին առաջ քաշել: Վահագն Տատրյանը 1986թ. իր հրապարակման մեջ մանրամասնորեն հերքել էր Օրելին և Յուջային, սակայն որոշ գիտնականներ դեռևս կասկածանքով էին վերաբերվում Անտոնյանի գրքում զետեղված նյութերին:

Վերջին տարիներին օսմանյան արխիվների երկարատև և քրտնաջան ուսումնասիրություններից հետո պրոֆեսոր Աքչամին հաջողվեց ապացուցել, որ Օրելի և Յուջայի փաստարկները սխալ էին ու անհիմն: Թուրքերենով հրատարակված իր նոր գրքում նա հաստատեց.

1) Իրականում եղել է Նայիմ բեյ անունով մի թուրք քաղաքացիական ծառայող: Օսմանյան բնօրինակ արձանագրությունները հաստատում են նրա գոյությունը: Թուրքիայի ռազմական արխիվի 2007 թ. հրապարակած 7-րդ հատորում առկա է մի փաստաթուղթ, որը նրան նկարագրում է որպես «Նայիմ էֆենդի, Հուսեյն Նուրի էֆենդու որդի, 26 տարեկան, Սիլիֆքեից, ամուսնացած, հեռագրային պաշտոնյա Մեսքենեում, ներկայումս աշխատում է որպես պաշտոնյա քաղաքի հացահատիկի պահեստում (նոյեմբերի 14-15, 1916թ.)»: Աքչամը հաստատեց, որ Նայիմի անունով կան երեք այլ օսմանյան փաստաթղթեր ևս, որոնցից երկուսը գտնվում են Փարիզի Պողոս Նուբար գրադարանում:

2) Իր ձեռքի տակ է Նայիմ բեյի ձեռագիր օսմաներենով գրված հուշերի բնագրի պատճենը, որը նա գտել է հետազոտող հայր Գրիգոր Գերգերյանի արխիվներում, վերջինս լուսանկարել էր Նայիմ բեյի 35-էջանոց ձեռագիրը Պողոս Նուբար փաշայի գրադարանում՝ 1950 թվականին: Դրանից հետո բնօրինակն անհետացել էր գրադարանից:

3) Նայիմ բեյի հուշագրերում նկարագրված անձինք և իրադարձությունները փաստերով հիմնավորվում են վերջերս օսմանյան արխիվներից Աքչամի ձեռք բերած նյութերով:

4) Թալեաթի հեռագրերի հատկանշական կետերի վերաբերյալ Օրելի և Յուջայի հիմնական հակափաստարկները, ներառյալ թղթի տեսակն ու գաղտնագրման տեխնիկան, սխալ էին:

Այսպիսով՝ Անտոնյանի գրքում ներառված Թալեաթի հեռագրերի վավերական լինելն ապացուցելով և դրանց կեղծված լինելու մասին թուրքական պնդումները մերկացնելով՝ Թաներ Աքչամը կարևոր բացահայտում արեց: 1915 թ. սեպտեմբերի 22-ի Թալեաթի հեռագիրը հաստատում է, որ ի սկզբանե թուրք ղեկավարները հայ բնակչության զանգվածային կոտորածները կազմակերպելու նպատակային մտադրություն են ունեցել, ոչ թե պարզապես նրանց տեղահանելու, ինչպես մեկ դարից ավելի երեսպաշտորեն պնդում են թուրք ժխտողականները: Թալեաթը ունեցել է հայերի բնաջնջման լուրջ մտադրություն, կարևոր հանգամանք հայերի զանգվածային սպանությունները որպես ցեղասպանություն որակելու (համաձայն ՄԱԿ-ի՝ ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին կոնվենցիայի):

Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա ԱՎԱԳՅԱՆԻ