ՂԱՆԴԱՀԱՐ

Սկիզբը՝ նախորդ համարներում

Նասիմեն թաղվել էր մոր կողքին՝ անշուք մի վայրում՝ շիա դավանանքի պատկանող աֆղանցիների գերեզմանոցում, որը գտնվում էր նշենիների պուրակի հարեւանությամբ, դեպի ուր ճանապարհվեցի արեւամուտին՝ կինոմեխանիկ Գավրիլայի «ГАЗ-66» շարժական ակումբի մեջ քողարկված, որի ներսում էլ ինքնաբերաբար հիշեցի Վիննիի պատվիրանը, երբ ինձ էր հանձնում «դրախտի բանալիները», որոնց ժամանակը դեռ չէր հասել։ Մինչդեռ «ճակատագրի գեղարդը» առաջին իսկ օրից ինձ վրա չեկավ՝ շարունակելով հոգիների ավերմունքը։ Ու հիմա մի տեսակ սրտիս էր ծանրացել թափված արյան արձագանքը՝ «…արի՜, անիրավ Պաշկո՜, դժոխքում քեզ համար տե՜ղ է բացվե՜լ…», որը կարծես մահացու մեղքի հետ փոխանցվել էր ինձ՝ խլելով ինձնից իմ հաջողությունը, իմ երազն ու սերը։ Ես դիտմամբ ուշ ժամ էի ընտրել, որպեսզի ոչ ոքի հանկարծ չհանդիպեի, որպեսզի միայնակ անձնատուր լինեի ինձ տանջող մտքերին` մեղա գայի… Բայց եւ որքան մեծ եղավ հիասթափությունս, երբ ցաքուցիր-անհրապույր շիրմաթմբերի միջով առաջանալիս հեռվում նշմարեցի Նասիմեի հորը՝ Ֆարուխ Լաֆրային՝ «Ղանդահարի ամենահաջողակ վաճառականին»,  որ ծնկել էր աղջկա գերեզմանի առաջ՝ ահագին, սեւ չալման գլխին անփույթ փաթաթած, ոնց որ դժոխքի թունավոր սունկ։

Մեր հայացքները բախվեցին մի պահ: Իմ հայացքում նա կարող էր կարդալ սոսկալի մի ցավ… ե՛ւ ցասում, ե՛ւ արգահատանք հանդեպ մարդուս ճղճիմ, ողորմելի ու գետնաքարշ գոյությունը՝ ԱՐՀԱՄԱՐՀԱՆՔ, ինչը, սակայն, իսկույն էլ փոխվեց խղճահարության՝ նայելով մահվան քամիներից կծղած ու մաշված նրա դեմքին։ Խոր ընկած աչքերը ավելի էին խամրել, ասես առհավետ պատվել էին փոշով, որոնցում անկյանք ու անբովանդակ դատարկություն էր։ Եվ թվում էր՝ բութ հայացքը թաքցնում էր գերբնական մի ճիգ, որը նա գործադրում էր, որպեսզի չփղձկա «ոխերիմ թշնամու» առաջ։ Ինձ տեսնելուն պես աֆղանցին կուչ եկավ վախեցած թրթուրի նման եւ ամբողջովին քաշվեց ինքն իր մեջ՝ դառնալով վշտի ցնցվող կծիկ։

-Կներե՜ս, հրամանատա՜ր… ներիր հիմարի՜ս…

-Աստված ների։

-Ուզում էի լավ բախտի տիրացնեմ լուսուճարիս… Արեւս խավարե՜ց, լուսինս հանգա՜վ, արեւ ու լուսին գրկախառնվել-հանգչում են խավար փոսի մեջ։ Չէ՜, երկու երնեկ մեկտեղ չի լինում, կյանքում հրաշքներ չեն լինում, հրամանատար։

-Նասիմեն հավատում էր հրաշքների…

-Նասիմեն սիրում էր ձեզ… նրա սրտի փափագը էն էր՝ որ նորից տեսնի ձեզ, որ գաք ու փրկեք իրեն… Ինչ ձեզնից թաքցնեմ, հրամանատար. ինքս եմ ականջ դրել, թե ոնց է ջերմեռանդ աղոթում ձեզ համար, շա՜տ, անչափ շատ էր ցանկանում, որ երկնավոր Տերը անվնաս ու անփորձանք պահպանի իր բարի շուրավիին… Իսկ ես դեռ մի բան էլ չարիք գործեցի, պատիվս ոտատակ տվեցի, խաբվեցի՜… ասելով, թե… սպանվել եք Ջալալաբադում… Մեռած եմ, թաղած չեմ:

-Ես երկար եմ ապրելու…

Ֆարուխը դողդողացող ձեռքով մի պտղունց հող չանչեց դստեր գերեզմանից, մոտեցրեց քիթ ու բերանին, ամուր սեղմեց թառամած-անարյուն շուրթերին, ապա բարձրից շաղ տվեց ունայնության փոշին։ Արցունքի ժլատ մի կաթիլ աննկատ գլորվեց-ընկավ պապակ հողին: Հողը վիրավոր տնքաց:

…Մանուկ օրերիս, երբ անձրեւ էր գալիս, ես գիտեի, հավատում էի, որ Հիսուս է լաց լինում մեր մեղքերի համար, հավատում էի, որ Փրկչի արտասուքը, ընկնելով մարդկանց, ծառերի, շենքերի վրա, մաքրագործում, ազատում է աշխարհը ամեն տեսակ հարամ աղտերից՝ դարձնելով ավելի լավը, ավելի բարի… Իսկ այստեղ՝ բոլորից լքված այս երկրում, որտեղ մարդիկ, ինչպես ծառերը, չորանում են ոտքի վրա, երկու տարվա մեջ ոչ մի անգամ անձրեւ չեկավ։ Կնշանակի՞ արդյոք, Տե՛ր, որ այլեւս լաց չես լինում մեզ համար, որովհետեւ մոռացել ես մեզ՝ թշվառներիս։

Ես ծոցիցս հանեցի մանուշակագույն ապարոշը, որը Նասիմեի համար էի գնել Ջալալաբադից, անխոս փռեցի գերեզմանաթմբին ու գլխիկոր հեռացա։

«Ման թո րա՜ դուսթ դարա՜մ»…- արձագանքում էին ականջներս: Շրջվեցի… ոչ ոք չկար… անդրշիրիմյան լռություն էր չորս կողմը:

Ափիոնե իրիկվա աղջամուղջում բարձրաթռիչ տարածվեց ու հանգավ ինչ-որ մեկի ողբը. «Խե՜ղճ, անբա՜խտ Նասիմե՜… Ալլա՜հ ու աքբա՜ր… օ՜ միի՜ն…»: Երկնքում անձայն մարեց, ընկավ հեռու-անհայտ համաստեղության մի ջահել աստղ. գլխավերեւումս թխպած սեւ ամպը ճողփյունով պատռվեց: Պատռած երկնքից սեւ անձրեւ թափվեց երկրի վրա, որից սնունդ պիտի առներ անապատի ծաղիկը: ՍԵՎ ԿԱԿԱՉ…

ԱՆՎԵՐՋ ՎԵՐԱԴԱՐՁ

«Կյանքի ուղեգիր»

1985 թվականի հոկտեմբերի սկզբին, երբ արդեն հայտնի էր առաջնահերթ զորացրվողների ցանկը, Պավել Վիննիչենկոն մտավ իմ վրանը եւ հանդիսավոր հայտարարեց.

-Վե՛րջ, որոշված է, ես մնո՛ւմ եմ։

-Մնա՛, մնա՛,- ասացի իմիջիայլոց՝ չիմանալով, թե էլի ինչ մի նոր, ուրույն միտք էր հղացել հալալ ընկերս։

-Կգնամ շտաբ, կխնդրեմ, որ ինձ չզորացրեն։ -Գիտեի, նախազգում էի, որ մի սարսաղություն դուրս կտա, բայց ինչ իմանայի, որ կատարելապես ձեռից գնացել է։ -Կսպասեմ, մինչեւ Սմետանայի հանձնարարությունը ավարտես, միասին էլ ինքնաթիռ կնստենք։ Նախ՝ մեր տուն կգնանք, կատաղած քեֆ կանենք, էնտեղից էլ (թե որ չես առարկի)` Հայաստան կմեկնենք։ Ուզում եմ ծիրանի համը տեսնել, ճիշտն ասած՝ էնքան տպավորիչ ու պատկերավոր նկարագրեցիր, որ մինչեւ հիմա մտիցս չի անցել:

-Ծիրան՝ չէ, բայց ծիրանի չիր հաստատ կուտես։ Ծիրանը գազար չի, որ ամառ-ձմեռ հորում պահես։ Չէ, ես համաձայն չեմ, Վիննի՛. ոտքերդ դիր թեւերիդ տակ ու թռի ձեր բոստանը։ Գնա հասի մուրազիդ։ Ես դեմ եմ էդ կարգի զոհողությանը։

-Ինչ զոհ, ինչ բան, Վաչիկ, պրծա՜վ, ապրել է պետք, որոշված է, մարդավարի կյանքով կապրեմ։ Ես քեզ ցմահ պարտական եմ եւ ամեն ինչ կանեմ, որ խոստացված ժամկետում զորացրվես, հրամանատարությունն ինձ չի մերժի։ Շուտ արա, կառուցի քո էդ գրադարանը, եւ միասին էլ ճամփա կընկնենք։ Ես քեզ համար, կարելի է ասած, «կյանքի ուղեգիր» կլինեմ։

-Քեզ հետ հաստատ դրախտ չես ընկնի, դժոխքի դռներն էլ վաղուց բաց են մեզ համար…

-Ոչ մի դժոխք, լինելու բան չի։

-Ուրեմն ուրվականը էլ չի՞ անհանգստացնում։

-Ոնց որ թե հետը կամաց-կամաց լեզու եմ գտնում, առաջվա պես էլ չի կանչում։

-Որ էդպես է, դանակն ու բանալիները վերցրու, եթե հիմա էլ որոշել ես չմեռնել,- պնդեցի՝ ներքուստ ուրախանալով նրա հանկարծահայտ լավատեսությամբ։

-Մի շտապի, Վաչիկ, մի քիչ էլ քեզ մոտ պահի… քանի դեռ ինքնաթիռ չենք նստել,- գլխի որդերը նորից խաղացին։ -Մի բան էլ. թե որ  պատահեց` պահարանն իր տեղից անհետացավ, կորցրու բանալիները՝ առանց երկար-բարակ մտածելու եւ չփորձես պարզել՝ որը ինչից հետո է: Ինչո՛ւ։ Հեչ դարդ չանես, Վաչիկ ջան, բոլոր դեպքերում միասին ինքնաթիռ կբարձրանանք։

-Ես քո հավեսը չունեմ, հոգեկանի մեկը, ինքդ էլ չգիտես` ինչ ես ուզում։ Մեկ մեռնում ես, մեկ էլ՝ հարություն առնում։ Ե՞րբ ես ինքդ քեզնից գլուխ հանելու։ Միսս բերանս եկավ:

Նա ինքն իրեն անգիտորեն նետում էր մեկ  սատանայի, մեկ էլ Աստծու գիրկը՝ աջ ու ձախ կուրորեն փրկություն որոնելով, ինչն էլ հաճախ մղում էր նրան անդավանանք, ապրիորի ապաշխարության՝ առանց իր մեջ ՃՇՄԱՐԻՏԸ գտնելու եւ ճանաչելու։ Ես չգիտեմ, թե ուրիշ ինչ էր նկատի ունեցել Պաշկան՝ ինձ համար որպես «կյանքի ուղեգիր» ծառայելու վճիռ կայացնելով, բայց մի բանում նա չէր սխալվել։ Հրամանատարությունը, իսկապես էլ, չմերժեց նրան՝ գովելի համարելով նման ասպետական վարմունքը ընկերոջ նկատմամբ։

Ես ժամկետից շուտ ավարտեցի զորամասի տարածքում գրադարանի կառուցումը, որից անմասն չէր նաեւ Վիննին (նա ինձ «Град»-ի արկղեր էր մատակարարում), եւ մենք միասին ինքնաթիռ բարձրացանք։ Անկախ ամեն ինչից, ջոկի հրամանատար, ավագ սերժանտ Պավել Բոգդանովիչ Վիննիչենկոն ճիշտ էր գուշակել մեր գլխի գալիքը:

♦♦♦

Թռիչքից առաջ պարետատան զինվորները օդանավ բարձեցին չորս մեծ արկղ, որոնց վրա դրոշմված էր՝ «ГРУЗ-200», որը ենթադրում էր հատուկ ուղեկցում մինչեւ հասցեատեր։ Ինձ հենց այդ տխրահռչակ, դաժան ու անշնորհակալ առաքելությունն ստանձնելու պայմանով է նաեւ (գլխավորապես), որ զորացրում էին վաղաժամկետ։ Չորսից մեկում Պաշկան էր։ Ես պետք է վկայեի զինվորի հարազատներին, որ «իրենց որդին ընկել էր անհավասար մարտում՝ հերոսի մահով՝ փրկելով շատերի կյանքը…»։ Անփառունակ մահ էր, որով նա «փրկագնում էր ինձ՝ իր իսկ համար», ինչպես եւ խոստացել էր… Նրա ապրած երկրային կյանքի թերեւս միակ անուրանալի բանը, որ ձգում էր դրախտի։ Պաշկան  գիշերով մտել էր վրանը, հանվել էր ու պառկել, եւ հենց այդ ժամանակ էլ «անակնկալը» գործել էր։ Նրա ներքնակին միանգամից երկու նռնակ էին հարմարեցրել. մեկը՝ գլխի տակ, մյուսը՝ գոտկատեղի… Հայտնի է հնուց անտի՝ քեզ չեն ների քո անկախությունը, եթե չես կիսում անարժանների հետ։ Չներեցին մարդիկ, թողություն տա Աստված։ Բոլորի՛ս։ Եվ երբ գնացի ընկերոջս վերջին կամքը կատարելու, զարմանքով տեղեկացա, որ Կլյաուզայի մարդիկ պահարանն առգրավել տարել են։

-Բանալիներն էին փնտրում, եղած-չեղածը տակնուվրա արեցին տականքները,-  հայտնեց կինոմեխանիկ Գավրիլան։

Վիննիի խրատի համաձայն` անվերապահ ազատվեցի բանալիներից, որոնք կարող էին պատուհաս դառնալ… Եվ այդպիսով «դրախտի դռները» մեկընդմիշտ փակ մնացին ինձ համար՝ իրենց գլխակեր խորհրդով հանդերձ։ Փոխարենը դարձյալ բացվեցին հատուկ բաժնի դռները: Զորացրումից երկու օր առաջ Կլյաուզան ինձ նորից իր մոտ կանչեց՝ պարզաբանական զրույցի։

-Պավել Վիննիչենկոյի հետ ի՞նչ հարաբերություններ էիք պահպանում,- սկսեց։

-Նա իմ հալալ ընկերն է,- պատասխանեցի այնպես, կարծես Վիննին ներկա էր։

-Գուցե կատարվածի մասին ձեզ հայտնի՞ է ինչ-որ բան:

-Եթե իմանայի՜…

-Ի՞նչ կանեիք,- ոգեւորվեց տզրուկը:

-Դե իհարկե, լուր կտայի… ընկեր կապիտան, մի՞թե պարզ չէ: -Անիծվածը նորից մեջս  զարթնեց։

-Իսկ ինքներդ ձեզ չե՞ք հարցրել…

-Հարցրել եմ,- կանխեցի նրա ստոր մտքերի ընթացքը:

-Ե՞վ։

-Պաշկան ստրկամիտ մարդ չէր եւ անում էր այն, ինչ սիրտն էր թելադրում։ Նա ինքնիշխան մարդ էր, իսկական լեռնցի։

-Ձեր, ինչպես ինքներդ հաճեցիք արտահայտվել, հալալ ընկերը կեղտոտ մաքսանենգ էր, ոտից գլուխ հանցավոր։ Նրա նմանները սոցիալիստական հասարակության որոմն են, եւ հիմա դուք «ձեր սրտի ցանկությամբ» ճանապարհում եք այդ «ինքնիշխան բանը» վերջին հանգրվան, որտեղից երբեք չեն վերադառնում: Ինչո՞վ լեռնցուն վայել վեհանձն արարք չէ, հը՞, ինչ կասեք, չէ՞ որ  սեփական նախաձեռնություն հանդես բերելը նույնպես հեռու է ստրկամտությունից, եւ կարծում եմ՝ ձեր բախտը իրավամբ էլ բերել է, որովհետեւ շատ ավելի նախանձելի վիճակում եք։ Սեփական ոտքերի վրա…

Գարշելին ինձնից ստորագրություն վերցրեց, որով պարտավորեցնում էր գաղտնի պահել Պաշկայի սպանության փաստը։ Եվ հենց տեղում էլ ցուցադրեց թատերականացված մի տեսարան, որով ես ներկայանալու էի հանգուցյալի հարազատներին՝ փառաբանելով «ինտերնացիոնալիստ զինվորի անվեհեր ուղին»։

-Տաշքենդում ձեզ կմիանան համապատասխան մարդիկ,- եզրափակեց Կլյաուզան։

Եվ թվաց՝ չի լինելու այլեւս վերադարձ…

Շարունակելի

ԳԱԳԻԿ  ՄԱԽՍՈՒԴՅԱՆ