ՂԱՆԴԱՀԱՐ

Սկիզբը՝ նախորդ համարներում

ՈՒՐՈՒՆԵՐ

…դեպի  XXI  դար

Մայրս ինձ է նայում՝ աչքերում վշտի համր ճիչ։ Երբեմնի ողորկ, ճերմակաթույր մաշկը ծերունական դարչնագույն եւ պեպեն է առել։ Մայրս ծերացել է։ Նրա համար ես էլի առաջվա խեղճ ու կրակն եմ։

-Մեջքդ ուղիղ պահիր, Վաչի՛կ, արմունկներդ սեղանին մի՛ դիր։

-Մայրի՜կ, երբ ես դադարելու ինձ երեխայի տեղ դնել,  ես վաղուց ուրիշներին եմ կյանքի դասեր տալիս։

Ես հիմա դասախոսում եմ արեւելագիտության ֆակուլտետի պարսկալեզու ժողովուրդների բաժնում. պատմում եմ Արեւելքի վարք ու բարքի, մտածողության, մարդկանց մասին, ինչպես նաեւ կանոնավոր ելույթներ եմ ունենում մտավորականության հավաքներին. խոսում եմ իշխող դասակարգի ապաշնորհության, վերնախավի երկերեսանիության եւ հպատակվածների թշվառ վիճակի մասին։ Մեզ մոտ հիմա խոսքի ազատություն է, կարող ես դուրս տալ, ինչ խելքիդ փչի, եւ քեզ չեն դատի… Իմ խե՜ղճ հայրիկ. կոմունիզմի շորշոփը այդպես էլ  չթոթափած՝ չկարողացավ անցում կատարել նոր կացութաձեւին՝ «վայրագ կապիտալիզմին», այլ ընտրեց ավելի հանգիստ ու անարյուն ճանապարհ։ Հաշտվեց իր ներսում եղածի հետ, եւ նրանք միասին՝ ձեռք ձեռքի տված,  վերթեւեցին ի վերին Երուսաղեմ։

Մայրս առաջվա նման վախենում է, ինքն էլ չիմանալով, թե ինչից. ամենից շատ՝ անորոշությունից (անհեռանկարությունից), որ կոչվում է ԱՊԱԳԱ։

-Ե՞րբ ես ամուսնանալու, ա՛յ որդի,- դեմ է ընկնում մայրս։

-Երբ որ բացվեն դռներն հուսո,- կատակի եմ տալիս ու փարվում եմ հավատարիմ մարդուն։ -Քիչ էլ համբերիր, մայրի՛կ, անավարտ գործեր կան, կվերջացնե՜մ…

-Քո ամեն բանը կիսատ է, դու էլ կիսատ-պռատ մարդ ես,- կծում է քույրս, որ երկու երեխայի մայր է՝ մի տղա, մի աղջիկ, շուտով երրորդը կծնվի։

Մայրս շատ է սիրում թոռներին, բայց, մեկ է, չգիտես ինչու, իրենը չի համարում, ասում է՝ նրանց սոյն ուրիշ է, ես մերն եմ ուզում, այսինքն՝ ինձնից ծնվածներին։ Ինքս էլ վատ քեռի չեմ. հաճախ եմ գիրկս առնում փոքրիկներին եւ գզվռտում հետները։

-Ինչ գեղեցիկ աչուկներ ունես, Նասիմե՛, իսկ դու, Նուդդի՛ն, քրոջդ էլ չնեղացնե՛ս… տես, հա՜…

-Ա՛յ, է՛դ էս, էլի՜,- խորշում է քույրս անհարազատ, օտարաշունչ անուններից,- մարդիկ քսանմեկերորդ դար են քայլում, իսկ դու մի գլուխ հետամնաց քոչվորների մասին ես մտածում։ Ո՛չ ու փո՛ւչ լիներ քո Նասիմեն, որ մեր կյանքը թունավորեց:

Դժբա՜խտ Նասիմե…

Ես ապարդյուն ջանք էի թափում մոռանալու այն ամենը, ինչն իմ մեջ էր, իմ գլխում՝ շուրջս։ Փորձում էի ոչինչ չհիշել… Բայց, միեւնույն է, մոռանալ չէր լինում։ Այն ժամանակ՝ պատերազմից հետո, թվում էր՝ իսկական կյանքը նոր է սկսվում, ես տուն էի վերադառնում մի այնպիսի հաստատուն համոզումով եւ վճռականությամբ, ասես աշխարհի բոլոր մարդիկ այսուհետ միմիայն ինձ էին պարտական: Եվ ուզում էի  ապրել միայն ներկայով, քանի դեռ չէի հասկացել՝ անկարող եմ հրաժարվել անցյալից՝ իմ ՑՆՈՐՔԻՑ տեսլական, որ երազում՝ քուն թե արթուն, գալիս փաթաթվում էր վզովս՝ մահվան սարսուռով պատելով սիրտս, հոգիս, որից խլանում-հանգչում էին առօրյա բոլոր տագնապներն ու հոգսերը։ Ոչ ոք չի կարող մեզ իրարից բաժանել։ Եթե մի օր դադարի ինձ այցի գալ, ուրեմն ես այլեւս չկամ։

♦♦♦

Քսաներորդ դարն ինձ ծնեց, սնեց, բացեց աչքերս շատ ու շատ բաների վրա (ուզում էի, թե ոչ), շատ բաներ էլ մութ մնացին ինձ համար եւ հավանաբար երբեք էլ չեն պարզվի, բայց եւ իրավունք ունեն գոյության հաջորդ եւ մյուս դարերում, քանի դեռ չի մթագնել ապագան։ Ես մուտք եմ գործում քսանմեկերորդ դար՝ առանց մոդայիկ դարձած «կարոտախտի» եւ ավելորդ խանդավառության, որովհետեւ ոչ առաջ, ոչ էլ առավել եւս հիմա ինձ ժամանակի հերոսը չեմ համարել, չեմ համարում, թեպետ մինչեւ վերջերս ինձ «հերո՜ս» էին կոչում։

Չէ՛, ինձնից նոր հասարակարգի առաջամարտիկ դուրս չեկավ, քանի որ ի բնե զրկված եմ Հերմեսի հովանավորությունից՝ զուրկ եմ «տալու» շնորհից, որպեսզի հետո «առնեմ», որովհետեւ առաջվա պես կարմրում եմ ամոթից՝ հին ու բարի ժամանակներին հարիր մի բուռ եմ դառնում կանանց-աղջիկների հեշտալի հայացքներից… Թեեւ այնքա՜ն մահ եմ տեսել՝ այնքան մեռած մատնաչափիկներ։ Եվ անզոր են անցյալ ու ներկա կառավարությունների  որոշումները բարելավելու իմ կենցաղն ու ապրելակերպը, երբ մերժում է մարմինս, հրաժարվում է հոգիս։ Հաճախ էլ այն տպավորությունն եմ ունենում, թե անպետք խութի պես խրվել-մնացել եմ երկու սարի արանքում (ո՛չ անցյալին եմ պատկանում, ո՛չ ներկային)՝ սպասելով՝ ե՞րբ է գալու իմ ժամանակը…

…Միակ մարդը, որ չմոռացավ ինձ, Սաշա Նեվիննին էր՝ նախկին պետտնտեսության գլխավոր անասնաբույժը, գիտությունների թեկնածուն, անմեղ մեղավորը, որին անցյալ դարի վերջերին օգնության ձեռք էի մեկնել։ Նա իր մասին առաջին անգամ լուր տվեց իմ զորացրումից տասը տարի անց՝ 1995 թվականի ամռանը. «Բարեւ, Վաչի՛կ ջան, Ռուսաստանի ապագա գլխավոր անասնաբույժը, նույն ինքը՝ Ալեքսանդր Իվանիչ Նեվիննին, չի մոռացել քեզ՝ քո արած լավությունը, որ ախպերն ախպորը չէր անի։ Բարեւ, թանկագին ընկեր, հուսով եմ՝ հիշում ես ինձ. ների՛ր, Վաչի՛կ, որ չեմ գրել այսքան տարի, քանի որ հալս հալ չէր։ Ինչի մասին գրեի, երբ բախտն ինձնից երես էր թեքել. պատկերացրու, եղբայր, զորացրվում եմ, վերադառնում տուն եւ ի՞նչ տեսնեմ. բնակարանումս ինչ-որ մարդիկ են ապրում։ Բանից պարզվում է՝ Մոսկվայի հայրական տունս հատկացրել են ուրիշի՝ համարելով ինձ «անհետ կորած»։ Մեկ տառի շփոթությամբ (Невидный-ի փոխարեն մեքենագրուհին տպել էր Невинный) ինձ գրանցել էին անհայտ բացակայողների շարքը։ Տհաճ պատմություն էր, բայց ես վերականգնեցի ժառանգության իմ իրավունքը դատական քաշքշուկից հետո, վաճառեցի բնակարանս եւ տեղափոխվեցի գյուղ, ինչպես դու կասեիր՝ թրիքի մեջ բախտ որոնելու։ Տնամերձ գնեցի, միհարկանի տուն կառուցեցի եւ սկսեցի մուժիկի կյանքով ապրել, իսկ երբ սեփականաշնորհում եղավ, մի քանի «աֆղանցիների» հետ թալանված անասնապահական ֆերմայի տեղում ֆերմերային ընկերություն հիմնեցի, ոտքի կանգնեցրի շրջանի մեռած անասնապահությունը՝ խոշոր եղջերավորների գլխաքանակը հասցնելով 500-ի, իսկ մեկ տարուց՝ կրկնապատկեցի… Կներես, Վաչի՛կ, մի գլուխ կովերից եմ խոսում, ինքդ էլ գիտես՝ կարոտից է, անհամբեր եմ, թե երբ ենք հանդիպելու, որ աչքովդ տեսնես։ Ճիշտ է, սկզբում ամեն ինչ այնքան էլ հեշտ չէր, ինչպես որ քեզ եմ ներկայացնում, բայց հիմա արդեն ես կայացած մենատնտես եմ, կարմիրների բառապաշարով ասած՝ կալվածատեր, եւ անաղքատ կյանքով եմ ապրում։ Հայտնում եմ քեզ՝ ամուսնացել եմ, ունեմ չորս երեխա՝ երկու տղա, երկու աղջիկ։ Մեծ տղայիս հորս անունով կոչեցի, փոքրիս՝ Վաչիկ, քո պատվին, թեպետ կինս՝ Կատերինան, մինչեւ օրս ասում է. «Հավատում եմ, որ լավ մարդ է, Աստված պահի, բայց ոչ իրեն տեսանք, ոչ էլ իմացանք, թե ինչ կնշանակի՝ Վաչիկ»։ Ես իմ կյանքը համառոտագրեցի, ախպերս, ափսոս՝ քո մասին ոչինչ չգիտեմ, շատ կուզեի իմանալ՝ ինչպես է դասավորվել կյանքդ, կարողանո՞ւմ ես գլուխդ պահել էս անօրեն ժամանակներում։ Ինձ մնար, քեզ մեզ մոտ  կբերեի, քո անունով մի դուստր ձեռնարկություն կհիմնեինք, ինչ կա որ, դու կյանք տեսած մարդ ես, մտավորական խառնվածքի տեր, կապրեիր մարդավարի, ձերոնց էլ կօգնեիր։ Դե, լավ, Վաչիկ, ես իմ սրտի խոսքն ասացի, թե որ դու չգաս, ինքս կգամ քո հետեւից, միասին էլ կորոշենք մեր անելիքը։ Գրիր ինձ իմ նոր հասցեով… ցպահանջ։ Ծրարում եղածի համար էլ չնեղանաս, գիտեմ, որ հպարտ մարդ ես, բայցեւ գիտեմ նաեւ, որ ընկերոջը նեղության մեջ մենակ չեն թողնի… Հազիվ թե գիր ու գրականությամբ կարողանաս արժանավայել կենցաղ վարել. ես իմ դառը փորձից գիտեմ։ Եվ հիշիր, Վաչիկ ջան, մարդու թշնամին  ինքը մարդն է եւ ոչ թե կովերը։ Մնաս բարով։ Շուտով կտեսնվենք։ Հարգանքներով՝ քո Սաշկա Նեվիննի»։

Ծրարում եղածը երեք հատ հարյուր դոլարանոց էր, որի դիմաց Սաշայի ուղարկած ծանոթ օդաչուն ինձնից նախ անձը հաստատող փաստաթուղթ պահանջեց, ապա հարցրեց, թե որտե՞ղ, ի՞նչ հանգամանքներում եմ մտերմացել Ալեքսանդր Իվանիչի հետ, եւ ստանալով սպառիչ պատասխաններ՝ նամակը ձեռքս խոթեց ու հեռացավ։

-Հաստատ մի ամբողջ գրադարան նամշահոտ գրքեր կգնես, չէ՞,- հոգուս հետ է խաղում քույրս։

-Իհարկե, կգնեմ,- ասացի,- հիմա հրապարակում այնպիսի գրականություն կա, որի մասին առաջներում կերազեիր, դեռ մի բան էլ՝ կոպեկի գին։

-Հայրիկի թողածը մինչեւ կյանքիդ վերջը կբավարարի, անպայման պիտի ուրիշի խլամ մակուլատուրան տո՞ւն քարշ տաս, ավելի լավ է` կոյուղին նորոգես։  Ճիշտ է ասում անասնաբույժ ընկերդ՝ «թուղթ ու գրով» փորդ չես կշտացնի, սեփական գործ է պետք ձեռնարկել, պետք է կապիտալ կուտակել, խելքիդ ձյուն գա, մեղք ես, ախր, շունչդ կփչես, էդպես էլ բանի տեր չդառած, թքիր համալսարանի վրա, գնա Ռուսաստան, քանի դեռ քո էդ առաքյալը չի փոշմանել, ոչ ոք էլ երբեք քեզ օգնության ձեռք չի մեկնի, լավ իմացիր, հրաշալի ակնթարթը քթիդ տակից բաց չթողնես։

Նա ինքն էլ չզգաց, թե ինչպես Մուրացանից անցում կատարեց Գյոթեին… Կապիտալի ուրվականը կուրացրել է նրան, քույրս իր փոքրիկներին էլ նույն՝ դրամաիրային հարաբերությունների հանգով է դաստիարակում. մի ձեռքում՝ էլեկտրոնային հաշվիչը, մյուսում՝ փողը։

Իմ լուսահոգի հայրի՜կ… «Դուք սերունդ չեք, դուք ոչինչ չգիտեք… գիրք չեք կարդում, չեք մտածում… դուք միայն հեռուստացույց եք նայում… Դուք մեզ կկործանե՜ք…»։

Կոյուղին ես այդպես էլ չնորոգեցի. երեք հարյուր դոլարից հարյուրը քույրս գլխանց վերցրեց (վերադարձնելու պայմանով), մնացածն էլ հազիվ հերիքեց հորս գերեզմանը բարեկարգելուն, մորս համար անհրաժեշտ արտահագուստ գնելուն եւ ինձ՝ լսարանի առաջ քիչ թե շատ ներկայանալի երեւալու եւ մասնագիտական գրականություն ձեռք բերելու համար։

-Ինչ հիանալի տեսք ունես, որդի՛,- հուզվում-հրճվում է մայրս՝ ջրակալած, աղերսող աչքերը չկտրելով ինձնից, երբ հայելու դիմաց հագնում եմ կոստյումս, կապում փողկապս։ -Քո հետեւից աղջիկները չորանո՜ւմ են, իսկ դո՞ւ…

-Մայրի՜կ, չորացած բանն իմ ինչի՞ն է հարկավոր,- մեղավոր կատվի նման գլուխս դնում եմ մորս ծնկներին։ -Ես ուզում եմ, որ իմ հետեւից ամեն ինչ ծաղկի։

-Հերիք է, այ որդի, հերիք է խեղկատակություն անես… Դու արդեն երեսուներեք տարեկան ես…

-Քրիստոսի տարիքին:

-Քեզ հո չեն խնդրում խաչ բարձրանալ. իմ ուզածն ինչ է՝ որ ցեղդ շարունակես, ժառանգներ ունենաս, որպեսզի հանգուցյալ հորդ հոգին խաղաղվի։ Ես էլ հանգիստ խղճով նրա մոտ գնամ։

Մորս տագնապներն ինձ հարազատ են, սիրելի եւ հաճախ են մղում մեկուսի խորհրդածությունների. ո՞վ կլինի այն միակը, անկրկնելին, անգին հրեշտակը, որի աչքերի մեջ կուզեմ կարդալ՝ ինձ հետ դու կմոռանաս ինքդ քեզ… ՆԱ, ով կչափավորի խենթ-անզուսպ հոգիս, կհասկանա, կների, կսիրի… Կհաշտվի՝ հաշտեցնելով ինձ իմ ՍՏՎԵՐԻ հետ։ Շուրջս նայում ու չեմ տեսնում: Եվ նորից փախչում եմ իրականությունից՝ ինքս ինձնից՝ դիմելով փորձված-փրկարար միջոցի. բոլորից թաքուն «ԿԱԽԱՐԴԱԿԱՆ ԱԿՆՈՑԸ» դնում եմ աչքերիս ու սպասում վերափոխության հրաշքի։ Այնժամ էլ հոգիս ակնոցի կոտրած  ապակու նման հազար կտոր է լինում՝ վերածվելով սիրելի դարձած ուրուների միջնադարյան հանդիպատեղի:

…Եվ առաջվա պես աշխարհն ինձ ասես Սատանի կոչվող կամուրջ է թվում։

ՎԵՐՋ

ԳԱԳԻԿ  ՄԱԽՍՈՒԴՅԱՆ