ՄԵՐ ԳԵՆԻ ԳԱՂՏՆԻՔԸ

Սկիզբը՝ նախորդ համարում

Տիրան Լոքմագյոզյանը ծնվել է Ստամբուլում: Շուրջ երեսուն տարի է, ինչ Հայաստանում է բնակվում: Օպերային երգիչ է: Աշխատակցում է «Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոն» գիտահետազոտական հիմնադրամին: Թարգմանիչ է. առաջին անգամ հենց նրա թարգմանությամբ է լույս տեսել  Ավրորա Մարդիգանյանի «Հոշոտված Հայաստան» գիրքը: Զբաղվում է նաև Կոմիտասի մշակութային ժառանգության ուսումնասիրությամբ:

-Այժմ ի՞նչ ներքաղաքական խմորումներ են ընթանում Թուրքիայում:

-Թուրքիան մի երկիր է, որտեղ բնակչության զգալի մասը դյոնմեներն են կազմում («իսլամացած, կրոնափոխ հրեաներ»): Եվ որքան էլ նրանք կուրծք ծեծեն, թե՝ մենք թո՛ւրք ենք, այդուհանդերձ, հոգու խորքում բոլորի մեջ էլ կասկած կա: Եվ երբ «Էլեկտրոնային պետության» հետ կապված այս դեպքը եղավ, նրանք անմիջապես փորձեցին իրենց կասկածները փարատել…

-Ի՞նչ կարծիքներ շրջանառվեցին հասարակության մեջ: Ինչո՞ւ հանկարծ այսքան տարիների արգելքից հետո պետական մակարդակով այսպիսի «փորձ» արվեց Թուրքիայի ծողովրդի նկատմամբ, որը շատերին դրդեց մտածելու իրենց արմատների մասին:

– Հետաքրքիր է, իհարկե, թե ինչ նպատակ էր հետապնդում այս ամենը, քանի որ Թուրքիայում ոչինչ ինքնանպատակ չի լինում: Գուցե մարդկանց՝ իրենց անցյալի վերաբերյալ հետաքրքրվածությո՞ւնն էին ուզում ստուգել: Անգամ կարելի է մտածել, որ սա այսօրվա Թուրքիան փոխելու ծրագրի մի մասը կարող էր լինել: Տպավորությունն այն է, որ այսօր Էրդողանը քանդում է այն Թուրքիան, որ մենք մինչև այսօր ճանաչել ենք: Իսկ Էրդողանը մեկ անգամ չէ, որ Թուրքիան փոխելու մասին հայտարարություններ է արել. «2023-ին մենք նոր Թուրքիա ենք ունենալու»: 1923թ. հիմնվեց Թուրքիան, և ճիշտ 100 տարի հետո՝ 2023-ին, նախատեսվում է այլ՝ նոր Թուրքիայի «երևակումը»: Ինչևէ, այսօրվա Թուրքիան մետամորֆոզների ճանապարհին  է: Մենք այսօր տեսնում ենք, որ քեմալականությունն արդեն ոտնատակ է արված, զինվորականությունը, որը սրբություն սրբոց էր, ոտնատակ է արված: Էրդողանն անգամ ռազմական ուսումնարանները փակեց: Թուրքիան այժմ տարբեր ազգերի ու ազգությունների խառնարան է՝ հայի, հույնի, վրացու, լազի, արաբի, չերքեզի, չեչենի, քուրդի, բոսնիացու, բուլղարի…, և այս պահին ակնհայտորեն ամրացնում է իր իսլամական հենքը: Իսկ միլլեթական սիստեմի ազգային չափորոշիչը համարվում է ոչ թե ազգային պատկանելությունը, այլ՝ մուսուլմա՞ն ես, թե՞ ոչ: Իսլամական գաղափարախոսությունն է սա, որ այս առումով կոմունիստականին է նման:

Այսօրվա Թուրքիայում ազգայնամոլությունը կարևոր դերակատարում ունի: Նշանավոր ազգայնամոլները, որոնք Հրանտ Դինքին հալածում էին ու գուցե նաև նրա սպանության կազմակերպիչներից էին, բոլորը դյոնմեներ են: Թուրքիան հիմնեցին դյոնմեները՝ Աթաթուրքը, Դոկտոր Նազըմը, Իթթիհատականները…: Սա ենիչերիական պետություն է: Հիմա նրանք նոր ինքնություն են ձեռք բերել ու ապրում են հանգիստ: Սակայն մութ անցյալի մասին վկայությունները սպառնում են նրանց փայփայած  աշխարհայացքի փլուզմանը: Ի դեպ, զտարյուն թուրքերը, թուրքմենները, որոնք փոքր խմբեր են կազմում, ազգայնամոլ չեն:

-Իսկ Էրդողանն ի՞նչ արմատներ ունի:

-Անորոշ է: Միշտ ասվում է, որ նա վրացու, լազի արյուն ունի: Բայց որ պահին ինչպես հարմար է, այնպես էլ իրեն ներկայացնում է: Սա խառնածինի բնավորություն է: Հարմար ու կենսունակ տեսակ է:

-Ի՞նչ կհիշեք թուրքական բանակում ծառայության տարիներից: Որպես հայազգի՝ ի՞նչ եք նկատել:

– Ծառայության եմ անցել 1976-ին: Դե, իհարկե, թուրքական բանակում որպես հայ ծառայելը, մեղմ ասած՝ հեշտ բան չէ: Խտրականությունն ակնհայտ էր. մեզ ուղարկում էին որոշակի շրջան՝ արեւելք:

-Ի՞նչ զգացողություն է ունենում թուրքական բանակի հայազգի զինվորը, երբ կանգնում է սահմանին մոտ ու նայում է «հակառակորդի» կողմը:

-Շատ հետաքրքիր զգացողություն է,  բայց չեմ ուզենա հիմա բարձրաձայնել: Իրենք էլ շատ լավ հասկանում են այդ ամենը:

-Այդ դեպքում, հասկանալով հանդերձ, ինչո՞ւ են ուղարկում:

-Առաջին գիծ չեն ուղարկում, ուղարկում են երկրորդ գիծ: Դրա հետ մեկտեղ՝ մշտական հսկողության տակ ես: Իմ ծառայության ընթացքում իմացա, որ մանրամասն տեղեկություններ են հավաքում մեր մասին: Սրանից պարզ է, որ հավասար պայմաններում չենք Թուրքիայի մյուս քաղաքացիների հետ: Արեւելք ուղարկվում էին հայերը, հույները, հրեաները և շատ քրդեր: Չնչին թվով նաև թուրքեր կային, բայց սա շատ տարօրինակ էր թվում մեզ. ուրեմն՝ մի բան այնպես չէր: Հետաքրքիրն այն է, որ այժմ Թուրքիայում շատ մարդիկ կան, որ իրենք էլ չգիտեն, թե իրենք ինչ ազգի են պատկանում, իսկ պետությունը գիտի: Թուրքական պատմական ինստիտուտի ղեկավարը՝ Հավաջօղլուն, որ հայտնի  ազգայնամոլ է և այժմ էլ ազգայնականների կուսակցության անդամ, մի անգամ հեռուստատեսությամբ ձեռքի փաստաթղթերը թափահարելով շատ հստակ հայտարարեց. «Բոլորին գիտենք փողոց առ փողոց, տուն առ տուն: Բոլորի՜ն»: Խոսքը դյոնմեների մասին էր: Այսպիսի վրիպում թույլ տալու համար նրան պաշտոնից հեռացրին:

Բացահայտում եղավ, որ ազգային փոքրամասնություններն անձնագրերում որոշակի համար ունեն, և նրանց հետ առնչվող պետական պաշտոնյան դա անմիջապես իմանում է: Բանակում հաճախ սրա հետ կապված խնդիրներ են առաջանում՝ զինվորականը ինչ-որ պաշտոնի կամ կոչման է արժանացել ու չի ստանում: Երբ բողոքում է, պատասխանում են. «Շատ մի՛ խոսիր. դու դյոնմե ես»:

Ազգության հետ կապված խնդիրներ միշտ էլ եղել են: Երբ վերադասներից մեկը իմացավ, որ հայ եմ, զինվորական շարքի առջև հայտարարեց. «Հայերը մեր դիվանագետներին են սպանում,- ու դիմեց ինձ:- Դու էլ կանեի՞ր այդպիսի բան»: ԱՍԱԼԱ-ին ի նկատի ուներ: Ասացի. «Ես այստեղ ծառայելու եմ եկել. նման բաներով զբաղվել չեմ ուզում»: Բայց քանի որ ուղղակի «ոչ» չէի ասել, նա շարունակեց կասկածել, ու մինչև ծառայությանս վերջին օրը մեր ջրերը նույն առվով չէին հոսում: Կան ազգայնամոլներ, որոնք, իհարկե, հարկ եղած դեպքում կասեն՝ «Հայերը դավաճաններ են», բայց մյուս կողմից՝ գնահատում են մեզ:

Վերջերս երկու թուրք՝ լրագրող և գիտնական, մասնակցում էին երևանյան մի գիտաժողովի: Այս թեմայով զրույցի ընթացքում նրանցից մեկն ասաց. «Գիտե՞ք՝ որն է հայերի ու թուրքերի տարբերությունը: Թուրքերը որքան էլ ատեն հայերին, ուզենան ոչնչացնել, նրանց գնահատում են ու շատ բարձր են դասում: Իսկ հայերը, թեև չեն ուզում ոչնչացնել, բայց ստորադասում են թուրքերին»:

-Ցեղասպանության հարյուրամյակին մեծ սպասումներ ունեինք՝ Հայ դատի հանդեպ դիրքորոշման առումով: 

-Ցեղասպանության հարյուրամյակի նախօրեին թուրքերը մեծ բարդություններ էին կանխատեսում, ասում էին. «Այս հայերը տեսեք ի՜նչ մեծ պատրաստություններ են տեսնում»:

Բայց մենք, ըստ իս, նախ և առաջ այժմ պետք է դուրս գանք «բարոյական հաղթանակների» տիրույթից: Մեր բոլոր քայլերը պետք է հստակ  ու կշռադատված լինեն և միայն ու միայն հաջողության նախադեպեր ստեղծեն հաջորդ քայլերի համար:

-Պարո՛ն Տիրան, պատմե՛ք, խնդրեմ, «Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնում» Ձեր աշխատանքների մասին: 

-Հարկավոր է թուրք հասարակությանը թարգմանաբար հասցնել հայալեզու կարևոր հրատարակությունները, իրադարձությունները: Հայերենից թուրքերեն գրքեր, հոդվածներ եմ թարգմանում: Թարգմանածս վերջին գրքերից է «Հուշերը»: Մի դերսիմցի վերապրածի հուշագրություններն են, որոնցում կարևոր վկայություններ կան ցեղասպանության մասին: Գիրքը հրատարակելուց հետո Դերսիմ  գնացի: Մեկի տանը  պատմում էի գրքի մասին, երբ ներկաներից մի աղջիկ  ասաց. «Ես գիտեմ դրա մասին, կարդացել եմ» և գրպանից հանեց գիրքը: Այդքան արագ տեղ էր հասել:

2016 թ. ՀՅԴ գրասենյակի աշխատակիցների ուժերով վերապրածների հետ հարցազրույցներ են արվել և ամփոփվել մի գրքում: Դա իմ թարգմանած վերջին գիրքն է: Այստեղ կհանդիպեք նաև Ստամբուլում բնակվող վերապրածների պատմություններին՝ փաստագրական տվյալներով:

Գիտեք, Հայոց ցեղասպանության վկայությունների պակաս հիմա չկա, և թուրքերից շատերը գիտակցում են սա: Միայն Օսման Քյոքերի՝ Օսմանյան կայսրության պաշտոնական բացիկների հավաքածուն ինչ ասես արժեր: Տարիներ առաջ այն ցուցադրվեց նաև այստեղ՝ Երևանում, և ես՝ որպես թարգմանիչ ուղեկցում էի Քյոքերին:  400 էջանոց գիրք-ալբոմը ներկայացնում է Օսմանյան կայսրության ժամանակաշրջանում շրջանառված պաշտոնական  բացիկների հավաքածուն, որում պատկերված են Թուրքիայի տարբեր քաղաքներում  հայկական դպրոցներ, եկեղեցիներ և մշակութային այլ հաստատություններ: Դրանցից շատերը օսմանյան կնիքով ինչ-որ տեղ ուղարկված բացիկներ են: Ինքը` հեղինակը, բազմիցս ասել է, որ Թուրքիայում ոչ մի հրատարակչություն չէր ուզում ստանձնել գրքի  տպագրությունը: Օսման Քյոքերը ստիպված է եղել հատուկ այս գրքի համար հիմնել սեփական «Բիրզամանլար»  հրատարակչությունը: Երբ նրան հարցրին, թե արդյոք հակազդեցություն չի՞ լինում թուրքերի կողմից, ասաց. «Իհարկե՝ ոչ: Խոսքին ի պատասխան կարելի է ինչ-որ բան հակաճառել, բայց նկարի դեմ ի՞նչ հակափաստարկ բերեն»:

Քյոքերը հետաքրքիր մի դրվագ պատմեց ինձ: Մի անգամ թուրքերից մեկը քմծիծաղով ասել է. «Պարո՛ն Օսման, ըստ այս ցուցահանդեսի՝ ամբողջ Թուրքիան միայն հայերից է բաղկացած եղել. քիչ է մնում՝ ասեք, որ իմ քաղաքն էլ հայկական է»: «Դու որտեղացի՞ ես»,- հետաքրքրվել է Քյոքերը: «Թոքաթցի»: «Արի՛,- ասել է ու մոտեցրել մի նկարի,- սա տեսնո՞ւմ ես»: Այս մարդը սկսել է  ուշադիր զննել շենքը, կարդացել օսմանյան մակագրությունը՝ «Հայկական դպրոց»: Նայել-նայել է…ու այլայլված բացականչել. «Բայց սա չէ՞ որ իմ դպրո՜ցն է. էստեղ եմ սովորել…»:

Հայոց ցեղասպանության փաստերը բազում են և անհերքելի: Այժմ հարկավոր է ընթանալ հետևողական և ճշգրիտ քայլերով դրանք օրենսդրական դաշտ բերելու ուղղությամբ. բարոյական հաղթանակների ժամանակն արդեն վաղուց անցել է…

ՔՆԱՐ ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ