ԲԻԹԼԻՍ… ՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆԻ ՀԵՏ

Արևմտահայաստանի լեռները արտաքին հմայք ու ներքին վեհանձնություն, արժանապատվություն ունեն։ Հայ են եղել ու հայ են մնում։ Այդ զգացողությունն ավելի է ամրապնդվում, երբ Նեմրութն ու Գրգուռը, որոնց գագաթներին ամպերի ապարոշներ, լանջերին՝ կուժկոտրուկների ու գինարբների գունեղ քողեր կան, շրջանցում,  Ձորա պահակի լեռնանցքը հաղթահարում, Բաղեշի հովիտն ենք մտնում։ Համեղաջուր (թե՞ Ամպաջուր) ու Խոսրովաջուր գետակները իսկույն ընդառաջ ելան,  աջ ու ահյակ  խոխոջալով,  մինչև Բիթլիս ուղեկցեցին։ Ճիշտ է, երկուսն էլ շտապեցնում էին, բայց Ալամելենց խան իջևանատան ավերակների մոտ չդիմացանք գայթակղությանը։ Կռացել,  բուռ-բուռ խմում էինք Համեղաջրի ցոլցլուն կոհակները, վիճում, թե երկու  անվանումներից ո՞րն է ավելի դիպուկ։ Տպավորությունն այնպիսին էր, որ գետակն իրոք Նեմրութի ամպերից է գահավիժում։ Համի մասին էլ չեմ ասում։ Ափեզրի սիզախոտերի թփուտներում   նույնիսկ Աղբրանց արուն   նշմարեցինք,  մուրազատու ծաղկի մասին  Կոմիտասի երգը հիշեցինք.

Աղբրանց արուն՝ մեջ քարերուն…

Բիթլիս մտանք,  ու պարզվեց, որ ոչ թե երկու` չորս  խրամակերպ կիրճերով, ասես անձեռակերտ   դարպասներով չորս վտակներ են ներխուժում   քաղաքամեջ։ Գետի վերածվելով, նրանք բախվում են Քարալեռան ժայռերին ու չկարողանալով կործանել, շրջանցում, միանում,  ընդհուպ Տիգրիս են հոսում։ Քարալեռան գագաթին դեռ կանգուն էր Ալեքսանդր Մեծի ժամանակներից հայտնի ատամնաշար աշտարակներով բերդը։ Մենք ստորգետնյա անցուղիներով, ուղղաձիգ լեռնալանջերով,  շարժական կամուրջներով ամենաբարձր  պարսպապատին մոտեցանք, ու անդունդն այնքան գահավեժ էր, որ ցած նայել չկարողացանք։ Քարալեռից, սանդղահարթակների  նման մեկը մյուսին հաջորդում, ընդհուպ  կիրճն էին խուժում հայկական թաղի առանձնատները, որոնցից յուրաքանչյուրի տանիքը հաջորդի բակը կամ պատշգամբն է։ Ես հայացքով որոնում եմ Թաղի գլուխ՝ այն ժամանակվա արտահայտությամբ՝ մահլեի Սպիտակ սալեր փողոցը։ Տիկին Նվարդ Ասատրյանը 85 տարեկանում, Վաշինգտոնում, ինձ այնքան մանրամասն նկարագրեց իր հայրական տունը, որ, թվում էր՝ եթե տեսնեմ, անմիջապես կճանաչեմ։ Նա տեղահանությունից հետո ապաստանել էր Ալեքսանդրապոլի որբանոցում, սովորել Թիֆլիսի Ներսիսյանում, ամուսնացել Պոլսում, Պարսկաստանով մեկ՝ Ռեշտից ընդհուպ Թեհրան դեգերելուց հետո հաստատվել էր Միացյալ Նահանգներում, բայց շարունակում էր Բիթլիսում ապրել։ Նույնը մի ուրիշ բիթլիսցի՝ Վիլյամ Սարոյանն էր մեծ մոր մասին ասում։ Լուսնթագ Կարաօղլանյանը Ֆրեզնոյում մինչև մահ բիթլիսցու բարբառով է խոսել, և քանի որ հարևանները չեն հասկացել,  տարակուսել է.

-Ի՜նչ տարօրինակ են ամերիկացիները։ Այսքան տարի հետները հայերեն եմ խոսում, ոչ մի բառ չեն սովորում։

Տիկին Նվարդը պատմում էր, որ պապը նահանգի ամենահարուստ գրադարանն է ունեցել, այնքան հարուստ, որ Բիթլիս բողոքականություն քարոզելու եկած ամերիկացի միսիոներները ցանկացել են գնել։ Պապին, սակայն, ամենաշռայլ առաջարկներն անգամ չեն գայթակղել, անընդհատ նույնն է կրկնել.

-Իմ գրքերը իմ ժողովրդինն են։

1915-ի նախճիրի օրերին գերդաստանի տղամարդիկ կանանց, երեխաներին տնից հեռացնում են, որ  իրենք դիրքավորվեն տարբեր սենյակներում, գրադարանը պաշտպանեն։

-Ես մորաքրոջս հետ պատսպարվել էի պարտեզի խորքում ու տեսա, թե ինչպես ասկյարները հենց առաջին օրը տասնութ մահացածի, հինգ արյունաթաթախ վիրավորի քաշքշելով տարան։ Համոզվելով, որ չեն կարողանալու մերոնց դիմադրությունը ընկճել, նրանք քարյուղի թիթեղներ բերեցին, ցողեցին ներքնահարկն ու կրակի տվեցին։  Աչքերիս առաջ մեր տունը, պապիս գրքերը այրվում, տղամարդիկ ողջակիզվում էին, ու ես նույնիսկ լալ չէի կարողանում, նորահարս մորաքրոջս գրկում դողդողում էի։  Հանկարծ նայեցի նրան ու ճչացի։ Մորաքրոջս սևաթույր խոպոպները մի ակնթարթում՝ հենց այդ ակնթարթին սպիտակել, ճեփ-ճերմակ էին դարձել…

Իմ շուրջը աղմկող, մի քանի լիրայի համար ժամերով գին վիճարկող  բիթլիսցիները գիտե՞ն, որ իրենց քաղաքը մեծ գրող է տվել աշխարհին, որն ամբողջ կյանքում երազել է  բնօրրանը՝ լեռնային այս ոստանը տեսնել։ 1964 թվականի մայիսին, երբ նա «Ադանա» նավով Ստամբուլ հասավ ու Ղալաթիո քարափն իջավ, զարմացավ։ Իրեն դիմավորելու եկած լրագրողները, լուսանկարիչները, պարզապես երկրպագուները խճողվել էին նավահանգստում, մոտենալուն էին սպասում։ Երբ մոտեցավ, իմացավ, որ բազմաթիվ գրքերը թարգմանվել են թուրքերեն, ինքը հայտնի՝ ընթերցված, սիրված հեղինակ է։

-Ամենից առաջ ո՞ւր եք ուզում գնալ,- արևելյան հյուրամեծարությամբ իսկույն շրջապատեցին նրան։

-Բիթլի՛ս,- պատասխանեց Սարոյանը,- այդ երազով եմ ապրել 56 տարի։

Նա, հյուրընկալների տարակուսանքը զգալով, ձեռքը կրծքին սեղմեց.

-Ես բիթլիսցի եմ։

Հյուրընկալները պապանձվել էին։ Նրանք չէին կարող չիմանալ, որ հայկական եկեղեցիները մզկիթների, գերեզմանոցները արոտավայրերի են վերածված։

Սարոյանի նման անհանգիստ, անզուսպ  անձնավորությունը ստիպված եղավ Ստամբուլում հեզ ու համբերատար մի ամբողջ շաբաթ սպասել, մինչև Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարությունը ամերիկյան դեսպանատան ու տեղեկատվական կենտրոնի համառ հարցապնդումներից հետո, ճարահատ,  նրան պապերի բնօրրանն այցելելու արտոնություն շնորհեց։

Բիթլիսում ամերիկյան գրող Վիլյամ Սարոյանի գալստյան մասին արդեն գիտեին, հենց տեղ հասավ, նախ   թուրք պատմաբան Սուբհի Մենթեշի ուղեցույցը նվիրեցին. «Բիթլիսը հիմնել են թուրքերը, քաղաքը թուրքական է, ժողովուրդը թուրք է, լեզուն մաքուր ու անաղարտ թուրքերենն է»։

Սարոյանը կարդում ու կարոտով, հուզումից տամկացած աչքերով դեգերում էր  քաղաքի շուկայում, մինչև մրգավաճառ Ջեմալ Բապիրը ընդառաջ ելավ, ասաց.

-Ես ձեր տան տեղը գիտեմ, քո հորը հիշում եմ։

Սարոյանը ցնցվեց.

-Ո՞վ էր իմ հայրը։

Մրգավաճառը պատասխանեց.

-Քո հայրը՝ Արմենակ Սարոյանը,  բողոքականների վարժարանում ուսուցիչ էր։

-Ճի՛շտ է,- ուրախացավ Սարոյանը,- գնանք, մեր տունը ցույց տուր։

Նրանք զառիվեր ոլորաններով  մագլցեցին, Ծապռկոր թաղը հասան։ Բարձունքից հրաշալի էին երևում բերդը,  քաղաքը, շրջապատող  լեռները։  Բիթլիսը այդպես էին նկարագրել Լուսնթագ տատը, մայրը՝ Թագուհին, Արամ քեռին։  «Կյանքիս ամենաերջանիկ պահն եմ ապրում»,- զգացվեց Սարոյանն  ու տեղնուտեղը որոշեց   Բիթլիսի մասին իր լավագույն գործերից մեկը  գրել։ Թերևս՝ ամենալավը։

-Հասանք,- Ջեմալը հևալով կանգ առավ, Կարաօղլանյանների տոհմական առանձնատունը ցույց տվեց։

Քարակերտ, կամարաձև դարպասին պահպանվել էր կառուցման թվականը՝ ՌՅԼԷ՝ 1888։

Սարոյանը հակվեց Ջուրիկ աղբյուրի վրա, երկար-երկար խմեց, լիացավ, բեղերը սրբեց, ափսոսաց, որ Արամ քեռուն, զարմիկներին հետը չբերեց։

-Մեր տունը ո՞րն է, աղբյուրից հեռու չպիտի լիներ։

Որքան մոտենում էին, այնքան խռովվում, անհամբերությունից եռեւեփվում էր։

Մրգավաճառ Ջեմալը քարակույտեր ցույց տվեց։

-Մեր «Հայաթ» լրագրում գրված էր,- արդարացավ,- որ Առաջին աշխարհամարտին, երբ ռուսները գրավել են քաղաքն ու  նահանջել, վերջին պահին  հայ հրոսակախմբերը կործանել են  Բիթլիսը։

Ասաց ու փախավ…

Տունը փլատակ էր, բայց թոնիրը զարմանալիորեն դեռ  տաք էր։ Պարզվեց՝  շրջակա գյուղերից Բիթլիս տեղափոխված քրդերի  հարսները շատ են հավանում, ամեն օր գալիս, հաց են թխում։ Կռացավ, մատները բարկ պատերին քսեց։ Զգաց, որ շնչահեղձ է լինում, պատահական անցորդից ծխախոտ խնդրեց։ Տասը տարուց ավելի չէր ծխել, կոթուկից դժվարությամբ բաժանվեց։ Երբեք իրեն այսքան մենակ չէր զգացել։ Գնաց, պառկեց  իրենց այգու միակ ծառի տակ, փակեց աչքերը։ Սթափվեց, երբ մեկը ցնցեց ուսը, գոտեպնդեց.

-Այդքան դարդ մի՛ արա, հեմշերի՛, ես դերձակ Սալահեդդին եմ, Բիթլիսում հարգանք ու պատիվ, կապեր ունեմ։ Եթե գիտես, թե որտեղ են  թաղված ձեր ընտանեկան գանձերն ու հարստությունները,   կարող եմ քեզ օգտակար լինել։ Արի միասին գտնենք, կիսենք…

Որքա՞ն է Սարոյանն իրենց այգում մնացել, ինքնիրեն  ի՞նչ է խոսել, խորհրդածել։ Նա, որ իր կյանքի գրեթե ամեն օրվա, նույնիսկ ժամվա  մասին նոթ ունի,  այդ պահի  մասին ոչինչ չգրեց։ Սարոյանի նման մեծ գրողը չկարողացավ գրել։

Լավ, Սարոյանը ոգին է, իրականությո՞ւնը որն է՝ մանրիկ, սև աչքերով այս երիտասա՞րդը, որ իր ճաշարանի առջև կանգնած քծնաժպիտ ինձ է նայում։ Ու քանի որ ուշադրություն չեմ դարձնում, ինքնաշարժերի արանքով, կյանքը վտանգելով, փողոցը կտրում, հասնում է հետևիցս։

-Ապե՛ր, Հայաստանի՞ց ես։

Երևանյան խոսակցակա՞նը որտեղից գիտի։

-Արդեն կեսօր է, սոված կլինեք,  եկեք ինձ մոտ հաց կերեք։ Էժան կհաշվեմ։

Կարծում է` մտմտում  եմ՝ վրա է տալիս.

-Քոնը ձրի կհաշվեմ…

-Կներես, էլի, դու ի՞նչ ազգ ես։

Լռում է։ Հայերեն այդքան գիտի։ Սովորել է, որ առևտուր անի։

Այդ երիտասարդը, հաստատ, օրը գոնե մի անգամ Քարալեռան 2500-ամյա բերդապարսպին չի նայում, Վիլյամ Սարոյանի, ընդհանապես երևի ոչ մի գրողի անուն չգիտի, վաղ առավոտից մինչև ուշ երեկո առևտուր է անում, որ գիշերը զվարճատներում ուղեղը մշուշոտի, հոմանուհու հաստ գավակը գրկի, քնի։ Ու իրեն երջանիկ զգա։

Նրա երջանկությո՞ւնն է ճիշտ, թե մեր տառապանքը, ես իմ զավակներին ո՞նց դաստիարակեմ, նրանց, նույնիսկ թոռներիս հետ արևմտահայերեն խոսել շարունակե՞մ…

Հայաստան իր երկրորդ այցելության ժամանակ Վիլյամ Սարոյանը մեզ՝ այն ժամանակվա սկսնակ գրողներիս մի պատմություն պատմեց։ «Պատմութեն»՝ ասում էր նա։

Տարագրությունից հետո աղքատախնամի ու բարեգործականի տիկինները ամեն տարեմուտի գալիս են հայ որբերի համար իր քեռուց՝ իրավաբան Արամ Սարոյանից դրամ ուզելու։ Մեկ, երկու, երեք, քսան տարի։

-Է՜, այդ որբերը չմեծցա՞ն,- հարցնում է Արամ Սարոյանը։

-Մեծցան,- պատասխանում են տիկինները,- բայց նոր որբեր ունեցան։

Սարոյանական հետևությունը ինչպես միշտ պարզ ու իմաստուն էր. հայերը հայրենիքից հեռու ինչքան  ուզում է ապրեն, բարգավաճեն,  տարագիր որբեր են։

Այդ պատճառով նա կտակեց, որ իր մարմինը, մարմնի գոնե մի մասը Հայաստանում հողին հանձնեն։ Ամբողջ կյանքում եղել էր, չուզեց մահից հետո էլ տարագիր որբ լինել…

ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿՅԱՆ