ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ ԿԻՆՈՊՈԵԶԻԱՆ

-Պարոն Խաչատրյան, ամեն անգամ Ձեր ֆիլմերը դիտելիս ցանկացել եմ հարցնել՝ որտեղի՞ց է գոյանում ձեր կինոպոեզիան: Դուք ծնվել, մեծացել եք Ախալքալաքում։ Չեմ կարծում, թե գավառական քաղաքի միջավայրն ու կոլորիտը նպաստավոր էին կինոյով տարվելու, առավել եւս՝ կինոռեժիսորի մասնագիտության մասին երազելու համար։ Գուցե Ձեր ընտանիքում կայի՞ն արվեստագետներ…

-Հայրս զինվորական էր, նա պատերազմից վերադարձավ վիրավոր ու շատ շուտ մահացավ։ Հինգ տարեկանում զրկվեցի հորից։ Իմ կորուստներն սկսվեցին մանկությունից՝ կորցրի երկու եղբայրներիս, քրոջս…

-Ի՞նչ արժեքներ են ապրում կորուստների կողքին, ի՞նչ երազանքեր են ծնվում զրկանքների ցավից:

– Արժեքը կյանքն էր, որ փորձում էինք պահպանել։ Ես ստիպված էի աշխատել 10-11 տարեկանից։ Մեզ մոտ վարձով մի կինոմեխանիկ էր ապրում։ Շրջում էր գյուղից գյուղ, ֆիլմեր էր ցուցադրում։ Ես օգնում էի նրան, հաճախ ինքս էի ցուցադրում։ Երբ ժապավենը պոկվում էր, կպցնում էի, նույնիսկ մոնտաժում էի ձանձրալի մասերը։ Կինոյի մասին մտքերը ծնվեցին հենց այդ տարիներին՝ ովքե՞ր են, ի՞նչ են անում, ո՞ւմ համար… Հետո Պիոներ պալատում հաճախեցի կինոմեխանիկի խմբակ։ Իրոք, սերը կինոռեժիսորի մասնագիտության հանդեպ անհասկանալի էր Ախալքալաքի պայմաններում, քանի որ կինոն, ի տարբերություն, ասենք, նկարչության կամ երաժշտության, պահանջում է միջավայր, կոլորիտ, ավանդույթ, դպրոց։ Իմ հետաքրքրությունը մեծ էր, հարցերը շատ էին։ Սկզբում սկսեցի անդադար ընթերցել, կարդում էի խառնիխուռն՝ ինչ ձեռքս ընկնում էր, հետո տարվեցի կինոյին վերաբերող գրականությամբ։ Ախալքալաքն արհեստների քաղաք էր, ու անապատում օազիսի նման էր Կառլեն Կարապետյանի հավաքած նկարչական խմբակը։ Ուսման հանդեպ սեր ունեցող պատանիները հիմնականում տարված էին մաթեմատիկայով, ու մենք՝ մի փոքր խմբով, փորձում էինք բացահայտել արվեստի աշխարհը մեզ համար։

Միջնակարգն ավարտելուց հետո մի քանի անգամ դիմեցի ռեժիսուրայի բաժին ու չընդունվեցի։ Զինծառայությունից վերադառնալուց հետո սկսեցի աշխատել։ Ամուսնացա, ծնվեց տղաս։ 22 տարեկան էի, երբ իմացա, որ Ալբերտ Յավուրյանն ու Յուրի Երզնկյանը թատերական ինստիտուտի նորաբաց կինոռեժիսուրայի բաժնի համար խումբ են հավաքում։ Այդ տարի հաջողեցի. դարձա կինոռեժիսուրայի բաժնի ուսանող, բուհն ավարտեցի կարմիր դիպլոմով։

-Եթե փորձեք հետահայաց գնահատել ուսումնառության տարիները, մեր բուհի կրթությունը համեմատել աշխարհում ընդունված չափանիշներին…

-Տեխնիկական հագեցածության մակարդակը, իհարկե, անհամեմատելի ցածր էր, սակայն կային շատ հզոր անհատականություններ, ինչպես Յավուրյանը, Երզնկյանը, ովքեր կարող էին իրենց հետեւից տանել քո միտքն ու հետաքրքրությունները։ Կինոռեժիսուրան լուրջ գիտություն է, որ պետք է յուրացնել, ու եթե դրան ավելացնես մեծ աշխատասիրություն ու մի քիչ տաղանդ, գործը գլուխ կգա։ Իմ դիպլոմային ֆիլմը վերնագրված էր «Խոսում են մեր թաղի ձայները»։ Հաջորդ ֆիլմը Շավարշ Կարապետյանի մասին էր, մյուսը՝ բռնցքամարտիկ Վլադիմիր Ենգիբարյանի։ Դրանք նախապատրաստական փուլ էին «Կոնդի» համար։ Այն իմ առաջին լուրջ գործն էր։ Պրիմիերան մեծ հաջողությամբ կայացավ Մոսկվայում, հետո ֆիլմը շրջեց աշխարհով մեկ, արժանացավ բազմաթիվ մրցանակների։

-Ինչո՞ւ ընտրեցիք հատկապես կինովավերագրության ժանրը, ինչո՞վ է այն առանձնահատուկ։

-Խաղարկային կինոյում, որքան էլ այն հաջողված լինի, կա հորինվածք, արհեստականություն։ Կյանքի ճշմարտություններն ավելի ցցուն, անպաճույճ ու բնական են իրականության մեջ։ Գրականությունն ինքնին շատ գեղեցիկ արվեստ է, բայց երբ այն բերում ես կինո, ժամանակի մեջ ե՛ւ դերասանի խաղը, ե՛ւ երկխոսությունները, ե՛ւ միջավայրն ու կոլորիտը արագ հնանում են, դառնում են պատմություն, անցյալ, դադարում են հետաքրքրել։ Եթե թատրոնում դերասանը կարող է անմիջական կապ ապահովել հանդիսատեսի հետ ու ներկայացումը դարձնել արդիական, ապա խաղարկային կինոն չունի դրա հնարավորությունը։ Այդ առումով վավերագրական ֆիլմի հնարավորությունները մեծ են։ Ասեմ, որ իմ ֆիլմերը սոսկ վավերագրություններ չեն, այնտեղ կա ե՛ւ գեղարվեստ, ե՛ւ փիլիսոփայություն, ե՛ւ գնահատական, որը ենթատեքստում է, մերկապարանոց չէ, պարտադրված չէ։

Իմ կինոն բարձրացնում է հարցեր՝ առանց դեղատոմսեր, պատասխաններ պարտադրելու։ Պատասխանը պիտի գտնենք մենք՝ ամեն մեկս յուրովի։ Ամերիկայում «Սպիտակ քաղաք» ֆիլմի ցուցադրությունից հետո (ֆիլմն Ախալքալաքի մասին է) երկու հայ դահլիճից դուրս գալով՝ զրուցում էին, նրանցից մեկը դժգոհում էր. ինչ մի դժվար բան է, ես էլ տեսախցիկը քաղաքի վրայով պտտեմ՝ նման ֆիլմ կնկարեմ։ Ես ուրախ էի այս գնահատականից։ Փաստորեն, ամեն ինչ այնքան իրական, այնքան բնական է եղել, որ ռեժիսորական աշխատանքը մնացել է աննկատ։ Մինչդեռ ֆիլմը դետալ-դետալ հավաքվել էր։ Ասեմ, որ «Սպիտակ քաղաք» ֆիլմը նույնպես ցուցադրվեց տարբեր երկրներում, հաջողությամբ մասնակցեց միջազգային փառատոների։

-Պարոն Խաչատրյան, Ձեր ֆիլմերում ավելի հաճախ պատկերվում են կյանքի ստվերոտ կողմերը, կինոպոետի Ձեր գերզգայուն տեսախցիկն աշխատում է այնտեղ, ուր ցավ կա, կարիք, զրկանք, տառապանք… մուրացկաններ, փախստականներ, տնանկներ:

-Իմ բոլոր ֆիլմերը հայի մասին են, հայի տեսակի՝ առանց գունազարդումների, ազգային սնապարծության երանգների, պաթոսի։ Այսինքն՝ իրական հայի մասին։ Ես տեսել եմ արտասահմանում ապրող հայերի, ովքեր եղեռնից մազապուրծ արեւմտահայերի սերունդ են, նախնիներից անորոշ պատմություններ են լսել Էրգրի, ջարդի, իրենց ակունքների մասին, սակայն հայերեն խոսել անգամ չգիտեն, չգիտեն ո՞վ են իրենք, ի՞նչ են ուզում եւ ապրում են այդպես՝ ներկայի ու անցյալի սահմանագծում՝ անորոշ ու չիմաստավորված ապագայով։ Ես չէի կարող ֆիլմ չնկարել հայի այդ տեսակի մասին։ Ես փորձում եմ հասկանալ, թե որտեղի՞ց է ծնվում ինքնամերժումի չարիքը, ինչո՞ւ է հայը երբեմն իրեն ավելի լավ զգում օտարների մեջ, քան սեփական հայրենիքում։ Ես փորձում եմ հասկանալ մուրացկանների կյանքը, նրանց ապրումները, ուրախություններն ու տխրությունները։ Փորձում եմ պարզել, թե որտեղի՞ց է ծնվում անտարբերությունը մարդկային ցավի ու թշվառության հանդեպ։ Արվեստագետը նման է երկրախույզի, նա պեղում է ու չգիտի՝ ինչ է գտնելու, ինչ է բացվելու իր առաջ։ Ես չեմ ասում՝ ինչն է լավ, ինչն է վատ, առավել եւս՝ չեմ քննադատում։ Ես չեմ ասում՝ չի կարելի սպանել, ուզում եմ հասկանալ ինչո՞ւ է մարդը սպանում, ե՞րբ է սպանում, ինչպե՞ս է հասնում այդ հոգեվիճակին։ Եվ ցանկանում եմ, որ ուրիշներն էլ որոնեն այս հարցերի պատասխանները։ Երեւի այդ դեպքում ավելի քիչ կսպանեն, ավելի քիչ մուրացկաններ կլինեն, կպակասի ցավը, թշվառությունը, տառապանքը…

Երբ էկրան բարձրացավ «Կոնդ» ֆիլմը, որոշ մարդիկ աղմուկ բարձրացրին, թե ես խայտառակ եմ արել փառահեղ պատմություն ու բազմադարյան մշակույթ ունեցող մեր ժողովրդին ու պետությանը։ Մինչդեռ ֆիլմը մարդու մասին էր, փլուզվող անցյալի ու քաղաքակրթության խաչմերուկում հայտնված հայի, որ ուշադրության, կարեկցանքի, գթասրտության կարիք ունի։ Եվ պատահական չէ, որ «Կոնդը» գնեցին բազմաթիվ արտասահմանյան երկրներ, այն ցուցադրվեց, սիրվեց, գնահատվեց։ Համարվեց հայ իրականության ամենապոետիկ ֆիլմը։

-Իրոք, Ձեր ֆիլմերը բացառապես հայկական իրականության, հայոց խնդիրների մասին են, ինչո՞վ են դրանք հետաքրքրում արտասահմանցիներին։

-Մարդն ամեն տեղ նույնն է։ Նայելով իմ ֆիլմերը՝ հոլանդացին, շվեդը, պարսիկը գտնում են իրենց։ Նրանք ասում են՝ այդ ֆիլմն իմ մասին է։ Որովհետեւ մոլորակի ցանկացած մասում մարդը կարիք ունի ուշադրության, սիրո, կարեկցանքի։ Մոլորակի ցանկացած ծայրում կա ցավ, կորուստ, կարիք, զրկանք, որ ժամանակի թոհուբոհի մեջ մնում են անկարեւոր ու աննկատ։ Մոլորակի ցանկացած ծայրում կան մերժված մարդիկ, լքված հոգիներ, երեխայի արցունք… Ինքնամերժում, ցավ, անտարբերություն, իսկ հայի ոգին ու կենսունակությունը վարակիչ են բոլորի համար, հույս են տալիս, հավատ են ներշնչում։ Այդ ներքին ուժն ու ապրելու անսահման ձգտումը մեր լինելության ու հարատեւման երաշխիքներն են, մեր տեսակի ամենաբնորոշ գծերը։

-Ձեր ֆիլմերը շնչում են մի յուրօրինակ ներքին հումանիզմով, ձեր սերը ֆիլմերի հերոսների հանդեպ եւ մտահոգությունը նրանց ճակատագրով ակամա փոխանցվում են դիտողին։ Ձեր ֆիլմերն ասում են, որ մարդն արժանի է սիրո ու գթասրտության։ Այս համատեքստում ուզում եմ խոսենք «Սահման» ֆիլմի մասին: Այդ կինոպատումը խորապես հուզեց ինձ, այնքան տպավորիչ էր, սրտառուչ ու անկեղծ մեծ շահերի, մեծ բախումների խաչմերուկում հայտնված գոմեշի միամիտ-սրտաբուխ ձգտումը դեպի սահման` իր գոմը, իր տունը, իր հայրենիքը: Նրա ողբերգությունը: Ես հետո իմացա, որ ֆիլմը աշխարհահռչակ պարսիկ կինոռեժիսոր Աբաս Քիառոստամիի ամենասիրելի ֆիլմերից է եւ 20 մրցանակ է շահել միջազգային կինոփառատոներում:

-Լուվրում, ի պատիվ Քիառոստամիի, պիտի ցուցադրվեր նրա ֆիլմերից երկուսը եւ մեկ այլ հեղինակի ֆիլմ` Քիառոստամիի ընտրությամբ: Նա ընտրեց «Սահման» ֆիլմը:

-Մենք այդպես էլ չիմացանք, թե սահմանին մոլորված ու օտար գոմում հանգրվանած գոմեշը Արբեջանի՞ց էր եկել, թե՞ պատերազմի բոցերում հայտնված հայկական որեւէ գյուղից: Տուն փախչելու նրա հերթական փորձն ավարտվեց ողբերգությամբ՝ գոմեշը զոհվեց սահմանին: Ձեր ուղերձը աշխարհին շատ թափանցիկ էր ու մարդասիրական:

-Ես փորձել եմ ցույց տալ պատերազմի դեմքը` իր ամբողջ դաժանությամբ, ցավով ու անհեթեթությամբ: Կռիվը պատուհասում է հակամարտության երկու կողմերին հավասարապես: Անկախ որևէ կողմի հաղթանակից, պատերազմը վիշտ ու տառապանք է սփռում, պատերազմում պարտվում է մարդը, մարդկային կյանքը: Եվ խոր կարեկցանքը` տառապող հասարակ մարդու հանդեպ, ազգություն չի ճանաչում:

-Գոմեշը զոհվելուց առաջ ձագուկ ունեցավ` հենց սահմանաբերանին, որը երերալով փորձում է անել առաջին քայլերը: Այս պատկերն ավելի ցնցող է, քան նույնիսկ գոմեշի զոհվելու տեսարանը:

– Մենք՝ յուրաքանչյուրս, նրան պաշտպանելու առաքելություն ունենք: Մենք առաքելություն ունենք վերացնելու ատելության, ցավի, դաժանության, չարիքի սահմանները:

-Պարոն Խաչատրյան, Ձեր «Պոետի վերադարձը» ֆիլմը Պարսկաստանում ընդգրկվեց վերջին 5 տարիների աշխարհի լավագույն ֆիլմերի ցանկում: Ֆիլմը աշուղ Ջիվանու մասին է, նրա անհանգրվան հոգու… Ինչո՞ւ ընտրեցիք այդ թեման:

-Կինոպատումը հարգանքի տուրք է բոլոր այն հայ արվեստագետներին, որոնք, չնայած ֆիզիկական պանդխտությանը, այնքան մերն են իրենց ստեղծած արվեստով, իրենց էությամբ, մտածումներով: Հայաստանը, որպես հոգևոր Հայրենիք, անսահման մեծ է, քանի որ այդտեղ խաչվում են ժամանակի ու տարածության անհամեմատ մեծ ծավալներ:

-Անհամեմատ նրա ֆիզիկակա՞ն ծավալներին:

– Այո, եւ հենց սա է մեր ուժի ու կենսունակության ֆենոմենը:

-Ձեր վերջին աշխատանքը բացառիկ է նրանով, որ 25 տարիների աշխատանքի, ուսումնասիրությունների արդյունք է: Դուք 25 տարի հետեւել եք չորս արտագաղթած հայերի կյանքի ընթացքին, ճակատագրին, պարբերաբար նկարահանումներ եք արել: Ես չգիտեմ՝ նման նախադեպ կա՞ աշխարհում, բայց վստահ եմ, որ Ձեր աշխատանքն, իրոք, բացառիկ է:

-Նրանք տարբեր մասնագիտություններ ունեցող մարդիկ են, որոնց կյանքը պոկել է արմատից ու հանձնել բախտի քմահաճույքին… Ես հինգ տարին մեկ նկարահանել եմ նրանց, «վավերագրել» նրանց ուրախություններն ու ցավերը, հույսերն ու հիասթափությունները…

-«Փակուղի», «Քամին ունայնության», «Անվերջ փախուստ, հավերժ վերադարձ» ֆիլմերի վերնագրերն արդեն հուշում են, թե ինչ ավարտ է ունեցել նրանց ոդիսականը: Արտագաղթի ու պանդխտության, արմատից պոկված մարդու ողբերգության մասին այս ֆիլմաշարը դիտելիս թվում է՝ ինչ-որ մեը ամբողջ ուժով զարկում է եկեղեցիների բոլոր զանգերը, որպես սթափության կոչ, վերահաս տագնապի ազդակ…. Զարմանալի չէ, որ միայն «Փակուղի» ֆիլմը ցուցադրվել է միջազգային բազմաթիվ հեղինակավոր փառատոների ժամանակ…

Պարոն Խաչատրյան, օրինաչափ է, որ Դուք այդքան մրցանակներ ունեք համաշխարհային կինոարվեստի մեջ ներդրած ավանդի համար, Դուք հաջողակ կինոբեմադրիչ եք, Ձեր ֆիլմերը ցուցադրվել են մշակույթի կենտրոն համարվող բազմաթիվ քաղաքներում՝ Փարիզում, Բեռնում, Հռոմում եւ այլուր, հեղինակավոր փառատոներում արժանացել են լավագույն մրցանակների, բայց այդ մասին հայրենիքում քչերը գիտեն, Ձեր ֆիլմերն արժանիորեն ճանաչված չեն։

-Զարմանալու բան չկա։ Աշխարհի 10 լավագույն կինոռեժիսորներից երկուսը հայ են՝ Սերգեյ Փարաջանովը եւ Արտավազդ Փելեշյանը, բայց նույնիսկ նրանք արժանիորեն ճանաչված ու գնահատված չեն հայրենիքում։ Տեսեք ինչպես է ամերիկյան կինոն մեծարում Ռուբեն Մամուլյանին։ Հայ կինոն (ե՛ւ խաղարկային, ե՛ւ վավերագրական) հզոր է՝ սկսած «Նամուսից», «Պեպոյից» մինչեւ ժամանակակից նկարները։ Ունենք ֆիլմեր, որ կարող են չափվել ցանկացած երկրի լավագույն գործերի հետ։ Հայ կինոն բարի համարում ունի միջազգային ասպարեզում ու միշտ էլ բարձր գնահատականի է արժանացել։ Անհեթեթ պնդումները, թե մենք կինո չունենք ու չենք ունեցել, անտեղյակության արդյունք են, իրականությունն այն է, որ արտերկրի մշակութային շրջանակներում հայ կինոարվեստն առավել ճանաչված ու գնահատված է, քան Հայաստանում։

Այսօր մեր մշակույթն անծրագիր է, ոչ ոք չգիտի՝ ի՞նչ է արվում, ո՞ւմ համար։ Ամեն ինչ տարերային է եւ ինքնահոսի։ Հայտնի չէ, թե ի՞նչ արժեքներով պիտի կրթվի երիտասարդությունը, ինչո՞վ պիտի հպարտանա, ի՞նչը պիտի մերժի։ Ժամանակակից հայ երիտասարդներից շատերը չգիտեն այն հողը, որի վրա աճել են, չգիտեն՝ ի՞նչ ակունքից են սնվել, չգիտեն այն մեծ ու հարուստ ժառանգությունը, որը իրենցն է, որով կարող են հպարտորեն ներկայանալ աշխարհին։

ԳԱՅԱՆԵ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Լուս.՝ ԱՐԵԳ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ