ՀՈԳՈՒ ՊԱՐՏՔ ԿԱՄ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՏԱՐԻՆԵՐԻ ՀԵՌԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Ֆրանսաբնակ  Թովմաս Այնթաբյանը մուսալեռցու շառավիղ է, ծնողները  նրան անվանակոչել են հերոսամարտի մասնակից պապի անունով:

-Պապս այդ  տարիներին Վագըֆի (Մագըֆի) գյուղապետն էր,- պատմում է Թովմասը,- Վագըֆը Մուսա լեռան փեշերին գտնվող 6 հայկական գյուղերից է՝ ծաղկուն ու շեն մի բնակավայր: 1915թ. հուլիսին թուրքական (Օսմանյան) կառավարությունը պահանջում է  մուսալեռցիներին  լքել իրենց հայրենի ոստանը: Շրջակա վեց գյուղերի ներկայացուցիչները հավաքվում են Յողունոլուք գյուղում, ժողով անում։ Մեծամասնությունը որոշում է դիմել ինքնապաշտպանության եւ այդ նպատակով Մուսա լեռ են  բարձրանում: Պապս անձնազոհ պայքարի ջատագովներից մեկն է եղել:

Լեռան պաշտպանությունը բաժանվում է շրջանների, որտեղ ամրանում են մարտական ջոկատները, կին, երեխա, ծեր ամեն կերպ օգնում են կռվողներին: Չորս ահեղ մարտ  է տեղի ունենում, կյանքի ու մահվան կռիվ: Տատս պատմում էր, որ ամենաթեժ մարտերից մեկի ժամանակ երկու տարեկան հորաքրոջս հետ  բարձունքից իջել են ծովափ ու  սպասել  կռվի արդյունքին,  որոշելով պարտության դեպքում խեղդվել, միայն թուրքի ձեռք չընկնել: Հայացքները լեռանը՝ սպասել են սուրհանդակի լուրին, որը շուտով ավետել է հերթական հաղթանակը:

Չորս ճակատամարտերն  էլ ավարտվել են հայերի հաղթանակով։ Թուրքերը չկարողանալով կոտրել  ըմբոստ մուսալեռցիների դիմադրությունը` մեծաքանակ զորքով պաշարել էին լեռը:

Փրկությունը միայն լեռան  ծովահայաց կողմից էր, ուր կարող էին երեւալ դաշնակիցների մարտանավերը: Անցնող նավերի ուշադրությունը գրավելու համար  մուսալեռցիները բարձունքի վրա սավաններից պատրաստված դրոշներ էին ծածանում,  մեկի վրա  գրված էր՝ քրիստոնյաները վտանգի մեջ են, մյուսի վրա էլ կարմիր խաչ էր կարված: Գիշերն էլ դրոշի շուրջ խարույկ էին  վառում, որ խավարի մեջ ուշադրություն գրավեր:

Վերջապես սեպտեմբերի 5-ին ծովի վրա երեւում է «Գիշեն»  ֆրանսիական ռազմանավը: Լողորդները  խնդրանք-նամակները հասցնում են նավ:  Տեղեկանալով հայերի ծանր դրության մասին, ռազմանավի հրամանատարությունը  հրաման է արձակում  հրետակոծել թուրքական դիրքերը, ապա հեռանում է Կիպրոս` ծովուժի հրամանատարությանը տեղեկացնելու կացությունը: Այս ամենի մասին զեկուցվում է ծովակալ Լուի Դարթիժ դյու  Ֆուրնեին: Վերջինս շտապ հեռագիր է ուղարկում Ֆրանսիա՝ ներկայացնելով իրավիճակը։ Չսպասելով պատասխանին եւ հստակ իմանալով,  թե ինչ հետեւանքներ կարող են առաջանալ, ծովակալը առաջնորդվելով խղճի հրամանով՝  անձնական նախաձեռնությամբ եւ պատասխանատվությամբ որոշում է իր տրամադրության տակ եղած նավերն ուղարկել Մուսա լեռ՝ տեղափոխելու օրհասական վիճակում հայտնված ժողովրդին:

Մուսալեռցի ռազմիկները ամիրալից (ծովակալից) խնդրել էին  կանանց, երեխաներին  եւ ծերերին տեղափոխել ապահով վայր,  իսկ իրենց տրամադրել զինամթերք և պաշար՝ շարունակելու լեռան պաշտպանությունը: Սակայն  ամիրալ Ֆուրնեն լավ պատկերացնելով իրավիճակն ու դրա հետագա հնարավոր զարգացումները` որոշում է կայացնում տարհանել բոլոր մուսալեռցիներին։

Հատված Դարթիժ դյու Ֆուրնեի հուշերից. «Սեպտեմբերի առաջին օրերին «Գիշեն» հածանավը կապիտան դե Ֆրեգաթ Բրիսոնի հրամանատարությամբ շրջում էր Անտիոքի հյուսիսում՝ ծովեզրյա երկայնքով, երբ ցամաքում ազդանշաններ նկատեց: Մի նավակ ուղարկվեց ծովեզերք, և պարզվեց, որ Մովսեսի լեռան (Մուսա լեռան) բարձունքներում հաստատված հայերը թուրքերի կողմից կոտորվելու սպառնալիքի տակ են: Սեպտեմբերի 6-ին այս մասին ինձ հեռագրեցին, և «Ժաննա Դ’արկ»-ով իսկույն այնտեղ գնացի: Հայ ղեկավարներից Պիեռ (Պետրոս) Տմլաքյան անունով մեկը եկավ նավ՝ խնդրելով խաղաղ բնակչությանը (կանայք, ծերեր, երեխաներ) այլ վայր տեղափոխել… հասկացա, որ պետք է օգնել այդ դժբախտներին: Ժամանակը սուղ է, և ինչ էլ, որ իրենք ասեին, հարկավոր էր բոլորին փոխադրել… Խնդրի մասին հեռագրեցի ծովային նախարարությանը… Մեր տրամադրության տակ եղած բոլոր նավերն ուղարկվեցին այնտեղ, և (սեպտեմբերի) 13-ին հայերը նավի մեջ էին: Տեղափոխումն իրականացվեց առանց միջադեպի… Նրանց մեջ կային խեղճ նորածիններ՝ փաթաթված սրբիչների մեջ: Փոքրիկ մուսալեռցիներին ձեռքից ձեռք էին փոխանցում փրփրաբաշ ալիքների վրայով, ովքեր իսկապես փրկվեցին ջրերից, և ովքեր երբեք չեն իմանա, թե իրականում ինչ վտանգից են փրկվել»: 

Դարթիժը կապ է հաստատում  Կիպրոսի բրիտանական իշխանությունների հետ` ապաստանյալներին տեղ տրամադրելու խնդրանքով, սակայն մերժում ստանալով՝ նույն խնդրանքով դիմում է Եգիպտոսում հաստատված բրիտանական և ֆրանսիական իշխանություններին:

Եվ ահա 4000-ից ավելի  փրկված կյանքեր… ռազմանավերը նրանց փոխադրում են Եգիպտական նավահանգիստ՝ Պորտ Սայիդ,  որտեղ չորս տարի ապրում են վրանաքաղաքում, ուր նաև դպրոց ու բուժկետ կար:

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո հայերին թույլատրվում է վերադառնալ հայրենիք: Մուսալեռցիները վերջապես հարազատ բնօրրանում են. երբեմնի շեն գյուղերից ավերակներ էին լոկ մնացել: Նորից մեծ ավյունով ու եռանդով ծաղկեցնում են հայրենի ոստանը,  սակայն 1939թ. այս տարածքները կրկին հանձնվում են Թուրքիայի տիրապետությանը։ Ու մուսալեռցիները դարձյալ հարկադրված թողնում են իրենց տները՝  չցանկանալով մնալ թուրքերի իշխանության տակ: Նրանցից շատերը բնակություն են հաստատում Լիբանանում՝ հիմնելով Այնճար ավանը, իսկ 1946-47թթ. ներգաղթին ավելի քան 700 մուսալեռցի ընտանիք ապաստանում են Հայաստանում:

Թովմաս Այնթաբյանն Այնճարում է ծնվել: Բնավեր եղած ծնողների, հարազատների խոսակցության առանցքում  կորցրած ծննդավայրն էր, կարոտի ցավն ու մորմոքը: Այդ պատմություններն ունկնդրելիս Թովմասը հաճախ էր լսում ամիրալ Դարթիժ դյու Ֆուրնեի անունը,  տատի խոսքերն էլ մինչ օրս ականջին են հնչում՝ ամիրալի որոշմամբ մենք փրկվեցինք… Իրենց տանը Մուսա լեռան հերոսամարտի առաջնորդներից՝ վերապատվելի Տիգրան Անդրեասյանի  գիրքն էլ թերթելիս տեսել էր Դարթիժի նկարը, որի տակ գրված էր՝ Մուսա լեռան ժողովրդի ազատարարը:

Լուի Դարթիժը  մուսալեռցիների փրկիչն էր, սիրելին, հարազատը։

Եվ ահա տարիներ հետո, երբ Թովմաս Այնթաբյանը քրոջ կանչով  բնակություն է հաստատում Ֆրանսիայում, մտադրվում է  որոշ տեղեկություններ իմանալ ծովակալի հետագա  կյանքից, որոշում է  նաեւ այցելել  Դարթիժի  գերեզման, բայց…

Այդ  փնտրտուքը ձգվեց երկար-երկար տարիներ, այն ժամանակ այսօրվա համացանցի հնարավորությունները չկային, որ դյուրացնեին այդ ամենը:

Թովմասն այցելում է գրադարանններ, դիմում ծովային նախարարությանը, բայց բոլոր  ջանքերն  ապարդյուն են անցնում: Լուի Դարթիժի հուշագրություններն է մանրակրկիտ  թերթում՝ ջանալով  հուշող մի բանալի գտնել:

20 տարվա փնտրտուքից հետո վերջապես  հույսի մի շող. 2009թ.  ֆրանսիացի ընկերներից մեկը տեղեկացնում է, որ Աքիթեն նահանգի ճարտարապետական հետազոտությունների հիմնարկը գրքույկներից մեկում տեղեկություն է գտել. վիլլա Պաքնամը պատկանել է ամիրալ Դարթիժ դյու Ֆուրնեին, և աստղանիշով նշված է, որ ծովակալը մահացած է Պերիկոր քաղաքում և թաղվել Սան Շամասի ավանում:

-Երևանից ընկերոջս՝ Նարեկի հետ մեկնեցինք Ֆրանսիայի Դորդոյն շրջան եւ մյուս ընկերոջս` Դանիելի ուղեկցությամբ   ուղեւորվեցինք Սան Շամասի համայնքի գերեզմանոց: Մամռոտած տապանաքարերին փորագրված տառերը դժվար էր կարդալ, ընկերներս արդեն  հուսահատվել էին,  իսկ  ես համառորեն շարունակում էի քերել, քերել  տապանաքարերի վրայի մամուռն ու վերջապես կարդացի բաղձալի անունը՝ Լուի  Դարթիժ դյու Ֆուրնե… Ասես մի մեծ հարստություն էի գտել… Դժվարանում եմ հիմա բառերով արտահայտել ապրումներս… Հետո հանդիպեցինք տեղի գյուղապետին,  նա էլ արխիվներից գտավ այդ ամենի հաստատումը:

Լուի Դարթիժի հայրը հետագայում իր ազգանվանն ավելացրել էր  հորական տատի դյու Ֆուրնե ազնվական ազգանունը, ինչն էլ ժամանակին բավականին դժվարացրել էր Թովմաս Այնթաբյանի փնտրտուքը:

…1915թ. սեպտեմբերի կեսերին Դարթիժ դյու Ֆուրնեն նշանակվում է Միջերկրական ծովում ֆրանսիական ծովուժի ընդհանուր հրամանատար և Կիպրոսից տեղափոխվում Հունաստան: 1916թ. դեկտեմբերին, երբ դաշնակից  զինվորները Աթենքի մոտ պաշարման մեջ են ընկնում հույն հեղափոխականների կողմից, ամբողջ պատասխանատվությունը  բարդում են ամիրալի վրա եւ պաշտոնազրկում: Զինվորական   կյանքի անփառունակ ու տխուր ավարտ…

Ծովակալը վերադառնում է Ֆրանսիա և իր կյանքի վերջին շրջանն անցկացնում Դորդոյնի Պերիկոր քաղաքում, որտեղ և գրում է իր դառնությամբ լի հուշերը։ Ամուսնանում է Սան Շամասի համայնքի ազնվական տոհմի ներկայացուցիչ Էտմե տը լա Բաթուի հետ, որտեղ էլ իր մահկանացուն է կնքում 1940 թ փետրվար 16-ին: Ծովակալը ժառանգներ չի ունեցել, գերեզմանն էլ  ժամանակի ընթացքում մոռացության է մատնվել:

– Ընկերներով որոշեցինք նրա գերեզմանին հայկական մի որեւէ խորհրդանիշ-քանդակ տեղադրել,- ասում է Թովմասը,-  սկզբում նպատակադրվել էինք  խաչքար,  բայց քանդակագործ Պողոս (Աղասի) Թասլաքյանի  մտահղացումն  ավելի սրտամոտ էր՝ Փրկության դրոշի քանդակը:

Մեծ ու փոքր  դժվարություններ հաղթահարելով՝ այդ ամենն իրականացավ:

2010թ մայիսյան անձրեւոտ այդ օրը ֆրանսիական Սան  Շամասի համայնքի գերեզմանատանը «Հայր մեր», «Դլե յաման»  եւ հայկական   դուդուկի հոգեպարար հնչյունների ներքո  տեղադրվեց  Փրկության դրոշի մարմարե քանդակը: Տեղական իշխանությունների հետ համատեղ կազմակերպվել էր  հիշատակի արարողություն մուսալեռցիների տարհանման  եւ փրկության գործում անգնահատելի դերակատարություն ունեցած ծովակալի պատվին: Այս ամենը  լայնորեն լուսաբանվեց ֆրանսիական լրատվամիջոցներով և հեռուստաալիքներով:

Տասնամյակներ անց մուսալեռցու ժառանգը եկել էր խոնարհվելու եւ  տարիների  հեռավորությունից երախտագիտություն հայտնելու  ոչ միայն իր հարազատների, ոչ  միայն այն  4000 փրկվածների, այլ մի ամբողջ ժողովրդի անունից…

Մուսա լեռան հերոսամարտի հուշահամալիրում հայ-ֆրանսիական բարեկամությունը խորհրդանշող  հուշարձան   աղբյուրի երկու կողմերում  վեր է խոյանում  հուշապատ, որի վրա հայերեն եւ ֆրանսերեն գրված է փրկությանն աջակցած ֆրանսիացի նավապետների եւ  նավաստիների անունները:   Այստեղ Լուի Դարթիժի դիմաքանդակն էլ կա՝ «Մուսա լեռան 40 օրը» գրքի հեղինակ Ֆրանց Վերֆելի դիմաքանդակի կողքին:  Նրա անունով նաեւ փողոց է անվանակոչվել:

Լուի Դարթիժի հիշատակը կապրի, կհարատեւի այնքան, քանի դեռ աշխարհում կտիրի կարեկցանքը, գթասրտությունն ու մարդասիրությունը…

ԱԼԻՍ ԱԼԱՎԵՐԴՅԱՆ