ՀԵՌԱՑԱ, ՈՐ ՄՆԱՄ

Լրացավ մեծ բանաստեղծուհի ՍԻԼՎԱ ԿԱՊՈՒՏԻԿՅԱՆԻ 100-ամյակը

Ա՜խ, ափսո՛ս, որ հիմա այսպես

Լուռ ու անամոք եմ դարձել,

Թողած քնար ու քնքշություն,

Գանգատ ու բողոք եմ դարձել.

Մատուռ էի` աղոթքով լի,

Հիմա` խոժոռ մի կռատուն,

Չարերի դեմ չարով լցված`

Լերկ ու անողոք եմ դարձել:

2006 թվականի օգոստոսի 24: «Կիլիկիան» անցել էր Եվրոպայի շուրջ յոթ ծովերով: Վերջին նավահանգիստը Սոչին էր: Մենք որոշեցինք մնալ այնտեղ երկու-երեք օր:  Ուզում էինք խոնարհվել այն քաղաքին, որտեղ երեք տարի առաջ մենք բժշկել էինք մեր բոլոր կոտրվածքները, հոդախախտները, վնասվածքները, որ ստացել էինք ուղևորության սկզբում Փոթիի փոթորիկի ժամանակ:

Բայց բանը դրան չհասավ: Նավահանգստի դարպասներին մոտենալիս «Կիլիկիան» հրահանգ ստացավ. «Դեպի խարսխակայան: Սպասե՛ք լրացուցիչ տեղեկությունների»:  Շուտով մենք իմացանք նման անսպասելի հրահանգի պատճառը: Պարզվեց, որ Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինը այստեղ՝ Սոչիում, հաջորդաբար ընդունում էր ԱՊՀ երկրների պաշտոնատար անձանց: Ծանոթ իրավիճակ էր: Նույնը տեղի էր ունեցել ավելի վաղ Սանկտ Պետերբուրգում, երբ Ռուսաստանի նախագահը հավաքել էր իր շուրջը «Մեծ ութնյակի» ղեկավարներին: Եվ ահա Սոչիում կրկնվում էր նմանատիպ իրավիճակ: Ինձ համար շատ ավելի կարևոր էր ավարտական գծում, նախևառաջ ավանդույթի համաձայն, կապ հաստատել Սիլվայի և Սոսի հետ, ովքեր ամենից շատ ու ամենից հաճախակի էին կապի դուրս գալիս մեզ հետ պատմության մեջ առաջին անգամ տեղի ունեցած «Եվրոպայի շուրջ» մեր ուղևորության ընթացքում:

Ոչինչ հնարավոր չէր անել: Մենք կոփված մարդիկ ենք: Մարզված: Մենք լուռ անում ենք այն ամենը, ինչը մեզ ասվում է: Քանզի վաղուց արդեն հաշտվել ենք այն ամենի հետ, ինչն անխուսափելի է: Այնպես որ, մենք դանդաղ ընթանում էինք դեպի այն տակառը, որը մեզ հատկացրել էին կայանման համար: Կարևորը՝ մեր սրտերում տոն էր: Սակայն հենց այդ պահին ինձ զանգահարեց Հայաստանի գրողների միության նախագահ Լևոն Անանյանը: Արդեն նրա ձայնից ես հասկացա, որ դժբախտություն է պատահել: Լևոն Անանյանը ցավալի լուր հայտնեց. մահացել էր Սիլվա Կապուտիկյանը:

Նավապետն անմիջապես հրաման տվեց իջեցնել բոլոր դրոշները: Մինչ խարսխակայան հասնելը, մենք դեռ ժամանակ ունեինք: Փչում էր հյուսիսային քամին՝ բերելով առավոտյան սառնություն: Որքան դանդաղ էր ընթանում «Կիլիկիան», այնքան ուժեղ էր այն ճոճվում՝ նետվելով կողքից կողք: Մեզ անընդմեջ զանգահարում էին ընկերներ, որոնք պետք է մեզ դիմավորեին նավահանգստում: Նրանք հետաքրքրվում էին ուշացման պատճառով: Ես բոլորին պատասխանում էի նույն բառերով. մենք այստեղ մենակ չենք: Եվ իրոք, մոտենալով տակառին՝ մենք տեսանք մի զբոսանավ, որի վրա գեղեցիկ տառերով նշված էր գրանցման նավահանգիստը՝ «Սոչի»: Սոչիի մարզիկներն էին, ովքեր վերադարձել էին Վառնայի միջազգային մրցաշարից ոսկե մեդալներով: Նրանց նույնպես սպասում էին: Հարազատներ և բարեկամներ: Լրագրողներ: Նրանց սպասում էր նվագախումբը: Բայց արդեն երկրորդ օրն էր, որ նրանք կանգնած էին խարսխակայանում՝ սպասելով այդ նույն «լրացուցիչ տեղեկություններին»:

«Կիլիկիայի» անձնակազմը լուռ կատարում էր նավապետի ցածր ձայնով արձակած հրամանները: Կանգնում էինք տակառի վրա՝ շշուկով խոսելով միմյանց հետ: Բոլորն առանց աղմուկի ինչ-որ բան էին անում տախտակամածի վրա: Միայն ես չգիտեի` ինչ անեմ: Նստել էի կախովի սեղանի վրա տեղադրված գրամեքենայի առջև՝ հոգուս մեջ զգալով նախկինում անհայտ մի դատարկություն: Մի բանի մասին էի մտածում. անմիջապես թռչել Երևան:

Որոշեցի Սոչիում Հայաստանի հյուպատոսի միջոցով Երևան մեկնող չվերթի տոմս պատվիրել: Պարզվեց, որ հաջորդ չվերթը միայն երեք օր հետո էր: Այնուամենայնիվ, տոմսը պատվիրեցի: Համենայն դեպս, ով գիտե, ինչ կլիներ:

Սկսեցի թերթել Սիլվայի բանաստեղծությունների ժողովածուն` նրա նվերը «Կիլիկիայի» անձնակազմին: Երեք տարի առաջ նա իր մանր ձեռագրով արշավախմբին մաղթել էր իր ցանկությունները. «Թող ձեր երիտասարդ խելահեղությունը երիտասարդություն բերի մեր հինգհազարամյա ալեհեր ազգին և աշխարհին ցույց տա, որ մեր կիլիկյան նախնիների ոգին դեռ ապրում է մեր մեջ, որ մենք դեռ կապրենք, կստեղծագործենք և կյանքի կկոչենք մեր արդար ցանկությունները: Բարի նավարկություն և շուտափույթ վերադարձ»:

Ես հանկարծ հասկացա, թե ինչ պետք է անեի մեզ համար տխուր այս պահին: Նախևառաջ՝ անձնակազմի անունից պետք էր հրաժեշտի խոսք գրել: Խոսք, որում կհիշատակվեր Սիլվայի հենց այդ մաղթանքը «շուտափույթ վերադարձի» մասին: Եվ սկսեցի տպել գրամեքենայի վրա. «Եվ ահա մեր արշավի ավարտին, երբ մենք այդքան մոտ էինք տանը, երբ շուտով պիտի, ըստ ավանդույթի, անպայման այցելեինք մեր բարի հովանավորին, մեր իրական թալիսմանին… նա հանկարծ հեռանում է»:

Մի ամբողջ օր մենք անցկացրինք խարսխակայանում, և մի ամբողջ օր ես դուրս չեկա տախտակամած: Մտածում էի Սիլվայի մասին: Գրում էի Սիլվայի մասին: Այս խոսքերը, որոնք տպագրվեցին մամուլում հուղարկավորության օրը, հետագայում վերատպվեցին նաև գրքում` «Կիլիկիայի» ճանապարհորդության մասին եռահատորյակի վերջին հատորում: Դա պատճառաբանվեց այն փաստով, որ դրանք գրվել էին հենց առագաստանավի վրա:

…Դուք կարող եք լինել Սիլվա Կապուտիկյանի նման բանաստեղծ, բայց, կրկնում եմ, չեք կարող դառնալ: Նա մի տեսակ անհարմար էր զգում այն փաստից, որ շատ է գրում և կարծես արդարանում էր՝ ասելով. «Ես նման եմ սերմնացանի, որը մեծ քանակությամբ սերմ է ցանում, գիտակցելով, որ ոչ բոլորն են ծիլ տալու»: Ի բարեբախտություն մեզ, շատ ու շատ սերմեր, որոնք Սիլվան ցանել էր իր իսկ հերկած արտում, հեշտությամբ և առատորեն ծիլ տվեցին՝ երբեմն պատռելով արտի քարքարոտ ցանքսերը: Նրա մեջ ամեն բան բանաստեղծական էր՝ նրա աչքերը, նրա ձայնը, նրա ժպիտը և նրա անունը: Եվ մի բան էլ. Սիլվան Ղարաբաղի մեջ տեսնում էր ոչ այնքան այսօրյա Ղարաբաղը, որքան վաղվա Հայաստանը:

Նա Աստվածատուր բանաստեղծ էր: Ես նրան գիտեի ուղիղ երեսուներեք տարի: Գրեթե ամեն օր հանդիպում էի նրան: Բայց այդպես էլ չհասկացա՝ հավատո՞ւմ էր նա Աստծուն: Եվ երբ Սև ծովում` «Կիլիկիայի» վրա, Լևոն Անանյանը զանգահարեց ինձ վաղ առավոտյան և, փորձելով թաքցնել տխրությունն իր ձայնի մեջ, ասաց. «Պատահեց: Դժբախտություն է պատահել: Սիլվան մահացել է»: Ես չեմ հիշում, թե ինչպես արձագանքեցի այդ պահին: Ինչ ասացի Լևոնին: Ինչ արեցի: Բայց նկատեցի, որ բոլոր տղաները բարձրացան տախտակամած, և ինչ-որ մեկն ասաց «Սիլվա» անունը: Ես նստեցի նավի եզրին և երկար ժամանակ լուռ մնացի: Լուռ էր նաև անձնակազմը: Լուռ էր և «Կիլիկիան»: Աղմկում էր միայն ծովը: Չէ՞ որ ամբողջ անձնակազմը սպասում էր, որ մենք տուն ենք վերադառնալու և, ավանդույթի համաձայն, առաջին հերթին այցելելու ենք Սիլվային և Սոսին ու միայն դրանից հետո, նորից ավանդույթի համաձայն, ինչպես սովորաբար արվում է ամբողջ աշխարհում՝ երկրի նախագահին:

Ես առաջինը խախտեցի լռությունը: Խնդրեցի, որ նավապետը ինձ բերի Սիլվայի հատորյակը, որն ուղևորության առաջին օրվանից պահվում էր նավի վրա: Բացեցի պատահական մի էջ: Եվ այ քեզ բան, ասես Աստծու մատը խառը լիներ: Բացվեց հենց այն էջը, որտեղ Սիլվան, ինչպես պարզվեց, վաղուց արդեն պատասխան էր տվել իմ հարցին՝ արդյոք նա հավատում է Աստծուն: Չէ՞ որ շատերն ասում են. «Աստված իմ մեջ է»: Բայց նա դա արեց հմտորեն: «Մայրը միայն մայր չէ, այլև տուն… Նա ինձ հետ էր տանը, իմ կողքին: Հիմա նա իմ մեջ է, իմ հոգու մեջ…»: Ես կարդում էի բանաստեղծությունների հին ժողովածուն և տեսնում նրան իմ առջև՝ կենդանի: Նա գիտեր, թե ինչ գիրք նվիրեր անձնակազմին: Դրա մեջ շատ տողեր կային ծովի մասին, նույնիսկ օվկիանոսի մասին: Հարցին, թե «Որտե՞ղ է օվկիանոսը», նա պատասխանում է առանց մտածելու. «Այն նավաստիների աչքերում է, նավաստիների աչքերում՝ մեծն օվկիանոսը»:

Եվ որքան կարդում էի, այնքան համոզվում էի, որ Սիլվան թերևս աթեիստ չէր: Պարզապես, նա առանձնահատուկ հարաբերություններ ուներ Աստծու հետ: Ասես նա հաճախ Աստծու հետ պայմանագրեր էր կնքում՝ ամեն անգամ վախենալով խախտել դրանք:

Երբ մանուկ մի լաց եմ լսում,

Թվում է՝ թոռնիկս է լալիս.

Երբ մեկը մեռնում է, թվում է՝

Ապրելս երեսովս է տալիս,

Երբ մարդը խեղվում է, խաթարվում,

Թվում է՝ այդ ե՛ս եմ մեղավոր,

Այդ ե՛ս եմ ինչ-որ բան եղծել՝

Աստծու հետ տալիս-առնելիս:

Երեք անգամ «Կիլիկիայի» նավարկության հերթական փուլից առաջ անձնակազմը այցելել էր Սիլվային: Եվ երկու անգամ էլ մենք նրան հյուրընկալել էինք անմիջապես հերթական փուլի ավարտից հետո: Ես հաճախ հեռախոսով խոսել էի նրա հետ: Վերջին անգամ զանգահարեցի նրա որդուն՝ իմ մեծ բարեկամ Արա Շիրազին, և խնդրեցի նրան գնալ հիվանդանոց և կապ հաստատել իր մոր հետ, որը նախօրեին, բոլոր դժբախտություններից բացի, կոտրել էր ոտքը: Շուտով Արան զանգահարեց հիվանդասենյակից և հեռախոսը փոխանցեց մորը: Դա իմ վերջին զրույցն էր Սիլվայի հետ: Նա ասաց, որ ուշադիր հետևում է «Կիլիկիայի» ճանապարհորդությանը և անհամբերությամբ սպասում է անձնակազմի հետ հանդիպմանը: Եվ հաղթահարելով ցավը՝ ավելացրեց. «Կարևորը, Աստված վկա, ես շրջեցի աշխարհով մեկ, հաճախ մտածելով, թե կոնկրետ որ ճանապարհը կլինի վերջինը ինձ համար: Եվ դու գիտես, թե դա որ ճանապարհն է…»: Ես գիտեի, թե ինչ ճանապարհի մասին էր խոսքը: Վերջին տարիներին, մահճակալին գամված, նա հաճախ էր հիշում այդ ճանապարհը: 2002 թվականի ամռանը մենք միասին մեկնեցինք Արցախ: Նա անսովոր եռանդով լի էր, հաճույքով հիշում էր Ղարաբաղ կատարած իր բազմաթիվ ուղևորությունների մանրամասները, հաճախակի ետ էր շրջվում, որ ինձ լավ լսեր: Հանկարծ ես զգացի, որ նրա լեզուն կապ է ընկնում: Մի պահ հետո նա ընդհատեց՝ ինքն իրեն ասելով, որ ձեռքը կարծես թե թմրել է: Մենք հասցրել էինք անցնել ճանապարհի մեկ քառորդը և արդեն մոտենում էինք Եղեգնաձորին: Ես շտապ դարձա վարորդին և ասացի. «Արագ և աննկատ շրջվեք և քշեք Երևան»:

Գլխուղեղի կաթված էր:

Ես նրան էլ թույլ չտվեցի խոսել: Առաջարկեցի մի փոքր քնել: Դրա համար էլ անմիջապես թեքեցինք նրա նստատեղը: Նա թույլ էր: Ախտանիշները շատ ցայտուն չէին, ուստի նա չհասկացավ ամենակարևորը. որ դժբախտությունն արդեն պատահել էր: Ես, բժիշկի իրավունքով, մեկ չափում էի նրա զարկերակը, մեկ խնդրում, որ ձեռքերով մերթընդմերթ սեղմի մատներս: Միայն տեսնելով Արարատը՝ նա գլխի ընկավ, որ վերադառնում ենք Երևան: Ճանապարհին ես զանգահարեցի նյարդաբանության պրոֆեսոր Հենրիխ Բակունցին և նրան հրավիրեցի Սիլվայի տուն:

Մեկ ամսից ավելի նա բուժվում էր Բակունցի հիվանդանոցում: Կարծես վիճակը բարելավվեց: Սակայն դրանից հետո Սիլվան մնաց միայն տանը: Առանց ճանապարհի: Ժամանակ առ ժամանակ նա հիշում էր իր վերջին՝ հիվանդությունից առաջ անցած ճանապարհը: Երբեմն, առողջ ձևանալով, նա դուրս էր գալիս՝ փայտը ձեռքին: Իմիջիայլոց, փայտի մասին: Մի անգամ, աչքերը կկոցելով, նա ասաց. «Գոնե սրանով ես հիշեցնում եմ վարպետին»: Միևնույն ժամանակ, նա ամեն անգամ կրկնում էր. «Ես բողոքելու պատճառ չունեմ, ես արդեն վերապրել եմ Ավետիք Իսահակյանին»:

Կյանքում բախտս բերել է ընկերների հարցում, հատկապես մարտական: Մասնավորապես, Սիլվային միշտ այդպես էի անվանում՝ «մարտական ընկեր»: Նա ընդունում էր: Սիլվան ղարաբաղյան շարժման հերոսներից էր: Քիչ մարդիկ գիտեին, որ նույնիսկ շարժման սկզբից (1988 թվականի փետրվարի 20) դեռ շատ առաջ նա երկու տասնամյակ շարունակ անխոնջ գրում էր ընդարձակ մեղադրական նամակներ, որոնք մենք թարգմանում էինք ռուսերեն և անգլերեն և ուղարկում բոլոր ատյաններով: Ստեփանակերտում և Երևանում փետրվարյան հրաբխի ժայթքումից անմիջապես հետո, երբ հնարավորություն ունեցա հանդիպելու ԽՄԿԿ Պոլիտբյուրոյի անդամ Ալեքսանդր Յակովլևին, իսկ հաջորդ օրը՝ գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովին, զանգահարեցի Սիլվային Մոսկվայից:

Չհաջողվեց գտնել նրան: Զանգահարեցի կնոջս՝ Նելլիին, պատվիրեցի հանդիպել Սիլվային և ասել, որ պետք է շտապ թռչել Մոսկվա: Ինչպես հետագայում իմացա, մարտական ընկերս նույնիսկ չէր հարցրել՝ «Ինչո՞ւ»: Նա գիտեր` այդպես էր պետք:

Նա սիրում էր «զինվոր», «ռազմիկ» բառերը: Նա ասում էր, որ բանաստեղծը զինվոր է, քանի որ չի կասկածում հաղթանակին.

Դու՝ հայ բանաստեղծ, ի՛նչ էլ որ լինի,

Վերջին զինվո՛րն էլ ընկնի հուսահատ,

Քո ժողովրդի հավերժությանը

Չհավատալու իրավունք չունես…

Իհարկե, Սիլվան աշուղ էր, որը գտնվում էր ղարաբաղյան շարժման հերոսական սերունդ դաստիարակողների փառահեղ թվում էր: Նրա հետ միշտ չէ և բոլորը չէ, որ ամեն հարցում համաձայն էին, այդ թվում՝ իր մարտական ընկերները: Բայց դա չէր խանգարում մարտական բարեկամությանը: Քանի որ մենք գիտեինք մեծն բանաստեղծի սկզբունքը.

Թող էլ ո՛չ ոք ճիշտս ու շեղս չիմանար,

Չփորփրեր, գույնս ու ցեղս չիմանար.

Թողնեի՛ն ինձ՝ ինքս ինձ հետ ու երկնի,

Հեռանայի, ոչ ոք տեղս չիմանա՛ր:

Եվ հետո, անցնելով բոլոր իր ճանապարհները, չնայած ոչ մինչև վերջ, նա որոշեց հեռանալ: Ինչո՞ւ: Ո՞ւր: Մեզ հասու չէ դա իմանալ: Նա որոշեց այդպես: Որոշեց և վե՛րջ: Չնայած չէր սիրում սեթևեթել: Եվ շատ լավ գիտեր` ուր էլ գնար, միշտ մնալու է: Մնալու է, ինչպես ինքն է գրել. «Մեզ հետ, մեր մեջ, մեր հոգիներում…»: Նա հեռացավ, որ մնա: Հեռացավ՝ մնալով հպարտ, հավատարիմ իր ուխտին. «Ավելի լավ է գնացքի տակ ընկնել, բայց ոտքերը չընկնել»:

Դա Սիլվան էր: Սիլվա Կապուտիկյանը:

ԶՈՐԻ ԲԱԼԱՅԱՆ