ՎԱՂԸ ՉԷ ՄՅՈՒՍ ՕՐԸ

ՄՀԵՐ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆ

Նվիրում եմ մահապարտներին

Վաղը չէ մյուս օրը: Հենց այդպես էլ ասաց: Վաղը չէ մյուս օրը, երբ արևը թեքվի դեպի արևմուտք ու գլորվի երկնակամարի ուղեծիրն ի վար, կսկսվի խաչակրաց արշավանքը: Ասաց, որ մեզ ևս մեկ արթնացում է պետք, որ թշնամին նույն թշնամին է, որ փախչում էր մեր առաջ, մենք էլ նույն մենքը: Ասաց, որ մեռնելու ու ապրելու հավանականությունը հիսուն-հիսուն է: Վերցրեց կավիճը, մի կարմիր գիծ քաշեց կյանքի ու մահվան սահմանագծին ու երկու օր ժամանակ տվեց մտածելու համար: Ո՞վ կհայտնվի այս կողմում, ո՞վ կհայտնվի այն կողմում՝ չգիտենք: Չենք էլ ուզում մարգարեի թիկնոց հագնել ու գուշակություններ անել հինգ հարյուր ընտրյալների մասին: Մահվան ու կյանքի հարցը սահմանված է նախախնամությամբ, և գուշակություններ անելը անշնորհակալ գործ է:  Ավելի լավ է՝ վերհիշենք այդ պատմությունը որպես մի հեքիաթ ու հեքիաթի պես էլ պատմենք:

Ժուկով-ժամանակով, երբ բոլորիս սրտից արյուն էր ծորում, ու ցավը մեղմելու այլ ճանապարհ չկար, մեզանից մեկը, մի խենթ ու խելառ մեկը, ում վիճակված էր առաջինը համտեսել ամենուր առատորեն հոսող արյան համը, ոտքի է կանգնում, առանց աջուձախ անելու ձեռքը խփում սեղանին ու ավետում. «Տղե՛րք, վե՛ր կացեք, գնում ենք մեռնելու։ Մեռնենք, որ մնացածը ապրեն»։ Ոմանք, առավել սթափներն այս կոչը խելագարություն են որակում, որոշ հոռետեսներ չեն դիմանում սև մաղձը դուրս թափելու գայթակղությանը ու հուսահատության ճիչ են տեսնում այդ ազնիվ ջանքերի հետնախորշերում։ Քաղաքական մանր-մունր պոռնիկներն էլ մանրակրկիտ վերլուծության արդյունքում դատապարտում են ժողովրդին մոլորության մեջ գցելու անհեռատես փորձերը, իսկ ակադեմիաներում թրծված գիտունիկ ռազմավարները մնում են բերանբաց։ Բարեբախտաբար, թերահավատներին պիտի հիասթափեցնեմ, քանի որ հնչեցված խոսքը, որ իրականում երկու րոպե տևողությամբ մի պարզ մարտակոչ էր, լավ էլ գտավ իր ունկնդրին։ Թափանիվը սկսեց պտտվել, երբ մի իմաստուն մարդ, որ այնքան իմաստուն էր, որ իր իմաստնության ձեռը կրակն էր ընկել ու կյանքի վերջում խելքը թռցրել, սրտաբուխ բացականչեց. «Գժե՛ր, գժվե՛ք, ժամն է եկել հատուցման»։  Եթե խոսքը սրտից է գնում, անպայման հասնելու  է թիրախին ու առանց դույզն-ինչ խղճմտանքի խոցելու է այն։

Թե ինչ եղավ հետո, հիմա, երբ անցել է քառորդ դար, ոչ ոք չի էլ հիշում։ Չեն հիշում, թե հատուցումն ի վերջո վրա հասա՞վ, ի վերջո, կա՞ արդարություն, թե՞ չկա։  Հիշում են միայն առույգ ձայնով հնչեցված կոչը մահապարտների զորագունդ ստեղծելու մասին, գունդ, որ կլինի ազգի սերուցքը: Գուցե հիշում են գիտնականների, քահանաների, ուսուցիչների ու պատգամավորների հերթերը՝ երանելի ներկապնակում խցկվելու համար։ Անպայման հիշում ու մեծարում են կոչը հնչեցրած մեր մեծ խելառին: Բայց այս պատմությունը մեծ խելառի մասին չէ: Ոչ էլ՝ խաչակրաց արշավանքի մասին: Այս պատմությունն այն մասին է, թե ինչպես կյանքի ու մահվան հարցը մի քաղցրահամ խայծ դառած գնաց ու բախեց համար այնինչ հոգեբուժարանի անհյուրընկալ դարպասը, ու թե ինչպես անհյուրընկալ դարպասից անդին աշխարհի բանից բեխաբար մեր առավել խոցելի հայրենակիցները ապշահար բացեցին բերանները ու զմայլանքով կուլ տվեցին նետված խայծը։ Ուրեմն, հենց նրանք՝ Գուգոն, Սեթոն, Վարոն, Պետոն, Մամոն, Պիպոն ու Շալիկոն։ Յոթ հոգի։ Կուլ տվեցին՝ որպես մտքի մի անհավանական ճառագումով կայացրած միաձայն որոշման համեմունք։

Երդվում եմ, այդ խորհրդավոր խորհրդակցությանը, որը կարելի է իրավամբ պատմական որակել, մասնակցել եմ պատահաբար։ Մասնակցել եմ անհեթեթ իրադարձությունների բերումով, մեր ժողովրդի համար մի օրհասական վայրկյանի, երբ մեր սեփական ճակատագիրը դուրս էր սպրդել մեր ձեռքից ու հանձնվել բախտի ողորմածությանը։ Եթե այդ պատմական օրվանից մի ամիս առաջ նկարիչ ընկերս չցնորվեր, ու ես էլ հիվանդատես չգնայի Աղի հանքի հոգեբուժարան ու որպես թունդ ծխող չհայտնվեի ծխարանում, ակամա ականատես չէի լինի այն ահարկու գաղտնիքին, որ արդեն քառորդ դար օճառի պղպջակի նման ուռչում-ուռչում է ներսումս ու կամային մի տտիպ ճգնանքով ներծծվում հետ։ Դեռ քառորդ դար առաջ էի որոշել՝ չեմ պատմելու ծխարանի այդ հեռավոր ու մշուշապատ գաղտնիքը ոչ մեկին, նույնիսկ ամենահարազատին, մանավանդ, որ թանձր ծխածածկույթը, որ պարուրել էր ժողովի մասնակիցներին, երբևէ դժվար էլ ցրվի։ Ուզում եք՝ կտտանքների ենթարկեք, ուզում եք՝ մոլորեցրեք ինձ, ուզում եք՝ գայթակղեք կյանքի զանազան վայելքներով։ Չէի ուզում տղերքի անվան հետ խաղալ, չէի ուզում մարդկային հիշողության մատյաններում ոսկե տառերով սեպագրված այդ անունները պղտորել մահկանացուի ճղճիմ դատողություններով։ Բայց այսօր, երբ օճառի պղպջակը պայթեց, ու պատմությունը հորդալով դուրս ժայթքեց մոռացության ծալքերից, հուսով եմ՝ տղերքն ինձ կներեն:  Ու երբ ծնված պատմվածքը ինչ-որ հրաշքով հասնի ազգի ամենաերանելի բլրակի վրա ամփոփված տղերքի ականջին՝ պարզապես քահ-քահ կծիծաղեն։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ժամանակին հռհռացին մահվան դառնածոր երեսին։

– Ասում են՝ մարտիրոսների ջոկատ են ստեղծում, չգնա՞նք կպնենք։

– Հա, բայց մեր անունները չեն բռնում։

– Սկզբում անունը կարևոր չի, վերջում են մարտիրոս դառնում։

– Արա, էս որ թիվն ա, մենք հո կամիկաձե չենք, ճապոնացի չենք, սպասի մի հատ շունչ քաշենք, գուցե վիճակը հանդարտվի։

– Հետո ուշ կլինի, հողերը ձեռներիցս գնում են։

– Արա, դու գիժ ես, գիժը ազգություն չունի, հայ, թե կիրգիզ՝ մի հաշիվ ա։ Ինչ հող, ինչ բան, քո համար մե՞կ չի։

– Ո՞նց, էս ի՞նչ ես ասում։ Այսինքն՝ քո ասելով, երբ վաղը-մյուս օրը բուժվենք ու դուրս գրվենք, նո՞ր միայն կդառնանք լիարժեք մարդ՝ մեր ազգությամբ, նորմալ անուն-ազգանունով, պատիվ-հարգանքով։

– Հա բա, չես նկատել, որ բոլորիս անունները «օ»-ով են վերջանում, հատուկ են արել, որ դեղ բաժանելուց կանչելը հեշտ լինի։ Մեր իսկական անունները պահվում են չհրկիզվող պահարանում, ու հենց պետք լինի՝ կհանեն։

-Փաստորեն, երկու դեպքում պետք կգա՝ բուժվել-դուրսգրվելուց կամ մեռնելուց։

-Արա, դու գիժ չես, դու պրոֆեսոր ես։

-Պարֆեսորը ողորմածիկ տատդ ա։

Ինչպես հասկացաք, սպարապետի կոչը բեկբեկվել էր եզերքից եզերք, հասել մեր փոքր հայրենիքի ամենամոռացված ծեգերը ու հոգեբուժարանի պատը ճեղքելով՝ լցվել գժերի գլուխը։ Չեմ ուզում վիրավորել իմ գիժ հայրենակիցներին, բայց ավելի լավ բառ այս պահին չեմ կարողանում հնարել։ Խելառ, խենթ, գուցե հոգեկան հիվանդ կկոչեի՝ այդ բնորոշմանը քիչ դրական երանգներ հաղորդելու մտահոգությամբ, բայց արդյո՞ք կա դրա կարիքը: Կարծում եմ՝ մարդու իրավունքների պաշտպանության ջատագովները չեն դատափետի ինձ, եթե ոչինչ էլ չփոխեմ ու պարզ ու անկեղծ շարադրանքով ասեմ՝ եղբա՛յր, ազնիվ խոսք, ես մասնակցել եմ գժերի խոսքուզրույցին, երբ մի նկարիչ ընկերոջ տեսակցության էի գնացել։ Քանի որ թունդ ծխող էի այն ժամանակ, գնացի ծխարան, որտեղ ակամա միացա յոթ գժերի գաղտնի ժողովին: Գժերի գլխում ինչեր ասես չեն պտտվում, չեք էլ կարող պատկերացնել, ու որպեսզի չխճճվեմ անմեկնելի գլուխկոտրուկի այդ հորձանուտում, խոսակցության հետագա ընթացքը կարտաբերեմ բառացի, հենց այնպես, ինչպես որ իրականում եղել է.

– Եթե մեռնենք, հետո ի՞նչ կլինի,- հարցրեց Գուգոն։

– Հետմահու մեդալ կտան,- ասաց Սեթոն։

– Բա եթե ապրենք,- շարունակեց Մամոն:

– Չեն տա։ Բայց գժանոցից բաց կթողնեն,- բացատրեց Սեթոն:

– Արա, էդ փաստորեն դաշնակների մահ կամ ազատությունն ա,- փայլատակեց Պետոն։

– Հա, էլի, ըտենց մի բան ա դուրս գալիս,- հաստատեց Գուգոն։

– Արխային, գժին գյուլլա չի կպնում,- հույս տվեց Մամոն։

– Շեֆը պարզ ասաց՝ ապրել-մեռնելու հավանականությունը հիսուն-հիսուն ա,- գլուխը տմբտմբացրեց Պիպոն:

– Քո համար շեֆ չի է, սպարապետ ա,- ուղղեց Շալիկոն:

– Էդ սպարապետը մեր գժանոցի շեֆից էլ բարձր ա, պետերի պետն ա։ Էդ պաշտոնում վերջինը Վարդանն ա եղել, Մամիկոնյանը։ Բայց գլուխը կերան պարսիկները։ Հիմա էլ ա նույնը, էլի՝ հիսուն-հիսուն։

– Արա, հո արաղ չի հիսուն-հիսուն ես ասում,- նախատեց Պետոն,- հայրենիք ա:

– Լավ, ինչ որ ա, ժամանակ չունենք, ասել ա՝ վաղը չէ մյուս օրը,- միացավ Վարոն:

– Վաղը չէ մյուս օրը ի՞նչ ա լինելու,- հարցրեց Գուգոն:

– Ասում են՝ Ավարայրի ճակատամարտը պիտի լինի,-իր պատմական գիտելիքները ցուցանեց Պետոն:

– Բա փղեր լինելու՞ են տեսնես,- զարմացավ Մամոն:

– Բա ոնց, բա առանց փիղ ինչ ճակատամարտ,- հավաստեց Պետոն:

– Բա տիրացու՞,-հարցրեց Պիպոն։

– Տո բա առանց տերտեր ինչ կռիվ,-հաստատեց Գուգոն,-ափսոս Հայր մերը չգիտենք, մի հատ տժժցնեինք։

– Տո բա, առանց գիժ ինչ ճակատամարտ,- ծորացրեց Մամոն:

– Գիժը հիմա ասել էի ով ա հա,- զայրացավ վերջինը, չեմ հիշում, թե ով:

Մի խոսքով, ինչ գլուխներդ ցավեցնեմ, փախուստը կազմակերպվեց վաղը չէ մյուս օրվա նախօրեին հաջորդած գիշերը: Պետոն հիշեցրեց, թե ինչպես ֆիդայիները սավաններով փաթաթված միաձուլվեցին ձյան ճերմակին ու ուրվականների պես աննկատ ճեղքեցին  Մշո առաքելոց վանքի պաշարումը: Էլ էսկողմ-էնկողմ չընկան, նույնկերպ էլ արեցին: Ապահովության համար սավանների վրա խաչեր նկարեցին: Պիպոն խմբին միացավ միայն սիրած աղջկան՝ Սաթիկին տեսակցելու պայմանով։ Խումբը չմերժեց, ներքևում սպասեց Պիպոյին, մինչ գործը կվերջացներ ու երանության ժպիտը դեմքին կմիանար տղերքին։ Նման օրհասական պահերին Աստված ձեռք է մեկնում, ոչինչ, որ Հայր մերը չգիտես։ Պահակը, որ նույնպես այս ընթացքում ի պաշտոնե մի քիչ ցնորվել էր, մի քիչ էլ հայրենասեր մարդ էր ու գիշերները Նժդեհի գրքերն էր պրպտում, համաձայնեց կողպեքը բաց թողնել, պայմանով, որ ամենավերջում, երբ հերոսացած հետ գան, դափնիներից իրեն բաժին հանեն կամ էլ թշնամուց խլած թզբեհ-մզբեհ բերեն՝ ի նշանավորումն հայրենիքի պաշտպանության գործում իր համեստ ավանդի:  Վաղը չէ մյուս օրվա միջօրեին, երբ արեգակը թեքվեց արևմուտք ու երկնակամարի ուղեծիրն ի վար գլորվեց ցած, մահապարտների զորագունդը համալրվեց։ Համալրվեց հարյուր տոկոսով։ Այն հարյուր, որի հիսունը հետ չի դառնալու։ Մեր փախստական յոթնյակը ստացավ վերջին յոթ ավտոմատը, թղթերն էլ չնայեցին. ժամանակ չկար: Ժամանակ չկար նաև այն ժամանակ, երբ դիակները տեղափոխելիս պարզվեց, որ ոմանց անուն-ազգանունները պարզապես բացակայում են: Ոչ ոք գլխի չընկավ, որ դրանք մնացել են այնինչ համարի հոգեբուժարանի չհրկիզվող պահարանում, զմռսվել որպես պատմության մի անբացահայտելի առեղծված: Ասում են՝ միակը, որ փրկվել է, կիրառել է հարբած փղերի դեմ չարչրկված մարտավարությունը՝ տախտակներին մեխեր է մեխել ու փռել հարբած փղերի ոտքերի առաջ: Փղերն էլ բարեհոգի են եղել ու անցել են մերոնց կողմը։ Զորագնդի ողջ մնացած մարտիկները միահամուռ վկայում են, որ մեր յոթնյակի տղերքը բոլորն էլ գժական կռվել են ու մինչև մեռնելը գժական սխրանքներ գործել: Գուգոն փորձել է տանկը իր կրծքով կանգնեցնել: Մամոն քարով թշնամու ուղղաթիռն է գցել ցած: Պիպոն բռունցքը բարձրացրել է վեր ու գոռացել՝ «Վասն Հայրենյաց», բայց չի հասցրել ասել շարունակությունը, չգիտենք էլ՝ Սաթիկին հասե՞լ է այդ վերջին բացականչությունը, թե չի հասել: Վարոն անցել է թշնամու թիկունք ու վերադարձել քառատված՝ Կարմիր խաչի գրասենյակի միջնորդությամբ իրականացված դիակների փոխանակման ծրագրի շրջանակներում: Շալիկոն բռունցքներով խփել է կրծքին ու գորիլայի մի այնպիսի ճիչ արձակել, որ խլացրել է հակառակորդի ռազմական կապի համակարգը ու հետո, երբ սարսափազդու դղրդոցը մարել է՝ «բարով է արժանացել հրեղեն գնդակի համբույրին»: Սեթոյի մասին պատմությունը լռում է: Սեթոն իր պատվավոր տեղն է գրավել անհետ կորածների երկարուձիգ ցուցակում։ Միջազգային մարդասիրական իրավունքի տառին ու ոգուն համապատասխան կարծեմ հիսուն տարի հետո իրավունք կստանա գերեզման ունենալ։

Ճիշտն ասած՝ էսքան բանը անհայտ կմնար, եթե քսանյոթ տարի հետո սև դիմակներով ինչ-որ մարդիկ չմտնեին հոգեբուժարան ու ոլորելով թևերս՝ բոթեին ուսս.

– Արա՞, էս ուզու՞մ էիր սեյֆը լոմել:

– Ինձ ընդամենը անուններն են պետք,- կարդարանամ ես:

– Քեզ սև անուն ցույց կտանք, մի հատ փորձագետ կանչեք, թող սրան նորմալ տնտղեն: Էս կա՛մ գիժ ա, կա՛մ շպիոն։

Այսպես, Աղի հանքի հոգեբուժարանի ծխարանում էս պատմությունն էի պատմում, երբ մի հին գիժ հարցրեց.

– Ախպե՛ր, չջոգեցի, քեզ խի՞ են բերել ստեղ, լավ էլ խելոք խորաթա ես անում։

– Տղերքին սրբադասության էի ներկայացրել, եկեղեցին մերժեց, ասաց՝ Հայր մերը չգիտեին։

– Վայ քու արա։

– Հա բա: Բա գիտես պատերազմը ո՞նց են հաղթում, հո հանաք-մասխարություն չի:

Երբ պատմվածքի սկզբում երդվեցի, թե խորհրդավոր խորհրդակցությանը պատահմամբ եմ մասնակցել, իբր ցնորված նկարիչ ընկերոջս հիվանդատես այցի առիթով, մատներս խաչ էի արել։ Բայց մատներիս խաչն էլ չօգնեց, սրատես ընթերցողը միանգամից գլխի ընկավ, որ ես նրանցից  մեկն էի՝ Գուգոն, Սեթոն, Մամոն, Պետոն, Վարոն, Պիպոն կամ Շալիկոն։ Թե ով՝ արդեն կարևոր չէ: Գուցե այն մեկը, որ պատահմամբ փրկվեց, գուցե անհետ կորածը, իսկ միգուցե՝ զոհվածներից ամենաքաջը, որ հետմահու հերոսի կոչման արժանացավ: Մի՛ անհանգստացեք, սիրելի՛ հայրենակիցներ, մի օր չհրկիզվող պահարանի դուռը հաստատ կբացեն, ու ամեն ինչ իր տեղը կընկնի: Պոետ Խաչիկ Մանուկյանի ասած՝ բարձունքը մերն է, տղերքը չկան, տղերքն ավելի բարձրում մնացին: Հա-հա-հա: Տղե՛րք, ես ձեր գիժ ցավը տանեմ, պինդ բռնվեք, գալիս եմ։  Վաղը չէ մյուս օրը: