«ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԸՆԿԵՐՈՋ ԺՊԻՏՆ ՈՒ ԽՐԱՄԱՏԻ ԲՈՒՅՐԸ…»

Զրույց ազատամարտիկ, ռեժիսոր-վավերագրող Սամվել Թադեւոսյանի հետ

–Պարոն Թադեւոսյան, 90-ականների սկզբին Արցախյան մարտադաշտից բերված տեսանյութերը հետագայում դարձան 48 փաստագրական եւ 4 խաղարկային ֆիլմերի նյութ: Սա մեծ ու անգնահատելի ժառանգություն է՝ հասցեագրված գալիք սերունդներին:

Դուք մինչեւ Արցախյան պատերազմը առնչվե՞լ եք զինվորական գործին, բանակին:

-Ես ծառայել եմ խորհրդային բանակում: Սիբիրում եմ ծառայել: 18 տարեկան տղա՝ միանգամից հայտնվեցի նոր միջավայրում, սեփական արժեքների առանցքից դուրս, օտար մշակույթի մեջ, ուր զրկանքներդ չեն իմաստավորվում ոչ մի նվիրական գաղափարով: …Ես բանակից վերադարձա պարտված:

Տեսեք, ես չխոսեցի Սիբիրի սարսափելի ցրտից, բանակային ռեժիմից, ուտելիքի որակից… Հնարավոր է, որ հայկական բանակի կազմավորման սկզբնական փուլում կենցաղային առումով վիճակն ավելի ծանր է եղել, բայց զինվորը բանակից վերադարձել է հաղթած, որովհետեւ նրա զրկանքները բովանդակություն են ունեցել, եղել են հանուն ինչ-որ մեծ, կարեւոր, վեհ նպատակի: Խնդիրն այն է, թե ինչպես են ձեւակերպված քո զոհողությունների դրդապատճառները:

…Էջմիածնի ակումբագրադարանային տեխնիկումում սովորելիս ես բախտ ունեցա աշակերտելու ռեժիսոր Յուրի Էլոյանին: Նա փրկվածների աշխարհից էր. մեկն էր նրանցից, ովքեր շրջանցել էին խորհրդային «ազատության» սահմանը: Փրկվածների աշխարհը խորհրդային գազոնից վերեւ էր. նրանք այն մարդիկ էին, որ հանդգնել էին գլուխը վեր բարձրացնել սահմանված հարթությունից ու շնչել ազատության օդը: Ես այդ ժամանակ երիտասարդ տղա էի՝ երկար մազերով, կրակոտ, հախուռն, կյանքը վայելելու տենչով ու աշխարհը նվաճելու վճռականությամբ: Յուրի Էլոյանը դարձավ իմ ուղեկիցը:

Բանակից հետո ես ընդունվեցի մանկավարժական ինստիտուտի մշակույթի ֆակուլտետ՝ թատրոնի ռեժիսուրա մասնագիտությամբ, եւ սովորեցի Արման Մանարյանի արվեստանոցում:

…Երբ պատերազմն սկսվեց, ես աշխատում էի Մհեր Մկրտչյան թատրոնում: 26-27 տարեկան տղա էի, բայց հասկանում էի, որ բացառիկ պատմական պահ է մեր ժողովրդի կյանքում: Մենք վեց դար ոչ մի թիզ հող չէինք ազատագրել ու հանկարծ հնարավորություն ունեինք սրբագրելու մեր անցյալը, ուղղելու մեր ճկված ողնաշարը: Ես բառացիորեն թալանեցի իմ հարազատներին, այդ գումարով գնեցի M-3 տեսախցիկ ու գնացի ռազմաճակատ:

–Միշտ էլ եղել են մարդիկ, որոնք դարձել են հայրենիքի ողնաշարը, արյուն են տվել մեր երազանքներին` սնվելով հայրենասիրության զորեղ ակունքից:

-Հայրենասիրությունը վերաբերմունք է շրջապատիդ հանդեպ: Հայրենասիրությունը ինքնարժեւորում է, որովհետեւ քո արժեքը գնահատվում է բացառապես շրջապատի հանդեպ քո վերաբերմունքով: Մարդու առաքելությունն ուղղված է դեպի դուրս, դեպի կողքի մարդը: Միշտ էլ վտանգի պահին զատվում-բարձրանում են ինքնարժեւորվածները, արժանապատիվները, ըմբոստները…

–Ձեր ասած բաները մի քիչ վերամբարձ չե՞ն էն վարորդի, բանվորի, գյուղացու համար, ովքեր կյանքի գնով ազատագրեցին Արցախը:

-Նրանք գիտեին, թե որտեղ է իրենց պապի գերեզմանը: Գիտեին այդ սրբությունը պաշտպանելու իրենց պարտքի մասին: Գիտեին, որ իրենց կենսատարածք է պետք, ապրելու ու բազմանալու-զորանալու համար: Հային հատուկ ներզգացողությամբ գիտեին:

–Ինչո՞ւ չեք ասում՝ տարածք, որ ասում եք՝ կենսատարածք:

-Մենք հողածին ենք, հողը ոչինչ է առանց մեզ, առանց կյանքի: Մեր ու հողի կապը հավերժական է, մենք ենք հողը հայրենիք դարձնում: Եթե դու բանական մարդ ես, չես կարող չզգալ, թե որտեղ է քո կենսատարածքը՝ քո ու այն հողի կապը, որի մեջ շունչ են փչել քեզ ստեղծելիս:

Եթե դու այդ կենսատարածքի ծնունդ ես, չես կարող մտնել Ղազանչեցոց եկեղեցին ու չզգալ, որ քո երկրային ժամանակը փոքրիկ դիպված է, ու դու քո մեջ հավերժություն ես կրում:

…Չես կարող չհուզվել Անիի Մայր տաճարի վեհությունից ու չզգալ, որ դա քոնն է: Դու դրա մի մասնիկն ես, եւ դուք կապված եք անքակտելիորեն:

…Մայր տաճարի սյուները վիրավոր են, բայց պահում են գմբեթը:

–Մինչեւ ե՞րբ: Դեռ ինչքա՞ն ժամանակ վիրավոր սյուները կպահեն գմբեթը, եւ հողը կճանաչի իր տիրոջը:

-Միշտ: Որովհետեւ դա մեր կենսատարածքն է: Մենք այդ հողից ենք հունցված:

–Թուրքերը մեծ խմբերով՝ 500 հազար մարդ, ոսկի ու գանձ գտնելու ակնկալիքով թալանում են մեր մշակույթը՝ սրբարանները, եկեղեցիները, գերեզմանները:

-Ու հենց դա էր պատճառը, որ մենք հաղթեցինք Արցախյան պատերազմում մեզանից տասնապատիկ գերակշռող ուժերին: Եվ հենց դա էր պատճառը, որ մեր 18-20 տարեկան տղաները ապրիլյան կռվում հաղթեցին ադրբեջանցի հատուկջոկատայիններին: Որովհետեւ մեր կռիվը Արցախի 12000 քառ. կիլոմետրի համար չէր, այլ մեր թանկ կորուստների, մեր ահռելի ցավի, մեր մեծ պարտության: Արցախյան պատերազմում ես տեսա ոգեղեն հային…

–Ինչի՞ մասին են Ձեր 52 ֆիլմերը:

-52-ից 30-ը «Խոնարհ հերոսներ» ֆիլմաշարի ֆիլմերն են՝ Արցախյան պատերազմի 30 զոհված հերոսների մասին: Եվ մեկ ֆիլմաշար՝ 12 ֆիլմով, «Արդարության մարտիկներ» վերտառությամբ, նվիրված է պատերազմի զոհված եւ ողջ հերոսներին: «Զորականչ» ֆիլմաշարը ներկայանում է 18 ֆիլմով;

…13 տարի առաջ «Հայֆիլմում» նկարահանեցինք «Չկրակված փամփուշտներ» գեղարվեստական ֆիլմը: Հետո ծնվեցին երկու խաղարկային ֆիլմեր՝ «Տղե՛րք, մենք եկանք», «Տաք արահետներ» վերնագրերով: Մինչ օրս ռուսները Հայրենական պատերազմի մասին ֆիլմեր են նկարում եւ սեփական ժողովրդի, բարձրացող սերնդի համար ձեւակերպում ապրելու չափանիշներ: Ես պատմելիք ունեմ Արցախյան պատերազմի մասին, որովհետեւ 3 մարտական գործողություն եմ նկարել, Զանգելանի ազատագրությունը՝ Կապանի ուղղությամբ, Լաչինի ազատագրումը, Մահմեդբեյլիինը:

–Արցախյան պատերազմից հետո միայն ազգային ազատագրական կռվի՞ն եք անդրադարձել՝ որպես ռեժիսոր:

-Ցեղասպանության 100-ամյակի կապակցությամբ որդիս՝ Գուժ Թադեւոսյանը, իմ սցենարով նկարահանել է «Կանչ» ֆիլմը: Գրել եմ նաեւ բազմաթիվ սցենարներ, պատմվածքներ, բանաստեղծություններ՝ Արցախյան ազատամարտի մոտիվներով:

–Այսքանից հետո, կզարմանամ, եթե ասեք, որ չեք մասնակցել ապրիլյան կռվին:

-Իհարկե, մասնակցել եմ: Համազգեստ ու զենք եմ ստացել, գնացել եմ առաջնագիծ:

–Առանց տեսախցիկի՞:

-Չէ՛, տեսախցիկով եւ երկու օպերատորների հետ: Այն, ինչ տեսա ապրիլյան օրերին, անակնկալ չէր: Ինձ համար երիտասարդների խիզախությունը նորություն չէ. իմ տղան անչափահաս էր, երբ փախավ տնից ու գնաց ռազմաճակատ: Վիրավորվեց:

–Պարոն Թադեւոսյան, մի հարց ինձ հանգիստ չի տալիս՝ ինչո՞ւ հենց մենք ամենաշատը տուժեցինք թուրքերի վայրագություններից: Դուք Եղեռնի մասին ֆիլմի սցենարում պատասխանե՞լ եք այդ հարցին:

-Որովհետեւ ճակատագրի բերումով թուրքը մեզ հարեւան դարձավ, ու հազարամյակների մշակույթ ունեինք: Թուրքը քանի դար պիտի ապրեր, որ պատմություն ստեղծեր իր համար: Կենսատարածք չունեցող ժողովուրդը ի՞նչ հնարով, ո՞ւմ հողի վրա պիտի արմատ ձգեր: Մենք տուժեցինք, որովհետեւ մենք հարուստ էինք, տաղանդավոր էինք, աշխատասեր… Մենք տանտեր էինք: Ու տկլոր, տհաս, անհայրենիք, թափառական, գազանաբարո գողը մտավ մեր տուն: Ի՞նչ կա զարմանալու:

–Այսօր մեզնից անհամեմատ մեծ տարածքներ ունի:

-Ոչինչ էլ չունեն: Ունեն տարածք, բայց ոչ հայրենիք: Ունեն տարածք, որի վրա մեր մշակույթի հետքերն են. ջարդելով, թաղելով չի սպառվում, ունի հող, ուր մե՛ր պապերի աճյունն է: Ու մենք վերադառնալու ենք այնտեղ:

–Ապրիլյան պատերազմի մասին ֆիլմ նկարահանե՞լ եք:

-Այո՛: Երկու դիմանկար՝ ապրիլյան կռվի երկու զինվորների մասին: «Թալիշ» ֆիլմը, որը ներկայացնում է գյուղի պատմությունը՝ 5-րդ դարից սկսած:

–Ու շարունակում, թե ինչպես հարյուրամյա պատմություն չունեցող ցեղը ոտնատակ է տալիս հազարամյա մշակույթի բնօրրանը:

-Այո՛: Եվ թե ինչպես են հազարամյա մշակույթի կրողները զենքով գյուղը մաքրում բարբարոսներից ու կրկին կառուցում: Իմ բոլոր ֆիլմերը միտված են մի գաղափարի՝ ես ներկայացնում եմ հայ բռունցքը, հայ ուժի ու ոգու գեղեցկությունը:

–Դուք շրջանառության մեջ եք դրել մի հասկացություն՝ խրամատային մշակույթ, ինչի՞ մասին է խոսքը:

-Խրամատային մշակույթը հայրենիքը պաշտպանելիս, ծայրահեղ իրավիճակում, կյանքի ու մահվան սահմանագծին ստեղծվող գեղարվեստական ու կենցաղային մշակույթն է: Դա պատերազմի մշակույթ է՝ երգ, պատմվածք, ֆիլմ, բանաստեղծություն, թեւավոր խոսք, ինքնաշեն իրեր…

–Օրեր առաջ ես զրուցեցի նկարչական կրթություն ունեցող մի զինվորի հետ, որը ապրիլյան պատերազմի օրերին, դադարի պահերին գրիչով նկարել էր իրենց առօրյան: Դրանք կյանքի, ընկերության, սիրո, մտերմության ներբող էին՝ պատերազմի դաշտից:

-2017-ին ես նկարահանեցի «Հավերժական կռիվ» ֆիլմը ապրիլյան պատերազմի մասին:

–Ինչո՞ւ հավերժական:

-Հանուն իր հազարամյա պատմության, իր հողի, իր մշակույթի ու ապագայի՝ հայի կռիվը հավերժական է: Դա հայի խաչն է, որը պիտի կրի: Հայը պիտի մշտարթուն զինվոր լինի…

–Ձեր ստեղծագործություններից մեկում խորհրդանշական պատկեր կա՝ զինվորի կրծքից փամփուշտ է կաթում: Փամփուշտները դիպել էին զրահաբաճկոնին ու թափվում էին ցած:

-Փամփուշտը միշտ լինելու է, բայց մենք պիտի պինդ պահենք մեր զրահաբաճկոնը:

–Կռվից տուն դարձած տղամարդը չի հավանում կնոջ թխած լավաշը: Ես որտեղի՞ց մարտական ընկերոջ ժպիտ ու խրամատի բույր խառնեմ լավաշին, որ համը հաճելի թվա քիմքիդ՝ ասում է կինը:

-Մենք պիտի միշտ սիրենք մարտական ընկերոջ ժպիտն ու խրամատի բույրը: …Մի դեպք հիշեցի: Ճակատամարտը նոր էր դադարել, ու մեզ հաց բաժանեցին, որը խրթխրթում էր ատամի տակ: Տղաներից մեկն իմ զարմանքին ի պատասխան՝ ասաց՝ ալյուրը թափվել էր հողին, էդպես հողախառն էլ թխեցինք: …Մեր ալյուրը միշտ հողոտ է լինելու: Ու մենք պիտի սիրենք մեր խրթխրթան հացը…

ԳԱՅԱՆԵ ՊՈՂՈՍՅԱՆ