ՍՊԻՐԻԴՈՆԸ ԲԱՆԱԿ Է ԳՆՈՒՄ

Հերթական ռմբակոծությունից հետո եվրոպայի հողով դեպի արեւմուտք գնացող հետեւակ զինվորները հողից դուրս ցցված զինվորական երկու սապոգ են տեսնում… Մոտենում են, դուրս քաշում… Ես էի։ Զինվորներից մեկն ինձ շալակն է առնում ու վազ տալիս դեպի բուժմաս։ «Փրկեցեք,- ասում է,- սա մեր «Մարտական թերթիկի» խմբագիրն է»։ Ճանապարհին զգում է, որ ոտից գլուխ թրջվել է։ Ոտքերը սապոգների մեջ ճպճպում են։ Վերեւ է նայում՝ անամպ երկինք է, անձրեւ չկա։ Նոր միայն գլխի է ընկնում, որ արյունս է իր մարմնով մեկ հոսել-լցվել սապոգների մեջ։ Նորից վազ է տալիս բուժմաս։ «Բժի՛շկ, փրկեցեք նրան, խնդրում եմ, ախր, 20 տարեկան դեռ չկա»։ Այո՛, իմ պատերազմը կարճ տեւեց, բայց տառապանքս շարունակվում է մինչեւ էսօր։ Իսկ ես արդեն 87 տարեկան եմ։ Ես ու իմ ցավը վաղուց արդեն անբաժան ընկերներ ենք դարձել. որտեղ ես՝ էնտեղ էլ իմ տառապանքը։
Աստված այնպես ուզեց, որ ես ու հարսս մենակ պահենք-մեծացնենք թոռանս՝ տղայիս որդուն։ Սպիրիդոնս (հորս անունն է), որ արդեն զինվորացու է, իմ հեքիաթներով է մեծացել… Ձմռան առաջին ցրտերից հետո, երբ գլխիս ցավերը ուժգնանում են, Սպիրիդոն թոռս օրը հազար անգամ մոտենում է, հարցնում. «Հը՞, պապի, դեղից հետո ցավդ չմեղմացա՞վ»։ Ինքն էլ ինձ նման փուխր սիրտ ունի։ Ու ինձ ուրախացնելու համար բռնում է գլուխս ու ձեւացնելով, թե փորձում է մատը խրել գլխիս մեջ՝ արկի բեկորի բացած տեղը, կատակում է. «Պապի, գլուխդ ծա՞կ է»։
Չգիտեմ՝ քանի տարեկան էր Սպիրիդոնը, երբ առաջին անգամ գլխիս խոր վերքը տեսավ։ Չվախեցավ։ Հիշում եմ՝ փոքրիկ մատը մտցրեց գլխիս փոս տեղը ու զարմացած ասաց. «Պապի, գլուխդ ծա՞կ է»։ Որքա՜ն ծիծաղեցինք։ Այդ օրվանից «պապի, գլուխդ ծա՞կ է» արտահայտությունը թեւավոր խոսք դարձավ ու այլեւս չիջավ մեր հարազատ-բարեկամների շուրթերից։ Ու նաեւ դարձավ գլխացավիս լավագույն դեղը։ Ձմռանը շտապ օգնության մեքենան մեր տնից անպակաս էր։
Մի դեպք էլ եմ հիշում. էլի ձմեռ էր։ Ես սաստիկ ցավերից մեռնում էի։ Շտապ օգնության մեքենան ուշանում էր։ Էդ տեսակ ցավեր ես մեկ էլ քաշել էի պատերազմից տունդարձի ճանապարհին՝ գնացքի մեջ՝ Բուդապեշտի մոտակայքում։ Ինձ գնացքից իջեցրին եւ ուղիղ հոսպիտալ տարան։ Ջախջախված, հազար տեղից կարկատած գլուխս ցրտից ուռել էր։ Գլխիս մեջ բեկորներ էին մնացել, բայց շատ ավելի խորը նստած։ Այս անգամ ստիպված հատիչով էին փորձում արկի բեկորը գլխիցս պոկել-հանել… Մուրճի ամեն հարվածի հետ ես էն աշխարհն էի գնում ու հետ գալիս… Ինչքան է տեւում իմ տառապանքը, չեմ կարող ասել, միայն հիշում եմ, որ բժիշկը հեռանալուց առաջ ինձ ասաց. «Դու երկար կապրես, հայրիկ, էս թոռդ չի թողնի, որ մեռնես»։ Պարզվում է՝ երեխան ոտաբոբիկ դուրս է վազել ձների մեջ, փողոցում անցնող պատահած շտապ օգնության մեքենայի դեմը կտրել է ու զոռով ինձ մոտ բերել։ «Պապիկս մեռնում է,- ասել է,- հասեք, նա լավ մարդ է, մեղք է»։
Ահա էսպիսի միջավայրում, էսպիսի տան մեջ է մեծացել, այսօր արդեն զինվորացու դարձել իմ Սպիրիդոնը։ Նա էլ ինձ պես արդեն վաղուց մտերմացել է իմ ցավին եւ վաղուց արդեն բերանացի է արել իմ պատմած հեքիաթները։
-Դե, պապի՛, մի անգամ էլ պատմի մախորկայի պատմությունը։
Գիտեմ՝ եթե պատմեմ, հիմա էլ, ինչպես երեխա ժամանակ, ծիծաղից փորը կբռնի, գետնի վրա թավալ կտա, բայց, ճա՞րս ինչ, պատմում եմ այս էլ հազարերորդ անգամ.
-Ես երկու տարի կռվեցի, բայց կռվող թուրք զինվոր չտեսա։ Ուզբեկ տեսա, բաշկիր տեսա, տաջիկ տեսա, կալմիկ տեսա, ուդմուրդ տեսա, ավար տեսա, բայց թուրք չտեսա։ Հենց ռումբը ցած էր ընկնում, նրանք քամակները վեր էին տնկում ու «Ալլահ, Ալլահ» էին կանչում։ Ոչ էլ ծխում էին. մուսուլման են՝ ո՞նց ծխեն, Ալլահը կնեղանա։ Չէին ծխում ու իրենց բաժին մախորկան փոխանակում էին օճառի կտորի հետ, որ ուտեն, ուռչեն, փորհարինք ընկնեն, մեռնեն, միայն թե չկռվեն…
Իմ պատմությունների էս դրվագը, որ ես մոռացել էի շուրջ 50 տարուց ավելի, վերհիշեցի մեկ էլ Ղարաբաղի պատերազմի առաջին օրերին։ Սպիրիդոնս դեռ չէր ծնվել։ Հիշեցի ու ասացի. «Էս պատերազմը մեր պատերազմն է։ Սա հենց էն թուրքն է, որ 50 տարի առաջ մախորկան օճառի հետ էր փոխանակում, որ ուտի-մեռնի, մենակ թե չկռվի… Օճառ ուտողի որդին էլ օճառ ուտող կլինեն, թոռն էլ…»։ Արցախյան պատերազմի ամենածանր օրերին էլ ես երբեք հույսս չէի կտրում ու համոզված էի, որ մենք հաղթելու ենք, հաղթելու ենք, որովհետեւ օճառ ուտողի որդին էլ, թոռն էլ օճառ ուտող կլինեն։ Կյանքը ցույց տվեց, որ էդպես է, եւ ես չսխալվեցի։ Հետո ես մեր թշնամի հարեւանի մասին մի ասացվածք հորինեցի. «Թուրքը թուրք էլ կմնա, թեկուզ ոտքով Մեքքա գնա»։ Եվ ես չսխալվեցի ո՛չ մեր թշնամու եւ ո՛չ էլ բարեկամի հարցում։
Պատերազմից շատ տարիներ անց փողոցում, աշխատանքից տուն դառնալիս, տեսնում եմ իմ առջեւով գնացող մի հաղթանդամ մարդու։ Երկար քայլում եմ նրա հետեւից՝ սիրտ չանելով առաջ ընկնել՝ դեմքը տեսնելու… Ի վերջո, գոռում եմ. «Նորի՛կ, Նորի՛կ, դո՞ւ ես»։ Հաղթանդամ մարդը ապշահար շուռ է գալիս… Մենք գրկում ենք իրար ու լաց լինում։ Այո՛, Նորիկ Մալխասյանն էր, իմ հայրենակիցը, իմ կյանքը փրկողը։ Մեր հանդիպման մասին այդ օրերի համարյա բոլոր թերթերը գրեցին, երկուսիս նկարները տպեցին։ Նորիկը տարիքով ինձնից մեծ էր, Մալաթիայում էր ապրում, շուկայի մոտ… Պարզվեց, որ երկուսս էլ մանկավարժ ենք, որ մանկավարժ են նաեւ մեր կանայք, որ մենք՝ նախկին զինվորներս, երեխա ենք կրթում…
Ես 60 տարի մանկավարժ աշխատեցի, ու մանկավարժի իմ երկարամյա փորձի լավագույն արդյունքը թերեւս իմ թոռն է՝ Սպիրիդոնը։ Ինչպիսի՞ զինվոր կդառնա, հարցնում եմ ինքս ինձ եւ իսկույն էլ պատասխանում. համոզված եմ՝ լավ։ Նա գիտե, թե ինչ է պատերազմը, գիտե, թե ինչ է հարազատի տառապանքը, ճանաչում է իր թշնամուն ու կուշտ-կուշտ ծիծաղում է օճառ ուտելու նրա վաղեմի սովորության վրա…
Էսպիսին եմ ես, էսպիսին է իմ Սպիրիդոնը, որ դեռ նոր է բանակ գնալու։

ՍԵՐՅՈԺԱ ՍՆԽՉՅԱՆ
Հայրենական պատերազմի մասնակից,
հաշմանդամ