ԿՅԱՆՔԸ՝ ՓՇԱԼԱՐԵՐԻՑ ՆԵՐՍ ՈՒ ԴՈՒՐՍ…

Պատերազմը միայն հակամարտող կողմերի զինվորների կռիվ չէ, հազար դեմք ունի պատերազմը՝ զոհված, վիրավոր զինվորներ, որդեկորույս ծնողներ, անհայր մեծացած երեխաներ, երեխաներ, որոնց կյանքն անցել է ռումբերի տարափի տակ…

-Երբ գերմանացիները ռմբակոծում էին Կիեւը, մայրս Վանից բերված  մաշված մի կարպետով ծածկում էր մեզ, հավատալով, որ այդ հնամաշ կարպետը գերբնական  զորություն ունի,- հիշում է մանկավարժ Աստղիկ Սաղայանցը, որի մանկությունն անցել էր փշալարերի հետևում՝ համակենտրոնացման ճամբարում:

Տիկին Աստղիկը պատերազմական օրերից շատ բան չի հիշում՝ երկու-երեք տարեկան էր, երբ ծնողների հետ որպես գերի տարվեց Գերմանիա: Համակենտրոնացման ճամբարում անցկացրած կյանքի մասին ավելի շատ հիշում է մոր պատմածներից և մանկական հիշողության մեջ մնացած խամրած պատառիկներից:

Աստղիկի ծնողները ցեղասպանությունից հրաշքով փրկված հայեր էին՝  ամեն մեկի կյանքը մի ոդիսական:

Էրզրումցի հայրը 1915թ. եղբոր փոխարեն ներկայանում է թուրքական բանակ՝ ծառայության (եղբայրը երեխա ուներ) և պատերազմի ժամանակ գերի է ընկնում ռուսներին: Գերությունից ազատվելուց հետո հաստատվում է Կիևում: Այստեղ էլ համագյուղացիներից մեկին պատահականորեն հանդիպելով՝ տեղեկանում է, որ իրենց մեծ գերդաստանից ոչ մեկը ողջ չի մնացել, բոլորին թուրքերը կոտորել են…

Տխուր էջերով լցված է նաև Աստղիկի մոր կյանքը: Մայրական պապը Վանում մեծ համբավ ուներ՝ գյուղապետ էր՝ պատվով, հարգանքով: Ծանոթ քուրդը մի օր նախազգուշացնում է նրան՝ գերդաստանդ վերցրու, փրկվիր, ձեզ մեծ վտանգ է սպառնում: Այստեղից-այնտեղից արդեն լուրեր էին հասնում հայերի հանդեպ թուրքերի աննկարագրելի ոճրագործություններից: Պապն ընտանիքն առած՝ գնում է Բաղդադ: Բաղդադում մեծ տղան՝ 14-ամյա Սահակը,  հորը խնդրում-պաղատում է իրեն հանձնել ամերիկյան որբանոց: Անորոշությունից, անհուսությունից  պապը ճարահատ համաձայնում է:

-Հետո հանգրվանեցին Արտաշատում, այստեղ էլ սովը, հիվանդությունը խլեցին մորս երկու քույրերի կյանքը,- անհուն դառնությամբ պատմում է տիկին Աստղիկը:- Կրտսեր մորեղբայրս զինվորական դարձավ, 35 տարեկանում արդեն գնդապետ էր: Բայց խառը ժամանակներ էին, գեներալներից մեկը, որ շատ էր սիրում ու գնահատում քեռուս, զգալով, որ նրան հետեւում են, խորհուրդ է տալիս հեռանալ երկրից եւ ծառայությունը շարունակել Կիեւում: Այդ ժամանակ,  մորս պատմելով, Ադիս Աբեբայից ավագ մորեղբորիցս դեռ նամակներ էին հասնում, բայց քանի որ անկանխատեսելի  ժամանակներ էին, գնդապետ քեռին գրում է ավագ եղբորը. «Այստեղ եղանակները ցուրտ են», ցանկանալով հասկացնել, որ վտանգավոր է նամակագրությունը: Ու այդպես կապն ընդհատվում է (հետագայում, երբ երկաթե վարագույրը բացվեց, ավագ քեռուն գտնելու բոլոր փորձերն անպտուղ անցան):  Մեկ տարի անց մահանում է նաեւ զինվորական  քեռիս:

-Հայրս ու մայրս  Կիևում են իրար հանդիպել,- շարունակում է տիկին Աստղիկը,- ամուսնացել  են, ու մեկտեղվել է   երկու տարաբախտ հայերի  ճակատագիրը:

Իրենց ընտանիքը Կիեւում հայտնի էր հյուրընկալությամբ, դժվարին կացության մեջ հայտնված մարդկանց օգնելու պատրաստակամությամբ, հայրը հացի չորս փուռ ուներ, ապահով, բարեկեցիկ ապրում էին: Թվում էր՝ այսքան տառապանքի միջով անցած մարդկանց համար կյանքն այսուհետ սահուն պետք է անցնի, բայց ճակատագիրը նոր փորձություն էր պահել. սկսվում է Հայրենական մեծ պատերազմը, գերմանացիները գրավում են Կիեւը, եւ շատերի հետ նրանց էլ որպես գերի տանում են Գերմանիա: Մինչ գերի ընկնելը հայրը կապ է պահպանել տեղի պարտիզանների հետ, վտանգելով կյանքը, իր օջախում թաքցրել  էր  հինգ հայ գերու  եւ մեկ հրեա ընտանիքի, վերջիններիս  գերմանացիները գնդակահարել են, փրկվել է միայն նրանց աղջիկը, որն էլ հետագայում իրենց հետ գերի է ընկել:

Գերմանացիները գերիներին ուղարկում էին  հարկադիր աշխատանքի: Բեռլինի խոնավ հանքերում  էր աշխատում հայրը, իսկ մայրը՝ երկաթուղում, սակայն, որոշ ժամանակ անց, առողջական լուրջ խնդիրների պատճառով աշխատում  է խոհանոցում:

-Մայրս խաշած կարտոֆիլը թաքցնում էր փեշի տակ և հասցնում ճամբարի սովահար հարևաններին:

Հետագայում ծնողները գերության օրերից տարբեր դեպքեր ու դրվագներ էին պատմում, բայց դրանցից ամենատպավորիչը Աստղիկի համար մոր անձնազոհ արարքն է: Ճամբարի պետի՝ Շուլցի սիրուհին տեսնելով փոքրիկ, աշխույժ Աստղիկին, որոշում է մոր ձեռքից վերցնել, խլել երեխային, բայց մայրն ընդդիմանում է, աղաչում-պաղատում ՝ միակ երեխաս է: Սիրուհին զայրանում է ու որոշում պատժել իրեն հակաճառող կնոջը՝ հրամայում է օրուկես  անշարժ կանգնել  դրսում, ձյան վրա ու պահակին էլ կարգադրում՝ թե շարժվի կամ նստի՝ կգնդակահարես: Միակ երեխային կորցնելու ահից մայրը ժամերով անշարժ-քարացած կանգնած է մնում ցրտին: Հետո երևի սիրուհու մարդկային գութն է արթնանում, փոխում է որոշումը, ասելով՝ երեխան ամբողջ օրը ինձ մոտ կմնա, երեկոյան քեզ կտամ…

-Երբ պատերազմն ավարտվեց, աննկարագրելի էր մարդկանց ուրախությունը, արցունք-ժպիտ խառնվել էր: Մեզ ազատագրեցին ամերիկացիները,- վերհիշում է Աստղիկ Սաղայանցը:-Ամերիկացիները ռազմագերիներին առաջարկում էին  իրենց հետ մեկնել Ամերիկա: «Մենք հայ ենք, Հայաստան պիտի գնանք»՝ հոր խոսքը անսակարկելի էր:

Հայրենիք կորցրած ծնողների միակ բաղձանքը հայոց հողում հաստատվելն էր, սակայն հետպատերազմյան Հայաստանը շատ հեռու էր երազանքներում փայփայած հայրենիքից:

Օրերից մի օր էլ ծնողներին կանչեցին ՊԱԿ: Գերությունից ազատվածներից շատերին՝ որպես անբարեհույս տարրերի, աքսորում էին Ալթայի երկրամաս, և ով իմանա՝ նույն բախտին չէին արժանանա, եթե  երջանիկ պատահականությամբ հարցաքննության սենյակ չմտներ մի զինվորական, որը  վաղամեռիկ քեռու զինվորն էր եղել եւ իրենց տանը հաճախ հյուրընկալվել: Հենց նրա շնորհիվ էլ ընտանիքն ազատվեց վերահաս վտանգից:

-Ու չնայած վերջ չունեցող  դժվարություններին ու փորձություններին,  հայրս մի օր չտրտնջաց, չբողոքեց,- ասում է տիկին  Աստղիկը:- Անսահման էր հորս հայրենապաշտությունը,  նա միշտ  ասում էր՝ հայությունը չկորցնելու միակ խարիսխը  հայրենիքն է ….

Աստղիկը գերազանց գնահատականներով ավարտեց դպրոցը, երազում էր համալսարանի քիմիական ֆակուլտետում ուսանել, սակայն անսալով հոր խնդրանքին՝ ընդունվեց համալսարանի պատմության ֆակուլտետ: Հայրը հայերեն գրել-կարդալ չգիտեր, ու դուստրը սիրով, ջերմությամբ նրա համար կարդում էր Հայոց պատմությունը, հայ ժողովրդի անցած պատմությունը, որի դառը ճակատագրի բաժնեկիցն էին նաև իրենք:

…Երկու մեծ գերդաստանների  միակ շառավիղն է Աստղիկ Սաղայանցը:

Աստղիկն ամուսնացել է հոր փրկած գերիներից մեկի քրոջ որդու հետ., երեք հրաշալի աղջիկ ունի, արժանավոր թոռներ…

ԱԼԻՍ  ԱԼԱՎԵՐԴՅԱՆ