«ՄԱՐԴԸ, ՈՐԻՆ ՍՊԱՍՈՒՄ ԷԻՆ»

Զրույց ռեժիսոր, դերասան ՍԵՐԺ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆԻ հետ

-Պարոն Ավետիքյան, աշխարհով մեկ սփռված արևմտահայերից յուրաքանչյուրը ջարդի, տեղահանության ու վերապրումի իր պատմությունն ունի, որն ավանդվում է սերնդեսերունդ: Ի՞նչ ճանապարհ են անցել և ինչպե՞ս են թուրքական նախճիրից փրկվել Ձեր նախնիները:

-Ես մի ֆիլմ եմ նկարել, որն անվանել եմ «Վերադարձ»: Այն Բուրսա քաղաքից 30 կմ դեպի բարձունք, Իզնիք լճի մոտ փռված Սյոլոզի գյուղի մասին է: Սյոլոզին իմ նախնիների ծննդավայրն է, ու ես երեք անգամ վերադարձել եմ այնտեղ: Նախքան տեղահանությունը գյուղն ունեցել է 3 հազար բնակիչ, որ զբաղվել են մետաքսագործությամբ (Սյոլոզիում 7 մետաքսագործական ֆաբրիկա կար) և ձիթապտուղ են աճեցրել: 1915 թվականին, երբ Սյոլոզիի հայերին տեղահանեցին, ու նրանք շրջակա գյուղերի բնակիչների հետ հասան Քոնյա, քաղաքի թուրք պրեֆեկտոր Ջեմալ բեյը, որը համաձայն չէր իր կառավարության ազգահալած քաղաքականության հետ, օգնում է հայերին, ու նրանք պատսպարվում են մոտակա բնակավայրերի թուրք ու քուրդ բնակիչների տներում, նրանց համար աշխատելով՝ հոգում են ավուր կարիքները: Որոշ ժամանակ անց տեղահանված հայերը կարողանում են վերադառնալ իրենց տները: Սակայն հետագայում Աթաթուրքը փոխանակում է տեղի քրիստոնյա բնակչությանը Հունաստանի ու Բուլղարիայի իսլամացած ժողովրդի հետ:

-Փաստորեն, երկրորդ անգամ են տեղահանվում:

-Այո՛: Մինչ օրս թուրքերը Սյոլոզիի բնակիչներին անվանում են պոմոգ (помогать բառից): Նրանք թուրքեր չեն, ու իրենք գիտեն դա:

Թուրքերի պատմությունը այնքան խորն է ներծծված ստով ու կեղծիքով, որ տասնամյակներ ու մեծ կամք է պետք այն մաքրելու համար: Բայց, միանշանակ է, որ նրանք այդ բեռը չեն կարող քարշ տալ հարյուրամյակից հարյուրամյակ: Մի օր կհոգնեն, ու հենց իրենք կուզենան վայր դնել անցյալի ծանր ժառանգությունը:

-Ձեր ֆիլմերում հայ և թուրք ժողովուրդներին երկխոսության հրավիրելու հղում կա: Ո՞վ պետք է նախապատրաստի նրանց այդ երկխոսությանը՝  մտավորականներն ու արվեստագետնե՞րը, թե՞ իշխանավորներն ու քաղաքական դեմքերը:

-Հայ և թուրք ժողովուրդների երկխոսությունն անխուսափելի է, ու որքան շուտ կայանա, այնքան հեշտ ու կառուցողական կլինի: Ոչ միայն քաղաքական դեմքերն ու մտավորականները, այլև յուրաքանչյուր հայ և թուրք պիտի նախաձեռնեն այդ երկխոսությունը՝ նախ և առաջ իրենց հոգում, իրենց մտածելակերպի ու աշխարհընկալման մեջ խմբագրումներ անելով: Ազգայնամոլությունը փակուղի է տանելու երկուստեք: Թուրքիայում պատմությունը խեղաթյուրելու պետական համակարգված ծրագիր է իրագործվում: Թուրքական բարձրացող սերնդին մանկուց սովորեցնում են, որ հայերը դավաճանել են իրենց, սպանել, ոչնչացրել: Եվ այս արմատացած մտայնությունը, բնականաբար, երկխոսության հնարավորություն չի թողնում: Իսկ հայկական որոշ շերտեր էլ չեն ընդունում այն իրողությունը, որ թուրքական հանրության մեջ կան արդարության ջատագով, սեփական ժողովրդի պատմությունը ստից մաքրել ցանկացող առաջադեմ մարդիկ:

-Պարոն Ավետիքյան, չե՞ք կարծում, որ մեր կախվածությունը Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ու զղջման խոսքեր լսելու ակնկալիքից համապատասխան չէ խնդրի այսօրվա նշանակությանը: Մի՞թե արժե ամեն տարի սրտատրոփ սպասել, թե Միացյալ Նահանգների նախագահը կարտաբերի՞ արդյոք գենոցիդ բառը, կամ ի՞նչ կասեն Թուրքիայի իշխանությունները:

-Ես ողջունում եմ Ձեր կարծիքը: Սա ճնշվածությունը թոթափած ու ցեղասպանության բարդույթը հաղթահարած հայի կարծիք է: Բայց իմ սերնդի համար ցեղասպանության թեման շատ զգայական էր, ցավոտ, և դա ժամանակին գուցե արդարացված էր. այն մղեց բազմաթիվ ձեռնարկումների: Հավաքվեցին հազարավոր ապացուցողական փաստեր, մեծ վավերագրական նյութ, նկարահանվեցին ֆիլմեր, գրվեցին գրքեր…Հիմա մենք պիտի հանգստանանք: Գնդակը արդեն թուրքերի դաշտում է, ու այն դուրս նետելու թուրքական ջանքերն ապարդյուն են: Երբ իմ ֆիլմերից մեկը ցուցադրվում էր Թուրքիայում, ես բեմ բարձրացա ու խոսեցի հանդիսատեսի հետ: Ես ասացի, որ Հայոց ցեղասպանության խնդիրը այլևս հայերի խնդիրը չէ, այլ թուրքերինը: Շատ բարդ է ապրել՝ թաքնվելով սեփական կենսագրությունից ու ջայլամի պես չնկատելով ակնհայտը:

-«Մարդը, ում սպասում էին» ֆիլմը անդրադարձ էր Արցախյան պատերազմին: Դուք մեծ տոն նվիրեցիք խաչիկցիներին և՛ նկարահանումների, և՛ ֆիլմի բացօթյա ցուցադրության ժամանակ (աշխարհով մեկ շրջելուց առաջ ֆիլմի պրեմիերան եղավ հեռավոր, սահմանամերձ հայկական գյուղում): Ու շատ թափանցիկ էր ֆիլմի ասելիքը: Մոլորված ֆրանսիացին կարողանում է ոտքով հատել հայ-ադրբեջանական սահմանը: Եվ միմյանց լեզուն չհասկացող ֆրանսիացին ու խաչիկցին կարողանում են հրաշալի շփվել, հասկանալ, նույնիսկ սիրել իրար: Սահմանները փխրուն են, նույնիսկ ֆրանսերենն ու Եղեգնաձորի խոսվածքը կարող են երկխոսություն ծնել, որովհետև մարդիկ, ի վերջո, միմյանց հետ հաղորդակցվում են հոգու լեզվով:

-Սահմանախախտ ֆրանսիացին եղել է Ադրբեջանում, հետո հայտնվել է հայկական միջավայրում, ու նրան ամեն ինչ այնքան հեշտ է թվում: Մտածում է, որ ինքը կարող է հաշտեցնել երկու ժողովուրդներին: Այս ազնիվ-միամիտ ցանկությունը, որքան էլ զավեշտական լինի, այդուհանդերձ, մտորելու տեղիք է տալիս:

-Ֆիլմը շատ խորհրդանշական վերնագիր ունի՝ «Մարդը, որին սպասում էին»: Փաստորեն, Դուք կարծում եք, որ հակամարտության երկու կողմերի սպասումն էլ նույնն է:

-Իհարկե, չկա մի ժողովուրդ, որն ուզում է՝ իր որդիները զոհվեն սահմանին: Այդուհանդերձ, բոլորն էլ սպասում են, որ գա մեկը ու անի արյունահեղությունը դադարեցնելու առաջին քայլը: Մինչդեռ, սեփական կյանքը փոխելու ու բացասական երևույթներից ազատվելու համար մարդն ինքը պետք է քայլ անի, ոչ թե սպասի ինչ-որ մեկին: Ամեն ոք պիտի մտածի, որ հենց ինքն է այն մարդը, որին սպասում են…

Առաջին անգամ եմ հրապարակավ խոսում այս մասին. շուտով լույս կտեսնի իմ «Դիասպորոլոգ» վերնագրով գործը, որը գրված է ֆրանսերեն, բայց լույս է տեսնելու անգլերեն թարգմանությամբ: Անպայման հայ ընթերցողը այն կկարդա մայրենի լեզվով: Դիասպորոլոգ բառը ես եմ հորինել, ծագում է դիասպորա բառից: Չեմ ուզում մանրամասնել, միայն կասեմ, որ այն երկխոսություն է իմ ու լրագրողի միջև, որտեղ բազմաթիվ կարևոր թեմաներ են քննարկվում:

-Դուք 15 տարեկան էիք, երբ Հայաստանից մեկնեցիք Ֆրանսիա՝ մշտական բնակության: Իսկ դա նշանակում է, որ թեև Ֆրանսիայում եք մասնագիտական կրթություն ստացել և ստեղծագործել, Ձեր ներքին խտացումները, մտածելակերպը, աշխարհընկալումը Խորհրդային Հայաստանում են ձևավորվել:

-Ես չեմ էլ ժխտում դա: Իմ 15-ամյակը լրացավ Մոսկվա-Փարիզ գնացքում: Ինչ վերաբերում է խորհրդային գաղափարախոսությանը, իմ սերունդը արդեն չէր հավատում դրան. լիքը սուտ կար, որ այնքան ցցուն էր: Մենք վզկապները գրպանում էինք պահում ու չէինք ներշնչվում կոմերիտական լոզունգներից: Իսկ հայրենադարձները շատ ավելի դաժան հիասթափություն ապրեցին, այդ թվում՝ և իմ ընտանիքը: Մենք չէինք հասկանում, թե ինչու ենք օտար սեփական հայրենիքում… Հայաստանը յուրաքանչյուր ներգաղթած հայի հայրենիքն է նույնքան, որքան Հայաստանում ծնված հայինը՝ անկախ մշակութային տարբերություններից: Մենք պետք է ավելի հանդուրժող լինենք ու սիրով վերաբերվենք նրանց:

-Կինոյի հանդեպ սերը Հայաստանի՞ց տարաք Ֆրանսիա, թե՞ այն ձևավորվեց ֆրանսիական մշակույթի ազդեցությամբ:

-Ես մի տեքստ եմ գրել, որն անվանել եմ «25 կոպեկ»: Երևանում ճիշտ այդքան էր կինոյի տոմսի գինը: Ես ապրում էի Աջափնյակում ու նայում էի մոտակա «Արագած» կինոթատրոնի բոլոր ֆիլմերը: Նաև գնում էի թատրոն, օպերա, բալետ, տիկնիկային թատրոն: Բայց, եթե Հայաստանում մնայի, հաստատ ֆուտբոլիստ էի դառնալու. ես խաղում էի «Արարատի» երիտասարդական թիմում ու պատրաստվում էի ֆուտբոլային կարիերայի:

Հայաստանում ես բախտ եմ ունեցել շփվելու լավագույն մտավորականների ու արվեստագետների հետ: Օրինակ՝ Տիգրան Մանսուրյանը մեր ընտանիքի բարեկամն էր: Ես բնորդություն էի անում գեղանկարիչների համար, ինչը նրանց հետ շփվելու հրաշալի առիթ էր: Պետք է ասեմ, որ իմ ու մանկությանս կապը շատ ուժեղ է: Մեր դասարանի երկու Վարդանների հետ մինչ օրս ընկերություն ենք անում: Ես Ֆրանսիայում եմ ապրում, Հովհաննիսյան Վարդանը՝ Նահանգներում, իսկ Անդրեասյան Վարդանը՝ Հայաստանում: Բայց երբ Ֆրանսիայի Նիցցա քաղաքում խաղում էի մի ներկայացման մեջ, երկու Վարդաններն իրենց ընտանիքներով եկան, դիտեցին ներկայացումը և իրենց հյուրընկալելու հաճելի առիթ պարգևեցին ինձ:

-15 տարեկան տղան ինչպե՞ս գտավ իր ուղին օտար երկրում, ի՞նչ դժվարություններ հաղթահարեց:

-Սկզբում շատ դժվար էր: Ես դերասան- բեմադրիչի մասնագիտական կրթություն ստացա ու ընդգրկվեցի իմ ուսուցիչներից մեկի թատերախմբում: Երեք տարի անց հիմնեցի իմ թատերախումբը: Ես շտապում էի կայանալ, լինել ինքնուրույն, կանգնել սեփական ոտքերի վրա: Դա էմիգրանտին հատուկ հոգեբանություն է. օտար երկրում դու ուզում ես արագ հրաժարվել յուրաքանչյուր կախվածությունից ու ինքնարտահայտվել: Ես պատճառ ունեի ավելի եռանդուն լինելու, քան իմ ֆրանսիացի համակուրսեցիները: Ես ձգտում էի ազատության՝ երբ ինքդ ես կերտում քո ճանապարհը, ու ինքդ ես որոշում ասելիքիդ ձևն ու բովանդակությունը:

-Դու հաջողակ դերասան ու ռեժիսոր ես՝ սա Փելեշյանի բնութագրումն է: Ի՞նչն է Ձեր հաջողության գլխավոր բաղադրիչը, որով պայմանավորվեց վերելքը:

-Բանաձև չկա: Ամեն մեկն ունի իր անդունդը (որի խորությունը չգիտես), իր չհայտնաբերված տիրույթները (որի բարեբերությունը անհայտ է): Այստեղ շատ կարևոր է հասկանալ՝ ունե՞ս քո լեզուն ու քո ասելիքը: Եթե պիտի խոսես ուրիշի լեզվով ու կրկնես ուրիշի ասելիքը, իմաստ չունի քայլ անել ու համալրել միջակությունների ստվար-անդեմ ամբոխը: Արվեստում պիտի եզակի լինես: Եթե ունես այդ մղումը, ներքին էներգիան, եթե չես կարող լռել, ուրեմն՝ խոսիր… ֆրանսիացիներն ասում են՝ արա՛, եթե դա ապրել-մեռնելու հարց է… Տիղմի մեջ միայն ադամանդի փայլը կարող է երևալ:

-Պարոն Ավետիքյան, նկատվելու մի ձև էլ կա՝ լինել արտառոց: Դուք կարծես թե օգտագործում եք այդ հնարքը: Նորարար լինելուց զատ Դուք նաև «սադրում եք» արվեստում: Օրինակ՝ աղմկահարույց «Անուշ»-ի «պրովոկացիան» ակնհայտ էր:

-Թումանյանը համամարդկային երևույթ է, ու չի կարելի նրան խմբագրել: Դու կարող ես մի նախադասություն հանելով՝ խաթարել ամբողջի բովանդակային համամասնությունը: «Անուշը» սիրո մեծության մասին չէ միայն, այլ առաջին հերթին այն մասին է, թե ինչպես են մարդիկ խեղդվում իրենց հորինած կապանքներից, ինչպես են  բախվում ամբոխին ու փշրվում:

-Ամբոխը ինքը զոհ էր, քանի որ չկարողացավ թոթափել իր հորինած արժեհամակարգի լուծը: Այս մտայնությունը կա նաև մեր օրերում:

-Կարծրատիպերի տիրական ներկայության ապացույցն է «Անուշի» շուրջ բարձրացած աղմուկը: Ո՞վ է ասել, որ Անուշը պիտի անպայման տարազով լինի ու չի կարող ավանդական պատկերացումների ու անհատի բախումը պատկերող ներկայացման մեջ ջինսով լինել կամ կարճ մազեր ունենալ… Արվեստը ազատություն է սիրում, տաբուները սպանում են մտքի թռիչքը: Ուրախ եմ, որ  այսօր Հայաստանում բարձրացել է մի սերունդ, որը փորձում է ազատվել կապանքներից ու տաբուներից, մտածել ազատ, առանց նախապաշարումների:

-Դժվար չէ՞ անդրադառնալ այնպիսի մեծությունների, ինչպիսին, օրինակ, Փարաջանովն է: Մտավախություն չկա՞ր, որ կարող եք խաթարել արվեստագետի ինքնությունը:

-Անշուշտ, ամեն բան չի կարելի ֆիլմի վերածել: Ես անձամբ ճանաչում էի Փարաջանովին ու թույլ տվեցի, որ նրա հոգին մտնի իմ մեջ: Դա վիրուս է, որով պիտի վարակվես: Միայն այդ դեպքում քո կերտած կերպարը կլինի հավաստի ու լի նոր բացահայտումներով: Դու պիտի ներսից, հոգով շոշափես նրան: Ես այդ ֆիլմը հաջողված եմ համարում:

-Դուք վարակվե՞լ էիք Մուստաֆայի կերպարով «Անատոլիական պատմության» մեջ. այդ կերպարն այնքան խորն ու դրամատիկ է…

-Մուստաֆան ողբերգական կերպար է: Նրան ճակատագիրը բերել ու թողել է երկու ժողովուրդների թշնամության ու մեծ ցավի արանքում:

-Ցավը միայն մեզ է վերաբերում:

-Ես թուրք ընկերներ ունեմ, որոնք վտանգելով իրենց կյանքը՝ պայքարում են Հայոց ցեղասպանության ճանաչման համար: Կան բանտերում տառապող մարդիկ… Մարդիկ, որոնք ցեղասպանության մասին բարձրաձայնելու համար հեռացել են իրենց հայրենիքից: Ի դեպ, «Անատոլիական պատմություն» ֆիլմը առաջիկա ամիսներին հասանելի կլինի նաև օտարերկրյա հեռուստադիտողին: Չորս մասից բաղկացած կինոպատումը՝ յուրաքանչյուրը քառասունհինգ րոպե, կհնչի անգլերեն, ռուսերեն և թուրքերեն:

– Ձեր հերթական «պրովակացիոն» ֆիլմը՝ «Շների կղզին», որտեղ համադրել էիք գեղանկարչությունն ու անիմացիան, Կաննի միջազգային փառատոնում արժանացավ «Ոսկե արմավենու»: Ձեր հղումներն ու աղերսները Հայոց ցեղասպանության հետ ընկալվեցի՞ն մեծ աշխարհում: Ֆիլմը հանդիսատեսին հիշեցրե՞ց այն սարսափազդու տարիները, երբ թուրքերը նույն եռանդով ու ջանասիրությամբ իրենց բնօրրանից տեղահանում ու հայրենազրկում էին հայ ժողովրդին:

-Ակնարկն այնքան թափանցիկ էր, աղերսներն այնքան բաց էին, որ անհնար էր չնկատել: Փառատոնի ժամանակ ես ելույթ ունեցա ու ասացի, որ այս ֆիլմը նախնիներիս իմ սերունդներին կապող թելն է: Ինչ վերաբերում է «պրովակացիային», եթե այն ինքնանպատակ է, ոչինչ չարժե: «Պրովակացիան» արվեստում պետք է լինի նոր հայտնաբերումների միջոց:

-Պարոն Ավետիքյան, շնորհակալ եմ բովանդակալի զրույցի համար ու նոր ստեղծագործական հաջողություններ եմ մաղթում Ձեզ:

ԳԱՅԱՆԵ ՊՈՂՈՍՅԱՆ