Հայ զինվոր

ՄԵՐ ՕՐԵՐԻ ԴԱՎԻԹԸ

Հատված Արցախյան պատերազմի հերոս Դավիթ Սարապյանին նվիրված «Մեր օրերի Դավիթը» գրքից

«ԵՍ ԻՄ ՊԱՏԻՎՆ ԷԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒՄ…»

1972 թվականին, երբ Դավիթը դեռ 6 տարեկան էր, ծնողները, տեսնելով փոքրիկի օժտվածությունը, որոշեցին նրան ուղարկել դպրոց: Ձերժինսկու անվան դպրոցի տնօրենը, սակայն, կտրականապես հրաժարվում է ընդունել երեխային, որի յոթ տարին դեռ չէր լրացել: Ինչքան էլ մայրը՝ տիկին Էմման, համոզում էր նրան՝ ասելով, որ տղան շատ ընդունակ է, տնօրենն անդրդվելի էր:

Այդ խոսակցության ժամանակ Դավիթը լուռ էր, սակայն, երբ մայրն արդեն հրաժեշտ էր տալիս տնօրենին, նա ասաց վերջինիս.

-Դուք ինձ չեք ճանաչում, չցանկացաք անգամ հարցեր տալ, ստուգել իմ գիտելիքները և չեք ուզում ինձ ընդունել:

Տնօրենը, որ անչափ զարմացել էր լսելով մանկան խելամիտ դատողությունները, ասում է.

-Դե, լավ, փորձենք քեզ ստուգել: Ի՞նչ կարող ես պատմել:

Դավիթը պատասխանում է.

– Ուզո՞ւմ եք՝ Ձեզ պատմեմ Բեռլինի գրավումը:

Տնօրենն ստիպված է լինում արտակարգ խելացի փոքրիկին ընդունել առաջին դասարան…

Դպրոցը ռուսական էր, և Դավիթը, իր կամքից անկախ, ռուսական կրթություն ստացավ, որի համար ապագայում շատ էր ափսոսում. չէր ներում ծնողներին: Այս զգացողությունն է՛լ ավելի խորացավ, երբ սկսեց ստեղծագործել: Նա ուզում էր գրել մայրենի լեզվով, որպեսզի կարիք չլիներ թարգմանելու:

Առաջին և սիրելի ու անմոռանալի ուսուցչուհին Արփենիա Եփրեմովնան էր: Նա ամբողջ կյանքում հիշում էր, թե ինչպես է Դավիթն առաջին դասարանում կռվել համադասարանցի տղաներից մեկի հետ, իսկ իր հարցին, թե ինչո՞ւ է այդպես վարվել, փոքրիկ ասպետը լրջորեն պատասխանել է.

– Ես իմ պատիվն էի պաշտպանում…

Եվ այդ ասպետական օրենքներով էլ նա ապրեց իր ողջ հետագա կյանքում:…

Տարիներ անց, գիտակցելով իր արտաքինի փոփոխության անհրաժեշտությունը, սկսեց հաճախել տարբեր մարզախմբակներ: Ուժերը փորձելով գրեթե բոլոր մարզաձևերում՝ ընդհուպ մինչև լեռնագնացություն: Դավիթն ընտրեց արևելյան մարտարվեստը: Այդ պարապմունքները շատ դրական ազդեցություն թողեցին նրա վրա. նա դարձավ ֆիզիկապես ուժեղ և ձեռք բերեց լավ մարզավիճակ, գեղեցիկ կազմվածք: Իսկ արդեն ավարտական դասարաններում Դավիթն իսկական աթլետ էր՝ բարձրահասակ, բարեկազմ, մարտիկի ճկուն քայլվածքով:

Նրա մարզիչ Գրիգոր Միքայելյանը (այժմ՝ Հայաստանի կարատեի ֆեդերացիայի նախագահ) շատ գոհ էր իր ջանասեր աշակերտից, որն իր աշխատասիրության և համառության շնորհիվ լավ արդյունքների էր հասնում:

Հատկանշական է, որ մրցումների ժամանակ Դավիթին նկատել էր նաև Գրիգորի ընկերը՝ Արցախի թեմի ապագա առաջնորդ Պարգև քահանա Մարտիրոսյանը, որն այն ժամանակ աշխարհական էր և սև գոտի ուներ: Նա շատ լավ էր հիշում Դավիթին, որին տարիներ անց հանդիպեց Արցախում՝ որպես ազատագրական պայքարի մարտիկ:

Դավիթը գրավել էր նրա ուշադրությունն իր մարտական հատկանիշներով:

-Այդ համեստ և դաստիարակված երիտասարդի մեջ զգացվում էր ուժեղ ոգին, և ինձ թվում է՝ մարտարվեստում կոփված հենց այդ ոգին է հետագայում կռվի դաշտում այդպես փայլուն կերպով դրսևորվել,- ասում է Պարգև Սրբազանը:

-Ի դեպ, այն խումբը, որտեղ պարապում էր Դավիթը, շատ լավն էր: Այդ խմբից էլի տղաներ զոհվեցին պատերազմում: Նրանցից ամեն մեկը յուրահատուկ էր. մեկը մյուսին նման չէր, բայց, միևնույն ժամանակ, մարդկային հատկանիշներով իրար չէին զիջում: Արտակարգ տղաներ էին,- հիշում է Գրիգոր Միքայելյանը:

ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻՑ «ԱՐԻՈՒԹՅԱՆ ԴՊՐՈՑ»

Դպրոցն ավարտելուց հետո՝ 1982 թվականին, Դավիթը հաջողությամբ ընդունվեց Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի կիբեռնետիկայի ֆակուլտետ: Սակայն շատ շուտով նա հասկացավ, որ ընտրությունը սխալ էր. այդ բուհն իր տեղը չէր. ուսումն այնտեղ նրան ոչ մի բավականություն չէր պատճառում: Կիբեռնետիկան իր կոչումը չէր. չէ՞ որ ինքն ուներ ստեղծագործական հակումներ: Բայց, այնուամենայնիվ, նա շարունակում է սովորել: Նրա համար դժվար չէր տեխնիկական բարդ առարկաների յուրացումը, սակայն շուտով օբյեկտիվ պատճառներով նրա ուսումնառությունն ընդհատվեց: Այդ տարիներին ԽՍՀՄ-ում ընդունվեց օրենք, ըստ որի՝ ուսանողներն այլևս չէին ազատվում ժամկետային զինծառայությունից: Ի դեպ, այդ օրենքը գործեց ընդամենը մի քանի տարի:

Այսպիսով՝ 2-րդ կուրսից հետո 18-ամյա Դավիթի համար առաջ եկավ բանակ զորակոչվելու խնդիրը: Զինծառայությունից նրան ազատելու օրինական հիմնավորումներ կային. մանկուց Դավիթի տեսողությունն աստիճանաբար վատթարացման միտում ուներ, իսկ այդ պահին նրա կարճատեսությունն արդեն -9-ն էր: Զորակոչից ազատվելու համար կային նաև բժշկական և ծանրակշիռ այլ փաստարկներ, որոնցից կօգտվեին այլ զինակոչիկներ: Բայց ո՛չ Դավիթը: Ընդհակառակը, անկախ ամեն ինչից, նա հաստատապես որոշել էր ծառայել բանակում, և որպեսզի տեսողության հարցը չխանգարեր նրան, անգիր էր արել տեսողությունն ստուգելու համար կազմված տառերի աղյուսակը: Նա համոզված էր, որ իսկական տղամարդը պետք է անցնի «Արիության դպրոցը»: Այդ դպրոցը, իհարկե, անհրաժեշտ էր, բայց խորհրդային բանակը չէր կարող այդպիսի դպրոց լինել նրա համար: Դրանում Դավիթը շատ շուտով համոզվելու էր, իսկ այն ժամանակ նա լի էր վճռականությամբ, և ո՛չ մտերիմների կարծիքները, ո՛չ ծնողների հորդորները նրա վրա չազդեցին: Ծնողները, հարգելով որդու որոշումը, ստիպված համակերպվեցին: Սակայն այդ ապրումներից հոր առողջական վիճակը վատթարացավ. նա արդեն բավական առաջացած տարիքում էր:

♦♦♦

1984 թ. մայիսի 30-ին Դավիթը մեկնեց Ղազախստան: Այնտեղից էլ սկսվեց նրա ոդիսականը:

Հենց ծառայության սկզբից Դավիթն առողջական լուրջ խնդիրներ ունեցավ: Բայկոնուրի անբարենպաստ կլիման, տեղի անհասկանալի բաղադրությամբ ջուրը նրա վրա անասելի վատ հետևանքներ ունեցան: Դավիթը հյուծվել, ուժասպառ էր եղել: Իր համար այդ դժվար ժամանակահատվածում նա ծանր հարված ստացավ՝ մահացավ հայրը…

Ճակատագիրը նրան իրոք փորձության էր ենթարկում: Դավիթը չկարողացավ մասնակցել հոր թաղմանը: Նրան թույլատրեցին Երևան մեկնել ավելի ուշ: Այստեղ Դավիթը ժամերով նստում էր հոր շիրիմի մոտ. ներողություն էր խնդրում: Նա դեռ շատ վաղուց էր որոշել, որ կանի առավելագույնը, որպեսզի պաշտելի հայրը հպարտանա իրենով: Տարիներ անց իր մոր հայրենի Տող գյուղն ազատագրելուց հետո նա երազում էր ազատագրել նաև հոր նախնիների ծննդավայրը՝ Կարինը (Էրզրում):

♦♦♦

1984 թվականի սեպտեմբերին Դավիթին տեղափոխեցին Ուկրաինա՝ ծառայությունը շարունակելու Խմելնիցկու շրջանում: Հույս կար, որ կլիմայի փոփոխությունից հետո նրա առողջական վիճակը կբարելավվի:

Ավա՜ղ…

Իրականում Խմելնիցկի քաղաքում Դավիթին մեծ ողբերգություն էր սպասում: Բայկոնուրի կլիմայական ծանր պայմաններին այստեղ փոխարինեց գերլարված բարոյական մթնոլորտը: Զորամասում ամենաթողություն էր, ծաղկում էր «դեդովշինան», ավելին՝ այստեղ այլադավան բազմաթիվ զինվորներ կային՝ թաթարներ, ադրբեջանցիներ, միջինասիացիներ, այդ պատճառով էլ հայ երիտասարդներն ազգային հողի վրա մշտապես առճակատման մեջ էին, հատկապես՝ մուսուլմանների հետ:

Հայերն այստեղ փոքրաթիվ էին, բայց բոլոր գրոհներին արժանի հակահարված էին տալիս միասնաբար: Դժբախտաբար, շուտով հայ տղաները զորացրվեցին, և Դավիթը, մնալով լրիվ մենակ, հայտնվեց վտանգավոր կացության մեջ:

Ակնհայտորեն նա չէր համապատասխանում բանակային այդ «համերաշխ» կոլեկտիվին ո՛չ իր ինտելեկտով, ո՛չ աշխարհայացքով և ո՛չ էլ հավատքով: Հայ մտավորական երիտասարդի շուրջ օրավուր թանձրանում էր ատելությունը. անընդհատ կռիվներ էին հրահրում: Եվ, իհարկե, Դավիթը Դավիթ չէր լինի, եթե կուլ տար իր ազգային ու մարդկային արժանապատվությունը նսեմացնող վիրավորանքները և լռությամբ հանդուրժեր նրանց արհամարհական արտահայտությունները: Ըստ էության, Դավիթն ստիպված էր հենց այն տարիներին սկսել իր ազգային-ազատագրական պայքարը…

Միայնակ դիմադրել այդ կազմակերպված հարձակումներին չափազանց դժվար էր, իսկ ընդհարումներն օրեցօր հաճախանում էին: Մի անգամ՝ հերթական կռվի ժամանակ, երբ ընկնում է Դավիթի ակնոցը, այդ տականքներից մեկը, որ տեղյակ էր Դավիթի տեսողական խնդիրներին, զինվորական իր ծանր սապոգներով ցուցադրաբար տրորում, ջարդում է այն:

Վաշտի հրամանատարները, ի դեպ, նույնպես այլադավան, ամենևին ուշադրություն չէին դարձնում այդ զազրելի գործողություններին: Ընդհակառակը, ամեն ինչ տեղի էր ունենում նրանց լուռ համաձայնությամբ: Շարունակական դարձած այս կռիվներից հերթականը ճակատագրական էր Դավիթի համար: Նրան ուղղված մարդկային և ազգային արժանապատվությունը նվաստացնող վիրավորանքներին հաջորդում է բռնցքակռիվը, և «գիշատիչների ոհմակը» հարձակվում է Դավիթի վրա: Այդ քաշքշուկի ժամանակ Դավիթը տեսնում է օդում շողացող դանակի շեղբը: Նա հազիվ է հասցնում խլել այն, և հրմշտոցի պահին պատահաբար դանակի սայրը քերծում է հարձակվողներից մեկին: Վնասվածը, այսպես ասած՝ տուժածը, շատ արագ ապաքինվում է: Նա արդեն զղջում էր իր արարքի համար, սակայն նրա ուշացած զղջումը Դավիթին արդեն չի օգնում. վաշտի հրամանատարությունն ամենևին էլ չէր պատրաստվում անտեսել կատարվածը: Նրանք հասան իրենց նպատակին՝ վերջապես այդ ատելի բարեկիրթ հայը կպատժվի…

Դատական գործ են հարուցում: Զինվորական իրավաբանները համոզում էին Դավիթի մորը՝ կատարվածին ազգային երանգ չտալ, այլ ներկայացնել որպես տղայական սովորական կռիվ: Խոստանում էին իրադարձությունների այդպիսի մոտեցման դեպքում ավելի մեղմ դատավճիռ կայացնել, սակայն Դավիթը, ինչպես միշտ, անկոտրում էր և սկզբունքային: Դատարանում նա հայտարարում է, որ կռիվն սկսվել է իր անձին և ազգային արժանապատվությանը հասցված վիրավորանքների պատճառով:

Բնականաբար, բոլոր «վկաներն» այս հանգամանքը միաձայն հերքում են: Դավիթի անհնազանդությունը զայրացնում է դատավորներին: Նրանք խստագույն վճիռ են ընդունում՝ հաշվի չառնելով ո՛չ տղայի աֆեկտիվ վիճակը, ո՛չ թեթև աստիճանի վնասվածքը և ո՛չ էլ տուժածի մեղայականը: Անտեսում են, որ Դավիթը պաշտպանվել է, որ մենակ կռվել է տասը հոգու դեմ, որ, եթե չհասցներ դանակը խլել նրանց ձեռքից, նրա կյանքը մազից էր կախված…

Չընդունեցին մեղմացուցիչ ոչ մի հանգամանք և իրականացրին իրենց ստոր նպատակը՝ հայ երիտասարդին ուղարկեցին բանտ…

ՎԵՐԱԴԱՐՁ ԱԶԱՏ ԿՅԱՆՔԻ

Եկավ այնքան սպասված բաղձալի պահը, հետևում մնացին անազատության սոսկալի տարիները. 1989 թվականի սկզբին Դավիթը դուրս եկավ բանտից: Ազատության օդն արբեցնող էր…

Բանտից դուրս գալուց հետո նրան առաջին հերթին հյուրընկալում է Նիկողոսյանների ընտանիքը.

– Բառեր չեմ գտնում իմ երախտագիտությունը հայտնելու,- հուզված ասում է Դավիթը նրանց՝ իր պահապան հրեշտակներին:

Սկսվեցին ուրախությամբ հագեցած օրերը: Նա անչափ կարոտել էր բնականոն կյանքը, կարոտել էր իր ընկերներին, մտերիմներին: Եվ համարյա ամեն օր Սարապյանների բնակարանը լի էր հյուրերով, գալիս էին մարդիկ, որոնք երազում էին հանդիպել Դավիթի հետ, տեսնել նրան և ուրախանալ նրա հետ…

Արևելյան մարտարվեստի մարզիչը՝ Գրիգոր Միքայելյանը, Դավիթին առաջարկում է իր ղեկավարած մարզադպրոցում աշխատել որպես մարզիչ: Միքայելյանը համոզված էր, որ իր տաղանդաշատ սանը կկարողանա լավագույնս մարզել երեխաներին, կկարողանա փոխանցել նրանց այդ գեղեցիկ մարզաձևի հմտություններն ու փիլիսոփայությունը: Եվ նա չսխալվեց:

Դավիթը, կիրառելով մարզման հատուկ տեխնիկա, մեծ ոգևորությամբ էր անցկացնում պարապմունքները: Այդ հագեցած և չափազանց հետաքրքիր մարզումների ընթացքում երեխաները ֆիզիկապես կոփվում ու ձեռք էին բերում գերազանց մարզավիճակ: Պատանիները հիանում էին իրենց հմուտ և ուժեղ մարզչով ու ամեն կերպ ջանում էին արժանանալ նրա գովասանքին:

♦♦♦

Որոնումների ու փորձերի այս ընթացքում էլ ի հայտ է գալիս Դավիթի ստեղծագործելու ցանկությունը: Նա խորասուզվում է գրական-ստեղծագործական աշխատանքի մեջ, որն իրեն անչափ դուր էր գալիս: Իր տեսածը, զգացածն ու վերապրածը նա հանձնում էր թղթին: Դավիթի շնորհալի գրիչը ծնունդ տվեց մի շարք պատմվածքների՝ «Բայկոնուր», «Կիչա», «Դուռոչկա», «Ձիուկներ», գրեց նաև «300 վայրկյան» վիպակը: Այդ գործերն այն ժամանակ շատերն էին կարդում ու հավանում՝ համոզված, որ Դավիթն օժտված է գրական տաղանդով:

Այդպիսի կարծիք ուներ նաև Լեոնիդ Ազգալդյանը. նա ամենայն ուշադրությամբ էր կարդում Դավիթի ստեղծագործությունները: Նրան դուր էին գալիս հեղինակի առնական արձակը, նրա զուսպ ու տպավորիչ գրելաոճը: Նրան զարմացնում էր, թե ինչպես է Դավիթին հաջողվում այդպես վարպետորեն գրել չափազանց բարդ թեմաներով, հոգեբանական նուրբ վերլուծություններ անել, արտացոլել հերոսների բարդ ներաշխարհը: Կարդալով Դավիթի ստեղծագործությունները և ավելի լավ պատկերացնելով, թե ինչի միջով է անցել դրանց հեղինակը, Լեոնիդը հասկացավ, թե ինչ մեծ ներքին ուժ ու կարողություններ ունի իր ընկերը՝ իր սանը: Իսկ Դավիթի համար անչափ կարևոր էր Լեոնիդի այդօրինակ արձագանքը:

ԵՐԿՈՒ ԱՍՊԵՏՆԵՐԻ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Տարիների ընթացքում Դավիթի ու Լեոնիդի հարաբերությունները վերածվել էին ընկերության: Դավիթը շատ արագ էր հասունանում ու զարգանում՝ գերազանցելով իր հասակակիցներին և՛ գիտելիքներով, և՛ մտածելակերպով, և՛ մտավոր ու ֆիզիկական կարողություններով: Լեոնիդի համար նա արդեն այն փոքրիկ տղան չէր, որին նա դաս էր տալիս, այլ կայացած երիտասարդ. Դավիթի հետ հետաքրքիր էր շփվելը, լուրջ թեմաներով զրուցելն ու բանավիճելը:

Նրանք բազմաթիվ ընդհանրություններ ունեին: Երկուսն էլ սիրում էին սպորտը: Լեոնիդը գերազանց լողորդ էր, սպորտի վարպետ: Միջազգային տարբեր մրցույթներում նա հաճախ է նվաճել պատվավոր տեղեր: Իսկ Դավիթը ոգևորված զբաղվում էր արևելյան մարտարվեստով և հասնում էր տպավորիչ արդյունքների, ուներ սև գոտի:

Երկուսն էլ լայն մտահորիզոն ունեցող անձնավորություններ էին, երկուսն էլ շատ կարդացած էին և խելացի, երկուսն էլ սկզբունքային էին և չափազանց արդարամիտ:

Ըստ էության՝ նրանք դասական իմաստով կատարյալ ասպետներ էին, որոնք չգրված օրենքով հետևում էին դեռևս վաղ միջնադարում Մամիկոնյան սպարապետների որդեգրած զինվորական պատվի վարքականոնին, որը ներառում է հայ զինվորականի՝ Հայաստան պետության և հայ ազգի առջև ստանձնած գլխավոր հանձնառությունները՝ հավատարմություն և անձնուրաց ծառայություն անկախ Հայաստան աշխարհին, երկրին ու թագավորությանը, ասպետական պատվի և քաջի անվան անբիծ պահպանում, հարկ եղած դեպքում՝ նաև կյանքի գնով, հավատարմություն և անձնուրաց ծառայություն Հայաստանի ժողովրդին, բարեպաշտ վերաբերմունք քրիստոնեական հավատի ու ազգային եկեղեցու նկատմամբ և դրանց անձնուրաց պաշտպանություն, նվիրվածություն ընտանիքին, զինակիցներին և այլն:

Նրանք այդ արժեքների կրողներն էին, և պատահական չէ, որ հետագայում երկուսն էլ պատվով կատարեցին Հայրենիքի պաշտպանության սուրբ առաքելությունը…

♦♦♦

Թե՛ Լեոնիդին, թե՛ Դավիթին խորապես խոցում էր սեփական ազգի ողբերգական պատմությունը: Այն ժամանակ նրանք դեռ չգիտեին, որ իրենց բախտ է վիճակվելու շրջել այդ պատմության մեկ էջը, դեռ չգիտեին, որ երկուսն էլ օժտված են փայլուն ռազմական տաղանդով:

Շարունակելի

ԷՎԵԼԻՆԱ ՄԵԼՔՈՒՄՅԱՆ

Լուսանկարները՝ Դավիթ Սարապյանի անձնական արխիվից