ՀԱՅՔ

ԱՌԱՋԻՆ ԵՐՋԱՆԻԿ ՀԵՂԻՆԱԿԸ

Հայ իրականության մեջ առաջին հեղինակը, որը երջանկություն է ունեցել իր գրվածքները տպագրված տեսնել կենդանության օրոք, տաղերգու Հովհաննես Թլկուրանցին էր։ Նա մահացավ 1525-ին. 70 տարեկանում, բայց դեռեւս 1513-ին հայոց առաջին տպագրիչ Հակոբ Մեղապարտն իր հրատարակած «Տաղարանում» զետեղել էր նաեւ Թլկուրանցու գործերը։ Դրանք կազմում էին գրքի մեծ մասը։

Պատկերացնել կարելի է, թե ինչ ապրումներ է ունեցել մեծ տաղերգուն` առաջինը տպագրված տեսնելով իր չափածո տողերը։ Նա երգում էր սեր եւ գինի, վարդ եւ սոխակ, իհարկե, ժողովրդին հասկանալի լեզվով։ Այդ ժամանակ նա աշխարհական էր, բայց երբ դարձավ հոգեւորական, նույնիսկ բազմեց Սիսի կաթողիկոսական գահին, բանաստեղծությունը չմոռացավ։ Ճիշտ է, սիրո եւ վարդի գովերգության փոխարեն սկսեց գրել խրատական ոտանավորներ, բայց հայտնի է նաեւ ուշագրավ իրողությունը` նա մի քանի սիրային երգեր է գրել նաեւ ծեր հասակում, երբ 70 տարեկան էր, այն էլ` կաթողիկոս։

ՀԱՎԱՍՏԻ ՍԿԶԲՆԱՂԲՅՈՒՐԸ

Հրեա պատմագիր Հովսեպոս Փլավիոսը ¥1-ին դար¤ եղել է իր երկրում նկարագրված շատ դեպքերի ականատեսն ու մասնակիցը,  օգտագործել է նաեւ հավաստի աղբյուրներ, եւ պատահական չէ, որ նա համարվում է հին աշխարհի ամենաարժանահավատ հեղինակներից մեկը։ Նրա աշխատությունները Արեւելքի երկրների պատմության հնագույն շրջանի կարեւոր սկզբնաղբյուրներ են։ Դրան  մեծապես նպաստել է այն, որ նա անմիջականորեն օգտվել եւ մեծ ազդեցություն է կրել Հոմերոսի, Քսենոփոնի, Սոփոկլեսի, Պոլիբիոսի եւ այլոց երկերից։

Հովսեպոս Փլավիոսի աշխատություններում արժեքավոր տեղեկություններ կան Տիգրան Մեծի,  Արտավազդ Բ-ի եւ Տրդատ Ա-ի ժամանակաշրջանների վերաբերյալ։ Հակառակ հունա-հռոմեական  պատմագիրների, որոնք միտումնավոր  խեղաթյուրում էին փաստերը, նսեմացնում հայոց զինական ուժը,  Փլավիոսն իր երկերում Հայաստանի եւ հայերի մասին հաղորդում է ճշմարիտ, առավել  արժանահավատ տեղեկություններ։

Պատմահայր Մովսես Խորենացին իր «Հայոց պատմության» շարադրման համար որպես սկզբնաղբյուր օգտագործել է Փլավիոսի երկերը` բառացի մեջբերելով նրա խոսքերը կամ վերաշարադրելով վկայությունները։

Հայերը Փլավիոսի երկերն սկսել են թարգմանել եւ հրատարակել 17-18-րդ դարերում։

«ՎԱՍՆ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆՈՒՆ»

Հայոց սուրբ աթոռանիստ Էջմիածինը եղել է այն լույսը, որին մշտապես գամված է եղել հայի միտքն ու հոգին, որտեղ էլ նա ապրելիս ու գործելիս լիներ։ Բազում օրինակներից վկայակոչենք մեկը։

1650-ական թթ. վերջերից հոլանդական Ամստերդամ քաղաքում գործում էր Մատթեոս Ծարեցու տպարանը։ Հայ անխոնջ տպագրիչը ծրագրել էր տպագրել Ներսես Շնորհալու «Հիսուս որդի» երկը, դրա համար հատուկ տառատեսակներ էր պատվիրել հռչակավոր փորագրող Քրիստափոր Վան-Դիկին։ 1660-ին առաջին տառատեսակներն արդեն պատրաստ էին, եւ Ծարեցին ձեռնամուխ եղավ իր նվիրական երազանքի իրականացմանը։ Ավաղ, նրան վիճակված չէր տեսնել իր գործի վերջը` գրքի տպագրությունը դեռ չէր ավարտվել, երբ  անսպասելի հիվանդացավ, գամվեց անկողնուն։ Մահվան երկյուղը սրտում` նա օգնության կանչեց պարսկահայ վաճառական Ղլիջենց Ավետիսին, որն այդ ժամանակ գործի բերումով Ամստերդամում էր, առաջարկեց ընկերանալ իրեն, իր հետ հավասար կիսել տպարանից ստացվող եկամուտները, իսկ իր մահից հետո ամբողջովին տիրանալ տպարանին։ Բայց նախ` անհրաժեշտ էր մարել տպարանի պարտքերը, որ ծանր բեռի պես նստել էին Ծարեցու ուսերին։

Ղլիջենց Ավետիսը` վաճառական մարդ, մերժեց Ծարեցու այն առաջարկները, որ իրեն շահ էին ապահովելու, փոխարենը մարեց տպագրիչի պարտքերը եւ համաձայնեց գործակցել` պայմանով, որ տպարանը պետք է նվիրաբերել Սուրբ Էջմիածնին եւ Սուրբ Սարգիս վանքին։

Այդպես էլ եղավ` Ծարեցին կտակ գրեց, որով իր հիմնադրած տպարանն ստանում էր «Էջմիածնի եւ Սուրբ Սարգսի տպարան» անունը եւ ամբողջովին դառնում կաթողիկոսարանի սեփականությունը։ Դա առաջին դեպքն էր հայերի մեջ, որ մի ամբողջ հիմնարկություն, ժամանակի պահանջներին բավարարող տպարան բարեգործական նպատակով նվիրվում էր Էջմիածնին` կատարելու իր առաքելությունը Հայ եկեղեցուն։ Եվ այդ անողը պարսկահայ գաղթականությանը պատկանող մի վաճառական էր։

Ղլիջենց Ավետիսն ավելին արեց` ոչ միայն  ծանր վիճակից հանեց տպարանը, մարեց Ծարեցու պարտքերը, այլեւ ինքն սկսեց աշխատել տպարանում` իր շուրջը հավաքելով գրագետ հայրենակիցների։ Ավարտին հասցրեց Շնորհալու երկի տպագրությունը եւ գիրքն Էջմիածին ուղարկեց։ Վան-Դիկին պատվիրվեց նոր տառատեսակներ փորագրել, տպարանին օգնության հասան Ամստերդամում գտնվող հայ վաճառականները, գլխավորապես ջուղայեցիներ։ Տպագրվեցին նոր գրքեր, եւ հոլանդական նավերը իրենց բեռներին ավելացրին նոր տեսակի ապրանք` հայերեն գրքեր։ «Հիսուս որդին» տպագրվեց 1200, «Սաղմոսը»` 2700, «Ժամգիրքը»` 3000 օրինակով։ Իր ժամանակի համար սրանք մեծ տպաքանակներ էին։

Էջմիածինն էլ չուշացավ օգնելու Ամստերդամի արդեն իրեն պատկանող տպարանին` Հակոբ կաթողիկոսը 1662-ին Եվրոպա ուղարկեց Ոսկան վարդապետին, մի երեւելի մարդու, ի դեպ` հենց Ավետիսի եղբորը, որը Ամստերդամի հայ տպագրությունը պետք է հասցներ նոր մակարդակի։

Ուշագրավ է գործի նախաձեռնողի` Ղլիջենց Ավետիսի հիշատակարանը «Հիսուս որդի» գրքում. «…թե՛ դրամով եւ թե՛ այլ օգնությամբ ես ուխտադիր եղել եմ, որ մինչ ի մահս պիտի որ աշխատիմ վասն Սուրբ Էջմիածնուն…»։

Ահա այսքան վառ էր Էջմիածնի լույսը հեռավոր Ամստերդամում։

«ՀԱՅՈՑ ՏՈՒՆԸ» ՎԵՆԵՏԻԿՈՒՄ

Կիլիկյան Հայաստանում Ռուբինյանների գահակալման ժամանակաշրջանը ¥1080-1219¤ նշանավորվեց տնտեսական վերելքով, որի դրսեւորումներից էր Վենետիկի հետ առեւտրական սերտ կապերի հաստատումը։ Կիլիկիա-Վենետիկ ճանապարհը մի գործարար կամուրջ էր, որի վրայով օր ու գիշեր երթեւեկում էին հայ եւ իտալացի վաճառականները` միմյանց միջոցով կապվելով աշխարհի հետ։ Միջնադարում այդպիսի աշխույժ եւ փոխշահավետ համագործակցությունը երկու ազգերի միջեւ եզակի երեւույթ էր։

Վաճառականների մեջ հատկապես աչքի ընկավ իտալացի Մարկոս Ծիանին։ Լինելով գործնական մեծ ընդունակություններով օժտված մարդ` նա բազմիցս եղավ Կիլիկյան Հայաստանում, ստեղծեց  առեւտրական կենտրոններ եւ դարձավ իր ժամանակի ունեւոր անձնավորություններից մեկը։ Նա լավ էր գիտակցում, որ իր մեծ հարստության համար ինքը պարտական է Կիլիկիայի հայերին, ուստի, ի նշան երախտագիտության, կտակ թողեց՝ իր հաշվին Վենետիկում մի ընդարձակ շենք կառուցել, որտեղ պետք է անվճար իջեւանեին հայ վաճառականները, ընդհանրապես` հայ պանդուխտ մարդիկ։ Դա փաստորեն հյուրանոց էր, հայերի հավաքատեղի, որը հենց այդպես էլ կոչվեց` «Հայոց տուն»։

Մարկոս Ծիանիի բարերարությամբ կառուցված «Հայոց տունը»  դարերի ընթացքում մնաց շեն ու կանգուն։ Պատմաբան Լեոն նրա մասին գրում է. «Օտարության մեջ թափառող հայը գիտեր, որ դոժերի գեղեցիկ մայրաքաղաքում կա իր համար օթեւան եւ նույնիսկ ապրուստի միջոց։ Այդքանն էլ բավական էր, որ այդ բարեգործական հյուրանոցում միմյանց հանդիպեցին վաճառականը, կրոնավորը, աղքատը եւ առհասարակ զանազան կողմերից եկած եւ զանազան կողմեր գնացող մարդիկ։ Եվ, անշուշտ, «Հայոց տան» մեջ ապրողներն էին, որ օգնեցին Վենետիկի արհեստավորներին` հայկական տառեր փորագրելու եւ ձուլելու, ինչպես նաեւ ցույց տվեցին, թե ինչ գրքեր կարող են լավ տարածվել հայերի մեջ»։

«Հայոց տունը», այդպիսով, միայն հյուրանոց կամ կացարան չէր, դա մի օջախ էր, որտեղ հայն ապրում էր եւ գործում` ճանապարհներ որոնելով ազգային զարթոնքի, մեծ քաղաքակրթության մեջ իր ուրույն տեղը գրավելու համար։

ԵՎՐՈՊԱԿԱՆԱՑՈՂ ՀԱՅ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

17-18-րդ դարերում Հնդկաստանի հայ վաճառականությունը հսկայական նյութական հարստություն դիզեց` դրանից անմասն չթողնելով հայրենիքում զրկանքի ու կարիքի մեջ ապրող հայրենակիցներին։ Հայտնի են հարուստ հնդկահայերի կտակները, որոնցով հայրենի եզերքներում եւ եվրոպական հայ գաղթօջախներում բացվում էին դպրոցներ, հայկական բարեխնամական հաստատություններ` որբանոցներ, ծերանոցներ, աղքատատներ եւ այլն։ Հայտնի է նաեւ, որ ոմանք իրենց ողջ հարստությունը կտակել են Հայաստանին, սակայն հայ գործիչների ջանքերը` նրանց ժառանգությունը հանձնելու հայրենիքին եւ այդպիսով կատարելու կտակարարների կամքը, հետագայում, ցավոք, հաջողությամբ չեն պսակվել։

Ինչեւէ, որտեղի՞ց էին հայ վաճառականներն ու մյուս մեծահարուստներն այդքան ուժ առնում, դիմակայում օտարների նախանձին եւ դաժան մրցակցությանը։ Ո՞րն էր դրա գաղտնիքը։

Հետազոտողները տվել են այս հարցերի ընդհանրական պատասխանը` հայ մեծահարուստները կարողացել են քայլել ժամանակի հետ, իրենց բնածին գործնական ընդունակությունները զուգակցել անհրաժեշտ գիտելիքների ձեռքբերմանը, սովորել եվրոպական գործավարություն։ Եվ պատահական չէր, որ այդ շրջանում հնդկահայ մեծատուն ընտանիքները, որպես կանոն, վարձում էին Հնդկաստանում գործող անգլիացի եւ ֆրանսիացի ուսուցիչներ, իրենց զավակներին կրթում եվրոպական ոգով։ Հատկապես կապված էին անգլիացիների հետ, որոնք առաջ էին անցել ֆրանսիացիներից եւ Հնդկաստանում մեծ ազդեցություն ունեին։ Հնդկաստանը կարծես դարձել էր երկրորդ Անգլիա, եւ պատահական չէր, որ հեռավորասիական այդ գրավիչ երկիրը համարվում էր «անգլիական թագի մարգարիտը»։

Պատմությունը թողել է մի այսպիսի փաստ. 18-րդ դարի առաջին քառորդում Մադրասում մեծ անուն ուներ Գրիգոր Աղափիրյանի ընտանիքը, որը լայն կապեր ուներ անգլիական գործարար շրջանի հետ եւ կրում էր նրա բարերար ազդեցությունը։ Հայ մեծահարուստն իր տանը պահում էր Վիստոն ազգանունով մի անգլիացի ուսուցչի, որն այնքան կապվեց այդ ընտանիքի հետ, որ ինքն էլ հայերեն սովորեց։ Ավելին, նա հայերեն սովորեցրեց իր Վիլհելմ եւ Գեորգ որդիներին, որոնք դարձան եվրոպական հայագիտության սկզբնավորողներից։ Անժխտելի է նրանց մեծ ծառայությունը հայերին` Վիստոն եղբայրներն առաջինն էին, որ ամբողջովին լատիներեն թարգմանեցին Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը», որով հայոց պատմահայրը մտավ եվրոպական գիտության մեջ, ու նրա երկը դարձավ հատուկ ուսումնասիրության նյութ եվրոպացի պատմաբանների ու արեւելագետների համար։

Վիստոն եղբայրների լատիներեն թարգմանությունը լույս տեսավ Լոնդոնում, 1736-ին։ Այդպիսով, հայ վաճառականն ինչ-որ տեղ, թեկուզ կողմնակի ձեւով, նաեւ հայագիտությանը ծառայեց։

ԱՌԱՋԻՆ ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍԸ

Գեղարվեստական ցուցահանդեսները, որպես արվեստի գործերի հանրային ցուցադրումներ, գոյություն են ունեցել դեռեւս Հին Հունաստանում։ Հայ իրականության մեջ եւս դրանք այս կամ այն կերպ  իրենց դրսեւորումներն են ունեցել հնագույն ժամանակներից սկսած, սակայն արդի իմաստով գեղարվեստական ցուցահանդեսները մեզանում ի հայտ են եկել միայն 19-րդ դարում։

Հայկական առաջին գեղարվեստական ցուցահանդեսը կազմակերպվել է 1882 թ., Կ. Պոլսում, Դպրոցասեր տիկնանց ընկերության կողմից։ Դրան մասնակցել է հայ մեծ ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկին։

Ն. ԵՆԳԻԲԱՐՅԱՆ