ՀԱՅՔ. ԱՄԵՆԱՓՐԿԻՉ ՎԱՆՔԻ ԱՎԱՆԴԱԶՐՈՒՅՑԸ

Ամենափրկիչ վանքը Նոր Ջուղայի հայկական գաղթավայրի տասներեք եկեղեցիների մեջ ամենահոյակապն է, կառուցվել է 17-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Նրա յուրահատկությունն այն է, որ ունի երկառաստաղանի գմբեթ։

Մի հետաքրքիր ավանդազրույց կա կապված հենց այդ գմբեթի հետ։ Կառուցող վարպետին ստիպել են գործն ավարտել մեկ տարում, բայց  վարպետը համառել է՝ գմբեթի առաջին առաստաղը պետք է ամրանա, ինչպես ասում են՝ նստի, դրանից հետո միայն ինքը կանցնի երկրորդի կառուցմանը։ Վեճը տաքացել է, բայց վարպետը չի զիջել՝ համոզված, որ հակառակ դեպքում, կրկնակ առաստաղները չեն դիմանա, եւ գմբեթը կփլվի հենց իր կենդանության օրոք։ Վարպետն այդպիսի խայտառակության չէր դիմանա, եւ ավելի լավ կլիներ՝ մեռնել, քան տեսնել գմբեթի փլուզումը։

«Չարժե մտածել մեռնելու մասին,- խորհուրդ է  տալիս մայրը,- մի տարով հեռացիր Նոր Ջուղայից, կգաս՝ կշարունակես գործդ, մեկ է՝ առանց քեզ վանքը չեն կառուցի»։

Որդին այդպես էլ անում է՝ մեկ տարով հեռանում է Նոր Ջուղայից։ Այդ ընթացքում նոր վարպետ են բերում, որ կառուցի գմբեթի երկրորդ  առաստաղը, ոչինչ չի ստացվում։ Ոչ ոք չի համաձայնում շարունակել ուրիշի կիսատ թողած գործը՝ դա հայ քարգործ վարպետների սրբազան օրենքն էր։

Գլորվում է մեկ տարին, եւ վարպետը վերադառնում է։ «Որտե՞ղ էիր»,- հարցնում են։ Պատասխանում է. «Փախա, որ չհարկադրեք կառուցել գմբեթի երկրորդ առաստաղը, հիմա եկել եմ, որ կիսատ գործս շարունակեմ»։

Շարունակում է, եւ հայ ճարտարապետությունը հարստանում է մի հոյակապ կոթողով, որ կանգուն է առայսօր։

Մեծ  խորհուրդ կա այս ավանդազրույցում, որն ամենայն հավանականությամբ իրական պատմություն է։ Հայ քարգործ վարպետը գիտեր, որ կառուցում է դարերի համար, եւ ոչինչ չէր կարող խանգարել նրան՝ իր գործն անելու պատվախնդրությամբ, խղճի մտոք։ Նա գիտեր իր արածի արժեքը եւ չէր ցանկանում արժանանալ սերունդների նախատինքին։ Վկան՝ Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքը, որ ահա շուրջ 400 տարի կանգնած է իր տեղում եւ հիացնում է իր հոյակապ շինվածքով։

Ագրա քաղաքի հայերը

Հնդկական Գանգես գետի գլխավոր վտակ Ջամնայի ափին փռված է հինավուրց մի քաղաք՝ Ագրան, որը եղել է Մեծ մոնղոլների կայսերական աթոռանիստը եւ կոչվել Աքբարաբադ։ Ներկայումս ունի շուրջ 1 մլն բնակչություն եւ մեծ հռչակ է վայելում իր Թաջ Մահալ դամբարանով, որը  ճարտարապետական արվեստի գլուխգործոց է։

Ագրան ծաղկում ապրեց Աքբար թագավորի օրոք 16-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Աքբարը խելամիտ թագավոր էր եւ շատ բան արեց երկրի պետական իշխանության ամրապնդման, բանակի կազմավորման, առեւտրի եւ արհեստների զարգացման համար։ Այդ գործում նրան մեծ աջակցություն ցուցաբերեց հնդկահայ համայնքը, որի նկատմամբ նա ուներ հատուկ վերաբերմունք։ Պատճառը հայերի  բանիմացությունն էր, աշխատասիրությունը եւ, իհարկե, այն, որ նրա կանանցից մեկը՝ թագուհի Մարիամ Զագանի Բեկումը, հայուհի էր եւ մեծ ազդեցություն  ուներ ամուսնու վրա։

Ցանկանալով զարգացնել առեւտուրը՝ Աքբար թագավորը հայ վաճառականներին տվեց լայն արտոնություններ։ Կայսրության սահմաններում նրանք ունեին ազատ տեղաշարժի իրավունք, անգամ այն վայրերը, որտեղ  այլազգիների մուտքն արգելված էր։ Կարող էին ցանկացած ապրանք ներմուծել կամ արտահանել առանց մաքսային տուրքի,  ապրանքները փոխադրել առաջնահերթության կարգով։ Ագրայում  հայերն ունեին իրենց հատկացված առանձին հողամասը՝ անկաշկանդ գործունեության համար բոլոր անհրաժեշտ պայմաններով։

Այնքան սիրալիր էր Աքբար թագավորն իր հպատակ հայերի նկատմամբ, որ Ագրայում նրանց համար 1562-ին եկեղեցի կառուցեց պետության հաշվին։ Պետք է ենթադրել, որ Ագրայում այդ ժամանակ ապրել են  բավականաչափ մեծ թվով հայեր, այլապես թագավորը նրանց համար եկեղեցի չէր կառուցի, եւ Էջմիածինն էլ ավելի ուշ Զաքարիա անունով վարդապետին չէր ուղարկի Ագրա՝ իրականացնելու հայերի եկեղեցական արարողությունները։

Ագրայի հայերը վայելում էին Աքբար թագավորի վստահությունը եւ վարում էին բարձր պաշտոններ։ Այսպես, օրինակ, Միր Ադըլը,  որն ազգությամբ հայ էր, եղել է երկրի գլխավոր դատավորը, հայուհի Հուլիանան՝ արքունիքի պալատական բժշկուհին։ Մեծ թվով հայեր աշխատել են որպես դիվանագետներ, արքունական թարգմանիչներ։

Ագրայի հայերի բարգավաճ կյանքը նկատել են նաեւ Հնդկաստան այցելած եվրոպացի ճանապարհորդները։ Պատմագիտական աղբյուրներից քաղած մի քանի տեղեկություններ. Մոնրիկե անունով մի ճանապարհորդ թողել է 1624-43 թվականներն ընդգրկող ուղեգրություն, որտեղ  հիացմունքով խոսում է Ագրայի հայկական իջեւանատան մասին։ Սա եղել է քաղաքի  հայերի  հավաքատեղին, որտեղ քննարկվել են համայնքի  ներքին կյանքին վերաբերող հարցեր, գործարքներ եւ պայմանագրեր կնքել Ագրա ժամանած եվրոպացիների հետ։ Ըստ Մոնրիկեի ուղեգրության՝ հայկական իջեւանատունը եղել է գործարար կենտրոն, որի տեղն իմացել են նաեւ եվրոպացիները, Ագրա գալով՝ հանգրվանել այնտեղ եւ անհրաժեշտ խորհուրդներ ստացել հայերից։

Ագրայի հայերի բարգավաճ կյանքի եւ բարձր դիրքի մասին հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդել պորտուգալացի ծովագնաց Խերոմ Կսավեն իր ուղեգրության մեջ։ Մեկ այլ ճանապարհորդ՝ Տավերնիեն, վկայություն է թողել այն մասին, որ Ագրայի հայ համայնքի մշտական հյուրերն են եղել երկրի բարձրաստիճան իշխանավորները։ Այն ժամանակ, երբ նա եղել է Ագրայում, հայ համայնք է այցելել Շահ Ջահանը։

Մի քանի խոսք Թաջ Մահալի մասին։ Այն կառուցել է Շահ Ջահան թագավորն իր հայուհի կնոջ պատվին՝ որպես դամբարան։ Շինարարությունը տեւել է 22 տարի (1630-52)։ Այդ հնգագմբեթ հրաշակերտ շինության մեջ, որն ունի 74 մետր բարձրություն, թաղվել է նաեւ ինքը՝ Շահ Ջահանը։

Ագրայի հայ համայնքը, ինչպես նաեւ հնդկահայ մյուս համայնքները, ավելի ստվարացան 17-րդ դարում պարսից Շահ Աբասի հակահայ քաղաքականության հետեւանքով ծայր առած բռնագաղթից հետո։  Ագրայի հայերը տեւական ժամանակ պահպանեցին իրենց տեղն ու դիրքը երկրի կյանքում, սակայն համայնքը, այնուամենայնիվ, աստիճանաբար քայքայվեց, եւ այսօր նրանից մնացել են միայն մասունքներ։

Լուսիկենցի հետքը պատմության մեջ

Անհայտ են Գրիգոր Լուսիկենցի ծննդյան եւ  մահվան թվականները, բայց ահա հայտնի է նրա գործը։ Նա 17-րդ դարի հայ նշանավոր քաղաքական գործիչներից էր, որը մեծ դեր խաղաց Ռուսաստանի եւ Պարսկաստանի միջպետական հարաբերությունների զարգացման գործում՝ վայելելով ե՛ւ ռուսական ցարի, ե՛ւ պարսկական շահի վստահությունը։

17-րդ դարի կեսերին Նոր Ջուղայի հայ վաճառականներն ստեղծեցին առեւտրական ընկերություն, որի նպատակն էր հակազդել պարսկական շուկա  ներթափանցած եվրոպական համանման ընկերությունների գործունեությանը՝ տեղական ապրանքների համար ստեղծելով մրցակցային լայն դաշտ։ Գիտակցելով հայկական ընկերության մեծ դերը երկրի կյանքում՝ շահը նրան շնորհեց անմաքս առեւտրի իրավունք եւ արտոնեց պայմանագրեր կնքել  օտարերկրյա ընկերությունների հետ, բաժանմունքներ ունենալ այլ երկրներում։ Գրիգոր Լուսիկենցն այդ ընկերության ղեկավարներից էր եւ համակարգում էր հայ վաճառականների կապերը Ռուսաստանի հետ։ 1666-ին նա ընկերության հանձնարարությամբ մեկնեց Մոսկվա եւ երկար բանակցություններից հետո կարողացավ պայմանագիր կնքել պարսկական ապրանքները Նովգորոդի եւ Արխանգելսկի վրայով Եվրոպա արտահանելու մասին։  Շահը բարձր գնահատեց Լուսիկենցի այս ծառայությունը։ 1671-ին Լուսիկենցին հաջողվեց ոչ միայն վերակնքել այդ պայմանագիրը, այլ  էապես ընդլայնել այն։

Հայկական առեւտրական ընկերության ղեկավարները մեծ հեղինակություն ունեին օտար  երկրներում, եւ պատահական չէր, որ պարսից շահը նրանց տալիս էր նաեւ դիվանագիտական հանձնարարություններ։ Այդպիսի հանձնարարություններ կատարել է նաեւ Գրիգոր Լուսիկենցը՝ ելնելով ազգային շահերից։ Այս առումով նշանակալից էին նրա ջանքերը՝ ստեղծելու Ռուսաստանի, Լեհաստանի եւ Իրանի ռազմաքաղաքական դաշինք ընդդեմ Թուրքիայի։ Լուսիկենցը երազում էր այս ճանապարհով լուծել թուրքական լծից իր ժողովրդի ազատագրության հարցը։ Հենց Լուսիկենցն էր, որ 1671-ին հերթական անգամ լինելով Մոսկվայում՝ Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարին հանձնեց հայ խոջաների ուղերձը՝ հայերի ազատագրման խնդրին պաշտպան կանգնելու մասին։ Սա հայրենասեր մարդու գործունեություն էր։

Քիշնեւցի սպա Աճեմյանը

Քիշնեւի հայ համայնքի գերդաստաններից մեկի ծնունդ էր Թովմաս Աճեմյանը։ Ավարտել էր տեղի  ազգային վարժարանը, ապա՝ Նոր Նախիջեւանի թեմական դպրոցը, որից հետո՝ 1914-ին, ընդունվել Օդեսայի հրետանային դպրոց։ Արդեն հաջորդ տարվա նոյեմբերից մինչեւ 1918 թվականը, որպես ռուսական բանակի սպա, մասնակցեց Առաջին համաշխարհային պատերազմին, արժանացավ չորս մարտական շքանշանների։ Այնուհետեւ անցավ լրագրության՝ 13 տարի շարունակ թղթակցելով ռուսական թերթերին։ Հիմնական թեման հայկական կյանքն էր, պատմությունը, մշակույթը։ Ապրում էր ազգային հոգսերով։ 1922-23 թթ. Քիշնեւի հայ որբերի օգնության կոմիտեի քարտուղարն էր,  ընտրվեց հայ եկեղեցու ռումինահայ թեմի պատգամավոր՝ ակտիվորեն մասնակցելով հոգեւոր ձեռնարկումներին։

Անցնելով  Ռումինիա ¥1927¤՝ մտավ ռումինական բանակի շարքերը, բայց գրիչը վայր չդրեց՝ գրական անուրանալի ձիրք ուներ։ Բայց ուներ եւս մեկ ձիրք, որը շուտով զարմացրեց բոլորին։ Վերցրեց Կարլոս թագավորի եւ իշխան Միհայ Վոլվոտի ռումիներեն կենսագրությունները եւ տառերին ձեւ ու չափ տալով՝ գծեց նրանց պատկերները։ Նկարչություն՝ տառերով. այսպես կարելի էր բնութագրել նրա ստեղծածը, որը նորություն էր ռումինական իրականության մեջ՝ դիտում էին հիշյալ երկու անձանց դիմանկարները եւ միաժամանակ կարդում նրանց կենսագրությունները։

Ռումինիայի  կառավարությունը բարձր գնահատեց Թովմաս Աճեմյանի այդ գործերը, նյութապես վարձատրեց նրան եւ հրահանգեց դրանք բազմացնել ու կախել պաշտոնական վայրերում։

Պատրաստեց Ն. ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆԸ