ԱՆԱՀԻՏ

HyperFocal: 0

«Հայերն արտակարգ եռանդով են պաշտում Անահիտին, զանազան տեղեր նրա անվամբ տաճարներ են կանգնեցված եւ հատկապես Եկեղյաց գավառում»։

Ստրաբոն (մ.թ.ա. 63)

«…Այս մեծ Անահիտ տիկնոջը, որ մեր ազգի փառքն է ու կենսատուն, բոլոր թագավորներն են պաշտում, մանավանդ Հունաց թագավորը։ Նա է բոլոր զգաստությունների մայրը, բարերարը ամբողջ մարդկային բնության եւ դուստրը՝ մեծ, քաջ Արամազդի»։

Ագաթանգեղոս (V դար)

Հայաստանի պատմության թանգարանի եւ Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանի համագործակցության արդյունքում՝ Հայաստանի Հանրապետության անկախության օրը՝ սեպտեմբերի 21-ին, պատմության թանգարանում բացվեց «Մայր աստվածություն. Անահիտից Մարիամ» անունը կրող ցուցադրությունը, որի շրջանակում ներկայացվեցին Անահիտ աստվածուհու բրոնզաձույլ արձանի գլուխն ու ձեռքը։ Նույն ցուցասրահում ներկայացված են նաեւ Հայաստանի պատմության թանգարանի հավաքածուից 60-ից ավելի արժեքավոր ցուցանմուշներ, որոնք ընդգրկում են նեոլիթյան շրջանից մինչեւ XX դարը, այդ թվում՝ 1997 թ. Հայաստանի Հանրապետությունում թողարկված Անահիտ աստվածուհու ոսկե մետաղադրամը։

Անահիտ աստվածուհու բրոնզաձույլ արձանից մնացած ձեռքն ու գլուխը Հայաստանի Հանրապետության պատմության թանգարանում կցուցադրվեն շուրջ 6 ամիս՝ 2024 թ. սեպտեմբերից մինչեւ 2025 թ. ապրիլ։

Բրիտանական թանգարանի կայքից տեղեկանում ենք, որ Անահիտի պաշտամունքային արձանի այս գլուխն ու ձեռքը գտնվել են 1870-ականներին Էրզրումի Սաթալա բնակավայրում։ Մի քանի հնավաճառներ ձեռքից ձեռք են փոխանցել, ի վերջո, Անահիտի կիսանդրին ձեռք է բերել Բրիտանական թանգարանը։

Անահիտը հայ հեթանոսական  դիցարանում ամենամեծարված ու սիրված աստվածուհին էր՝ պտղաբերության, արգասավորության, ծննդաբերության, իսկ ավելի վաղ շրջանում՝ նաեւ ռազմի աստվածուհին։ Անահիտը նաեւ Լուսնի աստվածուհին էր, քանի որ գիշերային ճերմակերես լուսատուն կանացի սկզբի խորհրդանիշն էր։ Ժողովրդի հավատամքով նա էր Հայոց երկրին կյանք ու կենդանություն տվողը, մեր ազգի փառքն ու ամենայն մարդկային բնության բարերարը եւ զգաստության մայրը։

Հայկական հին տոմարի Նավասարդ ամսին (օգոստոսի 15-ին) մեծ շուքով նշվում էր Անահիտի տոնը՝ կապված բերքի հասունացման հետ։ Տոնախմբությունները վերածվում էին պտղաբերության տոնի, որի ժամանակ բազմաթիվ ուխտավորներ էին հավաքվում աստվածուհուն նվիրված մեհյանների շուրջը։ Ծիսակատարություններն ուղեկցվում էին աղոթքներով, երգերով, խնջույքներով։ Անահիտը խոհեմության ու պարկեշտության մայրն էր, մարդկանց սնուցող, ապրեցնող ու փառավորող աստվածուհի, որին կոչում էին Ոսկեմայր, Սնուցող մայր, Մեծ տիկին, Ոսկեծղի, Ոսկեմատն։ Նրա անունով էր կոչվում հայկական հեթանոսական  տոմարի ամիսների 19-րդ օրը։

Անահիտ աստվածուհու գլխավոր տաճարը գտնվում էր Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանում: Նրա պաշտամունքն այնքան էր տարածված, որ ամբողջ գավառը կոչվում էր Անահտական։ Նրան նվիրված երկրորդ խոշոր տաճարը Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառի Աշտիշատ գյուղում էր, Արեւելյան Եփրատի կամ Արածանի գետի աջ կողմում բարձրացող Քարքե լեռան բարձրավանդակի վրա։

Մ.թ.ա. 34 թվականին հռոմեացի զորավար Մարկոս Անտոնիոսը դեպի Արեւելք արշավանքի ժամանակ կանգ է առնում Երիզա ավանում։ Նրա զինվորները ավերում են Անահիտի գլխավոր տաճարը, ջարդում են Անահիտի վիթխարի ոսկեձույլ արձանը, բաժանում իրար մեջ ու տանում Հռոմ։ Անահիտի մեհյանների ահռելի հարստության մասին կարծիք կազմելու համար ներկայացնենք հռոմեացի գրող, պատմաբան ու փիլիսոփա Պլինիոս Ավագի (Gaius Plinius) հետեւյալ հիշատակությունը. «Մի բոսնիացի զինվոր, որ հարստացել էր Երիզա ավանի Անահիտի մեհյանը կողոպտելով, Հռոմի  Գայոս Օկտավիանոս Օգոստոս կայսերը հրավիրում է խնջույքի: Կայսեր այն հարցին, թե՝ ճի՞շտ է արդյոք, որ Անահիտի արձանի վրա առաջին հարձակվողը կուրացել եւ անդամալույծ է դարձել, զինվորը ծիծաղելով պատասխանում է. «Ո՛չ, ընդհակառակը, հենց ինքս եմ առաջին հարձակվողը, եւ ինձ բաժին հասած ոսկի արձանի սրունքի մեկ մասով բախտ ունեմ այսօր մեծարելու Ձեզ նման պատվելի հյուրին»։

Հայ թագավորները Անահիտ աստվածուհուց զորություն և իշխանություն էին խնդրում՝ իրենց թշնամիներին հաղթելու, երկիրը ղեկավարելու համար։ Գրիգոր Տաթեւացին հետեւյալ հիշատակությունն է մեջբերում՝ կապված Տրդատ արքայի հետ. «…Որպէս թէ՝ ի նմանէ կարեալ զզօրութիւն յաղթութեան թշնամացն, եւ զտէրութիւն իւր ի վերա աշխարհի» («…Նրանից է ստացել զորություն թշնամիներին հաղթելու և իրավունք իր հոր աշխարհին տիրելու»)։

Հին հայկական դրամների վրա Անահիտը պատկերվել է սաղավարտը գլխին, իսկ որոշ դրամների վրա՝ նետ ու աղեղով։ Սա եւս ապացուցում է, որ Անահիտը եղել է նաեւ ռազմի աստվածուհի։

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Անահիտի մեհյաններին էին պատկանում դաստակերտներ, գյուղեր, ավաններ, բազմաթիվ հողամասեր, իսկ ժողովուրդը Անահիտ աստվածուհուն նվիրում էր կին ու տղամարդ ստրուկներ, որ կոչվում էին տաճարական ստրուկներ։

Հայաստանի, հայերի, մեր հին հավատալիքների եւ հատկապես Անահիտ աստվածուհու մասին կարեւոր սկզբնաղբյուր են ավելի քան երկու հազարամյակ առաջ օտար պատմիչների հաղորդած տեղեկություններն ու մեկնությունները։ Նրանցից ոմանք անձամբ եղել են Հայաստանում եւ նրանց հաղորդած տեղեկությունների արժանահավատությունը շատ բարձր են գնահատում ժամանակակից գիտնականները։ Առանձնահատուկ է հույն նշանավոր աշխարհագիր ու պատմագիր Ստրաբոնի «Աշխարհագրություն» աշխատությունը, որտեղ նաեւ բավական ընդարձակ անդրադարձ կա Անահիտ աստվածուհուն։ «Հայերն արտակարգ եռանդով են պաշտում Անահիտին, զանազան տեղեր նրա անվամբ տաճարներ են կանգնեցված եւ հատկապես Եկեղյաց գավառում»։

Անահիտի պաշտամունքի եւ պաշտամունքային վայրերի մասին խիստ կարեւոր տեղեկություններ է հաղորդում V դարի պատմիչ Ագաթանգեղոսն իր «Հայոց պատմություն» աշխատության մեջ. «…Այս մեծ Անահիտ տիկնոջը, որ մեր ազգի փառքն է ու կենսատուն, բոլոր թագավորներն են պաշտում, մանավանդ Հունաց թագավորը։ Նա է բոլոր զգաստությունների մայրը, բարերարը ամբողջ մարդկային բնության եւ դուստրը՝ մեծ, քաջ Արամազդի»։

Անահիտը նաեւ ջրային տարերքի տիրուհին էր, տարերք, որը կյանք  է պարգեւում բույսերին ու կենդանիներին։ Իսկ տոնի ժամանակ Անահիտի արձանին ջուր էին ցողում՝ աստվածուհուց կենարար ուժ հայցելով։

Քրիստոնեության հաստատումից հետո Անահիտ աստվածուհու պաշտամունքը վեր է ածվում Մարիամ Աստվածածնի պաշտամունքի։ Անահիտ աստվածուհու գլխավոր տոնը նշվում էր ապրիլի 6-ին, որը քրիստոնեության հաստատումից հետո վեր է ածվում Ավետյաց տոնի եւ նվիրվում Մարիամ Աստվածածնին։

Անահիտի կերպարի մարմնավորումն իր արտացոլումն է գտել նաեւ այլ ժողովուրդների դիցարաններում, պարսկականում՝ Անահիտա, հունականում՝ Արտեմիս, Հռոմեականում՝ Դիանա, եգիպտականում՝ Նիիթ։

Պատրաստեց ՀԱՍՄԻԿ ՄԱԴՈՅԱՆԸ