…ՈՒԻՆՍԹՈՆ ՉԵՐՉԻԼԸ

Երբ ես երիտասարդ էի, ուզում էի վերափոխել աշխարհը, ավելի հասուն տարիքում ցանկանում էի փոխել իմ երկիրը, իսկ երբ տարիքս առա, ուզում էի ընտանիքս բարեփոխել, բայց միայն մահվան մահճում հասկացա, որ պիտի փոխեի ինքս ինձ, որի արդյունքում գուցե փոխվեին իմ ընտանիքը, երկիրն ու աշխարհը…
ՈՒ. ՉԵՐՉԻԼ

Անցյալ հարյուրամյակի մեծագույն քաղաքական գործչի համբավը ըստ արժանվույն վաստակած Ուինսթոն Լեոնարդ Սպենսեր Չերչիլը (1874-1965) սերում էր Մարլբորոների նշանավոր տոհմից: Որակյալ կրթություն ստանալով Հարրոուի ռազմահեծելազորային դպրոցում` նա, նախ որպես զինվորական թղթակից, ծառայել է Հնդկաստանում, ապա մասնակցել անգլո-բուրական պատերազմին: 1900 թվից սկսվում է Չերչիլի քաղաքական գործունեությունը: Նա ընտրվում է պառլամենտի անդամ, ապա պաշտոնավարում իբրև գաղութների նախարարի տեղակալ, առևտրի, ներքին գործերի և ռազմածովային նախարար: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Լոյդ Ջորջի կառավարության կազմում Չերչիլն արդեն ստանձնել էր ռազմական և ավիացիայի նախարարի պաշտոնը:

Հարկ է նշել, որ Ու. Չերչիլը այն եզակի քաղաքական գործիչներից էր, ովքեր վճռականորեն դատապարտեցին հայոց Մեծ եղեռնը` համարելով այն թուրքական կառավարության կողմից խնամքով ծրագրված և իրագործված ոճրագործություն:

Չերչիլը թե՛ կոմունիստական և թե՛ ֆաշիստական վարչակարգերի երդվյալ թշնամին էր և այդպիսին մնաց մինչև իր կյանքի ավարտը: Նա Խորհրդային Ռուսաստանի դեմ եվրոպական տերությունների կողմից զինված ներխուժման կազմակերպիչներից էր, ապա նաև խորհրդային երկրի լիակատար մեկուսացման կողմնակից: Նույն սկզբունքայնությամբ էր նա վերաբերվում նաև ֆաշիստական Գերմանիային` քննադատելով վարչապետ Չեմբեռլենի անհեռատես, հարմարվողական քաղաքականությունը այդ հարցում:

Այսուհանդերձ, Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին, երբ Չերչիլը ստանձնել էր վարչապետի պաշտոնը, Խորհրդային Միության դեմ Գերմանիայի հարձակումից անմիջապես հետո նա վճռականորեն կոչ արեց աջակցել խորհրդային երկրին և ջանք չխնայեց դաշինք ստեղծելու ընդդեմ ֆաշիստական Գերմանիայի և իր դաշնակիցների: Չերչիլը մասնակցել է գերտերությունների Թեհրանի, Ղրիմի, Պորտսդամի կոնֆերանսներին, որոնք էական դեր խաղացին ֆաշիստական բռնատիրության լիակատար ոչնչացման գործում:

Պատերազմից անմիջապես հետո կտրուկ փոխվեց Չերչիլի բարյացակամ վերաբերմունքը ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ: Նա հրապարակավ հանդես եկավ ԽՍՀՄ-ի դեմ «սառը պատերազմ» սանձազերծելու օգտին, որն, ի դեպ, տասնամյակների կյանք ունեցավ: Իր ակտիվ քաղաքական գործունեությունը Ու. Չերչիլը ինքնակամ դադարեցրեց 1955թ., երբ արդեն 80-ն անց էր, հրաժարական տալով վարչապետի պաշտոնից:

ՉԵՐՉԻԼԸ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՈՆՅԱԿԸ

Ու. Չերչիլի բազմաթիվ սովորություններից մեզ համար, թերևս, էական է նրա առանձնահատուկ վերաբերմունքը հայկական կոնյակին: Չերչիլի և Ի. Ստալինի հանդիպման ժամանակ խորհրդային ղեկավարը Անգլիայի վարչապետին հայկական կոնյակ հյուրասիրեց: Չերչիլն այնքան հավանեց հայկական խմիչքը, որ դրանից հետո խմում էր միայն հայկական կոնյակ` նախընտրելով «Դվինը»:

Հայկական կոնյակի հետ կապված պահպանվել է հետևյալ ուշագրավ պատմությունը: Չերչիլը, որը համի նուրբ զգացողություն ուներ, շուտով նկատեց, որ հայկական կոնյակի որակը զգալիորեն ընկել է: Շուտով պարզվեց նաև վերջինիս բուն պատճառը. կոնյակի լավագույն մասնագետը` Մարգար Սեդրակյանը, որպես «ժողովրդի թշնամի», աքսորվել էր Ալթայի երկրամաս: Ստալինի կարգադրությամբ Մ. Սեդրակյանը ազատ արձակվեց, վերադարձավ իր աշխատանքին, և շուտով հայկական կոնյակը վերստին ստացավ իր անկրկնելի համը:

Ու. Չերչիլը օժտված էր գեղագիտական նուրբ ճաշակով, զբաղվում էր գեղանկարչությամբ, գրում էր հուշագրություններ և պատմագիտական երկեր: Ավելորդ չէ նշել, որ այդ երկերից մեկի «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը» վեցհատորանոց մենագրության համար նա 1953թ. արժանացավ գրականության Նոբելյան մրցանակի:

Գրականության գիտակ քաղաքական գործիչը հիանալի գիտակցում էր խոսքի, մանավանդ հակիրճ, տեղին և դիպուկ օգտագործված արտահայտության արժեքը: Ահա մի քանի դրվագ նրա կյանքից:

1912թ. Չերչիլների տոհմական Բլենհեյմյան պալատում բուռն բանավեճ ծավալվեց Ու. Չերչիլի և լեդի Նենսի Աստորի միջև: Բանավեճն այնքան բորբոքվեց, որ, ի վերջո, ափերից դուրս եկած լեդի Աստորը զայրացած բացականչեց.

– Եթե Դուք իմ ամուսինը լինեիք, ապա ես ձեր սուրճի մեջ թույն կլցնեի:

– Եթե ես Ձեր ամուսինը լինեի, ապա կխմեի այդ սուրճը,- անվրդով պատասխանեց Չերչիլը:

♦♦♦

Մի երիտասարդ լրագրող կարճատև հարցազրույց ունեցավ վարչապետ Ու. Չերչիլի հետ:

Լր.- Ի՞նչն ստիպեց Ձեզ զբաղվել քաղաքականությամբ:

Չ.- Փառասիրությունը, զուտ փառասիրությունը:

Լր.- Պառլամենտ մտնելիս ի՞նչ նպատակ էիք հետապնդում:

Չ.- Դառնալ նախարար:

Լր.- Իսկ հանուն ինչի՞ դառնալ նախարար:

Չ.- Որպեսզի դառնամ վարչապետ:

Լր.- Իսկ հանուն ինչի՞ դառնալ վարչապետ:

Չ.- Որպեսզի լինեմ վարչապետ:

♦♦♦

Զառամյալ Ու. Չերչիլին հրավիրեցին ելույթ ունենալու Անգլիայի համալսարաններից մեկում: Ներածական խոսքում համալսարանի ղեկավարը, ներկայացնելով իրենց ականավոր հյուրին, հույս հայտնեց, որ վերջինս իր ելույթում կներկայացնի իր երկարատև գործունեության առավել կարևոր դրվագները, իր հարուստ փորձը կփոխանցի երիտասարդությանը: Ապա բուռն ծափողջույնների ներքո ամբիոնին մոտեցավ Ու. Չերչիլը, մի պահ նայեց հավաքվածներին և սկսեց ելույթը.

– Երբե՛ք, երբե՛ք, երբե՛ք, երբեք մի՛ հանձնվեք:

Լսարանը, ոգեշնչված այս խոսքերից, անհամբեր սպասում էր շարունակությանը: Սակայն շարունակություն չհետևեց. Չերչիլը սրանով ավարտեց իր ելույթը և դանդաղորեն հեռացավ ամբիոնից:

Այս արտահայտությունը, որը դարձավ մեծ անգլիացու վերջին պատգամը իր ժողովրդին, ունի իր նախապատմությունը:

Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Անգլիայի բնակավայրերը անընդմեջ ենթարկվում էին ֆաշիստական ռմբակոծիչների ավերիչ գրոհներին: Ամեն օր բազմաթին մարդիկ էին զոհվում, շինությունները վերածվում փլատակների: Երկիրը կործանումից փրկելու համար վարչապետի մերձավորները նրան հորդորում էին անձնատուր լինել, ինչպես Ֆրանսիան: Սակայն Չերչիլը անդրդվելի էր: Եվ մի օր, հերթական ռմբակոծությունից հետո, նա, բռունցքները դեպի օդ պարզելով, գոչեց.

– Ես երբեք չեմ հանձնվի: Երբե՛ք, երբե՛ք, երբե՛ք:

Ու. Չերչիլը մնաց անսասան և հաղթեց: Իսկ վարչապետի հաղթանակը ողջ երկրի հաղթանակն էր:

ԱՍՈՒՅԹՆԵՐ

Մենք պարտություն կրեցինք առանց պատերազմի:

Այս արտահայտությունը ասվել է 1938թ. հեկտեմբերին Համայնքների պալատում: Խոսքը վերաբերում է Մյունխենյան համաձայնագրին, որը վավերացվել է 1938թ. սեպտեմբերին` Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, ֆաշիստական Գերմանիայի և Իտալիայի ղեկավարների կողմից: Ըստ Մյունխենյան համաձայնագրի` Գերմանիայի ճնշման ներքո Չեխոսլովակիան մասնատվում է, ընդ որում` Սուդետյան մարզը անցնում է Գերմանիային: Փաստորեն զոհաբերելով Չեխոսլովակիան` Ֆրանսիան և Մեծ Բրիտանիան փորձում էին իրենցից հեռացնել գերմանական սպառնալիքը և այն ուղղորդել դեպի արևելք` ԽՍՀՄ-ի վրա: Իր ելույթում Ու. Չերչիլը խստորեն քննադատում է Ֆրանսիայի և, մանավանդ, Մեծ Բրիտանիայի ղեկավարության` ի դեմս վարչապետ Ն. Չեմբեռլենի, անխոհեմ խաղաղարարությունը:

Ընտրությունը կատարվեց պատերազմի և խայտառակության միջև: Նրանք ընտրեցին խայտառակությունը և կստանան պատերազմ:
Խոսքը Մյունխենյան համաձայնագիրը վավերացրած Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի մասին է:

Խաղաղարարը նա է, ով կոկորդիլոսին կերակրում է` հուսալով, որ կոկորդիլոսն իրեն կուտի վերջում:
Արտահայտությունը վերցված է Համայնքների պալատում 1940թ. հունվարյան ելույթից և վերստին վերաբերում է Մյունխենյան համաձայնագրին:

Ես ձեզ չեմ կարող խոստանալ ոչինչ, բացի արյունից, տառապանքից, քրտինքից և արցունքից:
Ու. Չերչիլի առաջին ելույթն էր Համայնքների պալատում վարչապետի պաշտոնն ստանձնելուց հետո` 1940թ. մայիսին, երբ արդեն սկսվել էր գերմանական հարձակումը արևմուտքում:

Հաղթանակ` ամեն գնով, հաղթանակ` չնայած պատերազմի բոլոր սարսափներին, հաղթանակ` որքան էլ որ երկար և դժվարին լինի նրան տանող ճանապարհը, քանզի առանց հաղթանակի մենք ապագա չունենք:
Համայնքների պալատում 1940թ. մայիսի ելույթից:

Մենք կմարտնչենք նրա (Հիտլերի) դեմ ցամաքում, մենք կմարտնչենք նրա դեմ ծովում, մենք կմարտնչենք նրա դեմ օդում, քանի դեռ Աստծո օգնությամբ հողը չենք ազատել նրա ստվերից, իսկ ժողովուրդներին չենք ազատագրել նրա լծից:
Հատված` Չերչիլի ռադիոյով ելույթից 1941թ. հունիսի 22-ին, այսինքն` այն օրը, երբ ֆաշիստական Գերմանիան հարձակում գործեց Խորհրդային Միության վրա:

Այն խնդիրները, որոնք պետք է լուծի հաղթողը, ավելի հաճելի են, սակայն ավելի հասարակ չեն, քան այն խնդիրները, որոնք պետք է լուծի պարտվողը:
1942թ. նոյեմբերի ելույթից Համայնքների պալատում:

Եթե մի ամբողջ երկիր թույլ է տվել, որ բռնապետը կառավարի իրեն, ապա դրա մեղքը չի կարելի բարդել սոսկ բռնապետի վրա:
Ու. Չերչիլի 1944թ. հուլիսի 28-ի ելույթից:

Պատերազմում` վճռականություն: Պարտության ժամանակ` արիություն: Հաղթանակի դեպքում` մեծահոգություն: Խաղաղության մեջ` բարի կամք:
Մեջբերված է Ու. Չերչիլի «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը» մենագրության 1-ին հատորից:

Եթե դուք որոշել եք սպանել մարդուն, ապա քաղաքավարի լինելը բնավ դժվարություն չի ներկայացնում:
1941թ. դեկտեմբերի 8-ին ճապոնական դեսպանին հանձնվեց Մեծ Բրիտանիայի կառավարության հայտարարագիրը` պատերազմ հայտարարելու մասին: Հայտարարագիրը ավարտվում էր հետևյալ բառերով. «Խորին հարգանքով, սըր, պատիվ ունեմ լինելու ձեր խոնարհ ծառան: Ուինսթոն Ս. Չերչիլ»: «Ոմանց,- իր հուշագրության մեջ գրում է Չերչիլը,- դուր չեկավ այս հանդիսավոր ոճը: Բայց, ի վերջո, եթե դուք պետք է սպանեք մարդուն, ապա քաղաքավարի լինելը բնավ դժվարություն չի ներկայացնում»:

Հաղթանակ և ողբերգություն:
Ու. Չերչիլի «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը» մենագրության գլուխներից մեկի վերնագիրն է:
«Հաղթանակը» դաշնակից տերությունների հաղթանակն է հիտլերյան Գերմանիայի դեմ, իսկ «ողբերգությունը»` Արևելյան Եվրոպայի խորհրդայնացումը:

Կապիտալիզմի բնածին արատը` բարիքների անհավասար բաշխումն է, սոցիալիզմի բնածին առավելությունը` աղքատության հավասարաչափ բաշխումը:
Ու. Չերչիլի` 1952թ. հունվարի ելույթից:

Գամփռների պայքար` գորգի տակ:
Ու. Չերչիլի այս արտահայտությունը վերաբերում է Ստալինի մահից հետո կրեմլյան ղեկավարության քողարկված, բայց կատաղի պայքարին:

Պատրաստեց` ՎԱՀԱՆ ՄԿՐՏՉՅԱՆԸ