ԲԵԳԼԱՐ ՎԱՍԻԼՅԱՆ – ԱՊԱՐԱՆ-ԲԵՌԼԻՆ
-Բեգլար Վասիլյան. ծնվել է 1922թ. Ապարանի Լուսագյուղ գյուղում։ Երազել է դառնալ գրականագետ, դերասան… Իրավունքի կամ փիլիսոփայության պրոֆեսոր։ Տարված է եղել Հեգելով, Կանտով…
Սակայն կյանքն այլ ճանապարհ էր նախատեսել…
Հայրենական մեծ պատերազմի լուրը հասավ Լուսագյուղ, և պատանի Բեգլարը, որը դեռ միջնակարգն էլ չէր ավարտել, 1941-ի դեկտեմբերի 25-ին զորակոչվեց խորհրդային բանակ։ Կազմավորվում էր 89-րդ հայկական դիվիզիան, որին կից սակրավորների գումարտակում էլ ընդգրկվեց։
1942-ի օգոստոսին Հյուսիսային Կովկասում (Գրոզնի, Մոզդոկ, Տիխորեցկ, Ստավրոպոլի, Կրասնոդարի երկրամասեր, մինչև Թաման թերակղզի) մասնակցեց թեժ մարտական գործողությունների։
1943թ. աշնանը 89-րդ Հայկական Թամանյան դիվիզիան ափ հանվեց Կերչի մոտ, որտեղ արյունալի մարտեր էին։ Ապրիլին Առանձին մերձծովյան բանակը, որի կազմում էր 89-րդ Թամանյան դիվիզիան, հարձակման է անցնում հարավից, իսկ 4-րդ ուկրաինականը՝ հյուսիսից։ Կերչի ազատագրման ժամանակ ցուցաբերած արիության համար սակրավոր Բեգլար Վասիլյանը արժանանում է Փառքի երրորդ աստիճանի շքանշանի։ Մայիսին, երբ ազատագրվում է Սևաստոպոլը՝ պարգևատրվում է Փառքի 2-րդ աստիճանի շքանշանով։ Վարշավայի ազատագրումից հետո մասնակցում է Օդերի հռչակավոր գետանցմանը՝ արժանանալով Հայրենական պատերազմի առաջին աստիճանի շքանշանի։
Բեգլար Վասիլյանի մասին շատ է գրվել, խոսվել. ահա նրա մասին պատմող գրքերից մի քանիսը. Գ. Ավագյան «Հուշեր Մեծ հայրենականից», Ս. Նալբանդյան «Հայ թամանցիներ», Ա. Սարոյան «Վերածնունդ», Զ. Դարյան «Ասք Նգա», իսկ գեներալ Նվեր Սաֆարյանն իր «Հայրենիքի համար» հոդվածում գրել է. «Հիանալի գործեցին հետախույզներ Վաղարշակ Դանիելյանը, Եսայի Հովհաննիսյանը, սակրավոր Բեգլար Վասիլյանը»։ «Կողքին՝ գետի մեջ, պայթում էին արկերն ու ականները, հաճախ շուռ էր գալիս մակույկը, բայց անվեհեր սակրավորներ Վարդգես Սանոյանը, Շմավոն Հովհաննիսյանը, Բեգլար Վասիլյանը, Գագիկ Հարությունյանը և շատ ուրիշներ, չէին երկնչում, շարունակում էին կատարել մարտական առաջադրանքները»,- հիշում է բանաստեղծ Արշալույս Սարոյանը։
1945-ի ապրիլին սկսվեց գրոհը Բեռլինի վրա։ Փողոցային ծանր մարտեր էին։ Մեր զինվորների դեմ կանգնած էր Հումբոլդտ Հայն այգու ամրոցը, որի պատերի հաստությունը 4-5 մետր էր։ Նրա պատերին բացված բազմաթիվ հրակնատներից թշնամին կատաղի կրակ էր թափում։ Ջոկի հրամանատար Բեգլար Վասիլյանը բանակի քաղվարչության պետից անձամբ հրահանգ է ստանում՝ իր սակրավորներով պայթուցիկ նյութ տեղափոխել-տեղադրել ամրոցի պատի տակ։ Առաջինը Վասիլյանն է մոտենում պատին։ Շուրջ մեկուկես տոննա պայթուցիկից ամրոցը չի վնասվում, սակայն ահավոր դղրդյունից խուճապի մատնված թշնամին՝ շուրջ 6 հազար հոգի, հանձնվում է։
1945-ի մայիսի 3-ը հիշարժան օր դարձավ ոչ միայն Բեգլար Վասիլյանի, այլ նաև ամբողջ հայ ժողովրդի համար։ Գնդապետ Գ. Ավագյանը «Հուշեր Մեծ հայրենականից» գրքում գրում է. «Նկատեցի, որ պատերից մեկի վրա հայերեն գրված են հետևյալ խոսքերը. «Մենք՝ չորս եղբայրներ Մելիք-Սարգսյաններս, Բաքվից հաղթանակով հասանք Բեռլին»։ Ովքե՞ր են այդ Մելիք-Սարգսյանները՝ ի՞նչ իմանաս։ Իսկ մյուս պատին գրված էր. «Բեգլար Վասիլյան – Ապարան-Բեռլին»։
…Հուլիսի 15-ին Բեգլար Վասիլյանը կդառնա 90 տարեկան։ Նրան ճանաչում են ոչ միայն Ապարանի տարածաշրջանում։ Նա մեր կողքին ապրող կենդանի լեգենդ է…
…Ծաղկունյաց լեռների լանջերին է փռված Լուսագյուղը։ Գյուղից քիչ վեր միջնադարից կանգուն եկեղեցին է, որին ժողովուրդը հենց այդպես էլ ասում է՝ Վերի Վանք։ Դեպի անտառամեջ տանող ճանապարհին մատուռ է ու խաչքարեր` թեքված ու ընկած, ծնկած ու կանգուն, որոնք իրենց հայացքը հառել են Լուսագյուղին կամ էլ ականջները լարել են՝ գյուղից որսալու ամեն մի շշուկ…
Եվ գյուղի տներից մեկում 90-ամյա ծերունին Կոմիտաս է երգում.
Երկինքն ամպել է՝ գետինը շաղերով,
Յարս գալիս է՝ անուշ տաղերով…
Ծաղկունյաց լեռներից ջրերը առու-առու խոխոջելով իջնում են գյուղ։ Գարուն է, մայիս, և թռչունները, ջրերը ձայնակցում են ծերունուն.
Երկինքն ամպել է՝ գետինը թաց է,
Յարս քնել է՝ երեսը բաց է…
Պապը երգում է ինքն իր համար (գիտի, որ ունկնդիրը գյուղն է, Վերի Վանքը, մատուռը, խաչքարերը), ու միգուցե դրանից է, որ այդքան հարազատ են, այդքան գերող, այդքան պարզ ու զուլալ երգի ելևէջները։ Տան շեմից ներս ենք մտել ու հմայված լսում ենք։ Ավագ որդին՝ Մնացականը, որը Ապարանից մեզ ուղեկցեց հայրական տուն, ճանապարհին պատմում է, որ հայրիկի լսողությունը, տեսողությունը այն չէ՝ դժվար կլինի զրույցի բռնվել, սակայն օջախի շեմքից ներս մտնելուց իսկ արդեն սկսվել է զրույցը։ Զրույց երգով, Կոմիտասով և այն էլ մեր այս օրերում, երբ բողոքում ենք՝ չկա արվեստ, չկա ազգային երգ, չկա…
Երգի ավարտին որդին կռանում է մահճակալին ու ձայն է տալիս.
-Հայրիկ, հյուրեր ունես։
-Բարով են եկել, շորերս տվեք։
Հարսը՝ Ազատուհին, որդին օգնում են, և հայրիկը դանդաղ քայլում է հյուրասենյակ՝ առանց որևէ մեկի օգնության.
-Ես իմ տան պատերը լավ գիտեմ։
Բազմոցին հարսը բարձ է դնում, հայրիկը նստում է ու լարված հայացքով նայում դիմացը։ Մեր ձայներից, կանչերից ոչինչ չի ըմբռնում, և ստիպված «թարգմանչի» դերը իր վրա է վերցնում ավագ որդին.
-Հայրիկ, հարցնում են՝ էդ ի՞նչ անուշ Կոմիտաս ես երգում՝ հիշո՞ւմ ես քո անցած սերը:
Հայրը ժպտում է՝ ուրեմն հարցը լսեց ու մինչ հարցին պատասխանելը ինքն է հարցնում.
-Ի՞նչ կրթություն ունեք, որտե՞ղ եք ավարտել, ի՞նչ մասնագետ եք։
-Հարցնում է, որ որոշի՝ խոսի՞, թե՞ չխոսի,- ծիծաղով բացատրում է տղան ու մեր կարճ կենսագրականը ներկայացնում է հայրիկին։ Լուսանկարիչ Հովհաննես Արմենակյանին ճանաչում է. միասին աշխատել են Ապարանի «Ծաղկունք» թերթում։ «Վայ, Հովհաննես ջան, բա ինչի՞ չես ասում, ախր ծերացել եմ, լավ չեմ տեսնում-լսում։ Հիշո՞ւմ ես, Ջիվանու խոսքերը`
Կույրի համար արև, լուսին,
Եղած, չեղած մեկ հաշիվ է…
Հիմա դառնամ ձեր հարցին. սերը սահման չունի։ Փիլիսոփա Սոկրատեսը մի առավոտ դուրս է գալիս տնից ու տեսնում, որ մի գեղեցկուհու են կախ տվել ծառից։
-Ինչ հրաշալի կլիներ, եթե բոլոր ծառերը այսպիսի պտուղներ տային,- բացականչում է փիլիսոփան։
Ծերունին մեղմ ծիծաղով շարունակում է.
-Ջահել էի, կյանքով լեցուն, սիրահարվեցի լեհուհու, գերմանուհու, ռուսի, բայց կռիվ էր, մահ, եթե անգամ ամուսնանայի էլ՝ կհամարվեր օտարասիրություն (նորից ծիծաղում է)։ Պատերազմից վերադարձա, ամուսնացա մեր գյուղի Ժենիկի հետ։ Ունեցանք երեխաներ, թոռներ, տասը տարի է՝ կինս մահացել է, հազար ափսոս։ Բնության դաժանություն է, բայց այդպես է։ Փիլիսոփայության մեջ երկու օրենք կա՝ բնության, որն անփոփոխ է, և հասարակության, որը փոփոխական է։ Մարդ արարածը դա պետք է գիտակցի։
Մի քանի տարի առաջ էր, դեռ ոտքի վրա էի, տեսողությունս էլ էսքան չէր վատացել։ Դուրս էի եկել, թիկնել մեր այգու տանձենուն։ Ամառ էր, շոգ։ Տղամարդիկ դուրս էին եկել խոտհնձի, ցորենքաղի։ Հարթավայրի գյուղերից մի մեքենա էր եկել։ Կանգնել էր մեր այգու կողքին, ճանապարհին, ու մի կին ձայնում էր.
-Էժան կանաչի՝ թարխուն, ռեհան, սոխ, համեմ, մաղադանոս։
Մի քանի անգամ կանչելուց հետո տեսավ, որ գյուղից ձայն տվող չկա, ինքնիրեն բողոքեց.
-Էս գյուղում տղամարդ չկա՞…
-Ո՞նց չկան, կան, դաշտ են գնացել, գործի։ Մենակ ես եմ մնացել, էն էլ վրես հալ չկա,- ձայն տվեցի այգուց։
Ընդհանուր ծիծաղից հետո պապը նորից շարունակում է.
-Բաշ Ապարանի ճակատամարտին, երբ թուրք Էսադ փաշան դիմեց խորամանկության` շրջանցելով մեր գյուղը, ուզում էր Վարդենիսով Քասախ գետի հոսանքով հասնել Արայի լեռ ու Երնջատափ գյուղի վրայով իջնել Եղվարդի դաշտ (որը Երևան տանող կարճ ճանապարհ էր), ապարանցի այդ տղամարդիկ նրա դեմն առան, և նա նահանջեց` տալով մեծ թվով զոհեր։ Ու հիմա կանգնել են գյուղի մեջ ու ասում են. «Էս գյուղում մարդ չկա՞…»։
-Հայրիկ, հիշո՞ւմ ես Մեծ հայրենականի քո մարտական ընկերներին,- հարցնում է տղան՝ Մնացը։
-Վարազդատ Կուլիկյան, Սերոբ Քերոբյան՝ վրացահայեր էին։ Սերոբը զոհվեց։ Վարազդատից լուր չունեմ։ Աբրահամ Հարությունյանը, Վարդան Տիգրանյանը, Վարդան Գրիգորյանը Ապարանից էին։ Աբրահամը զոհվեց Կերչում։ Վարդան Գրիգորյանը մեր գյուղից էր, վերադարձավ, թաղված է մեր գյուղի գերեզմանոցում։ Վարդան Տիգրանյանը նույնպես վերադարձավ, ինչքան ժամանակ է լուր չունեմ, չգիտեմ՝ ապրո՞ւմ է, կա՞։
Շարապով Անդրեյը Կոմի ինքնավար մարզից էր, հրետանավոր, Պետրյաշին Ալեքսանդրը չեմ հիշում որտեղից էր, շատ էինք մտերիմ, վաշտի հրամանատար կապիտան Արկադի Ժիխարևը զորակոչվել էր Սիբիրից։ Գումարտակի հրամանատար Պավել Գուդկովը Մոսկվայից էր՝ կիրթ, հրաշալի մի անձնավորություն։ Հիշում եմ` երբ զինվոր էր զոհվում, նա թաշկինակը ձեռքին առանձնանում, անզուսպ հեկեկում էր։ Օդերի նշանավոր գետանցման ժամանակ մի գիշերում 10-15 անգամ լաստանավով զենք-զինամթերք, զորք էինք անցկացնում-դառնում։ Հերթական անգամ, երբ չափից ավելի էինք բարձել՝ նավակը շուռ եկավ։ Փետրվար ամիսն էր։ Սիսիանցի Թանգյան Գառնիկը խեղդվեց։ Աջ ու ձախ սառցաբեկորներ էին։ Ես շորերս հանեցի. միայն մոտս մնաց կուսակցական տոմսս։ Լավ էր մերոնք եկան, ու ես փրկվեցի։ Երբ ներկայացա մայոր Գուդկովին, փաթաթվեց, համբուրեց ճակատս ու ասաց. «Վասիլյանը կենդանի է մնում, հո չե՞նք սպանելու»։
-Հայրիկ, էլ ի՞նչ հիշողություններ կան` կապված քո մարտական ընկերների հետ։
-Պետրյաշին Ալեքսանդրը հրետանավոր էր, սակայն երաժշտական կրթություն ուներ։ Ես էլ սիրում էի երգել։ Դադարի պահերին, երբ դիմում էր ինձ, որ երգեմ, ես սկսում էի ռուսական կատակերգերից.
-Ой, сад, виноград, зеленная роща,
Ой, сад, виноград, теща виновата..
Ես երգում էի, իսկ նա ծիծաղից թուլանում, փռվում էր գետին։ Մի անգամ էլ ինձ հարցրեց, թե ռուսական երգերից ո՞րն է ամենահարազատն ու սրտամոտը։ «Մանջուրիայի բլուրներում» վալսը, պատասխանեցի ու երգեցի.
– Плачи, плачи, мая Маша,
И ты плачи моя мама.
Այս երգը նվիրված է ռուս-ճապոնական պատերազմի ժամանակ զոհված ռուս ծովայիններին։ Տխուր երգ է։ Երգից հետո ես Պետրյաշինին փորձում էի թարգմանել մեր «Որսկան ախպերը»։ Ես ինչ-որ նմանություն էի գտնում այդ երգերի միջև։ Թարգմանությունը գուցե այնքան էլ հաջող չէր ստացվում, սակայն երբ սկսում էի երգել՝ անձայն իրար հասկանում էինք.
-Որսկան ախպեր, սարեն կուգաս,
Սարի մարալ կփնտրես,
Ասա, յարաբ, դու չտեսա՞ր,
Իմ մարալս, իմ բալես…
-Տեսա, քուրիկ, անուշ բալեդ,
Քարն էր գրկել բարձի տեղ,
Սիրած յարի համբույրի տեղ,
Կրծքին վարդեր էր բուսնել…
Պատերազմից հետո նրանից էլ ոչ մի լուր չունեմ։ Սիբիրցի Արկադի Ժիխարևը միշտ ասում էր. «Ա՛յ, կվերջանա պատերազմը, ու ես քեզ մեր գյուղ կտանեմ ու կեչու հյութ կհյուրասիրեմ, ոնց որ արցունք՝ զուլալ, ջինջ, բայց քաղցր»։ Ես էլ նրան խոստանում էի մեր խաղողի հյութ՝ մաճառ հյուրասիրել։ Արկադին զոհվեց 1943-ի աշնանը, Կերչի մոտ…
-Հայրիկը պատերազմից հետո, ավարտելով Մոսկվայի կուսակցական բարձրագույն հեռակա դպրոցը, աշխատել է տարբեր պաշտոններում (հրահանգիչ, թերթի պատքարտուղար, կուսշրջկոմի պրոպագանդայի և ագիտացիայի բաժնի վարիչ)։ Մինչ օրս հայրիկին հիշում են որպես ազնիվ, կարգապահ, նվիրյալ մարդու։ Եվ դա մեզ հպարտություն, ուժ է տալիս,- ասում է ավագ որդին ու շարունակում: -Կուսշրջկոմի ագիտացիայի և պրոպագանդայի բաժնի պետ եղած տարիներին հաճախ էր գնում դասալսումների։ Խրախուսանքի, գովեստի էին արժանանում այն աշակերտներն ու ուսուցիչները, ովքեր գրագետ, պարտաճանաչ էին։ Սիրում էր կրկնել իր սիրած աշուղի՝ Ջիվանու խոսքերը.
-Անկիրթ ցեղերը թափառական կուգան ու կերթան։
Մի անգամ էլ Ապարանի միջնակարգ դպրոցներից մեկում, երբ ռուսաց լեզու և գրականություն առարկաներն էր լսում, հավանեց երիտասարդ ուսուցչուհի Ազատուհուն ու նրան հարս ուզեց կրտսեր եղբորս՝ Հայկի համար։ Ու հիմա հարսը՝ Ազատուհին, որը գյուղի միջնակարգ դպրոցի ռուսաց լեզվի և գրականության ուսուցչուհին է, ամուսնու՝ Հայկի, զավակների՝ 9-րդ դասարանցի Ժաննայի և 6-րդ դասարանցի Արմանի հետ մեծ հոգատարությամբ են վերաբերվում պապին։
Պապը՝ Բեգլար Վասիլյանը, հոգնել է։ Նրա փոխարեն խոսում են որդին, հարսը, թոռները։
-Վերջին շրջանում շուտ է հոգնում, անընդհատ քնել է ուզում,- ասում է հարսը,- արթնանալուց էլ մեղմ ձայնով, ինքն իր համար երգում է, հիմնականում Կոմիտաս…
Հրաժեշտին որդին ասում է.
-Հայրիկ, հյուրերը գնում են։
Պապն առանց օգնության նորից քայլում է դեպի մահճակալը.
-Ասում ես՝ գնո՞ւմ են, բարի ճանապարհ, սպասենք վաղվա օրվան։
-Հայրիկ, հարցնում են՝ ինչո՞ւ գրեցիր Ապարան-Բեռլին, ոչ թե՝ Հայաստան-Բեռլին,- նորից հարցնում է տղան։
-Ամբողջ աշխարհը գիտեր, որ ողջ Հայաստանն է մարտնչում ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ, իսկ Ապարանը Հայաստանի կազմում է,- ծիծաղում է պապը։
…Հետդարձի ճանապարհին Բեգլար Վասիլյանը` այդ համեստ, հայրենասեր, հերոս հայորդին, պատկերանում էր որպես մի ծերունահաս ծառ, որի պտուղները հասունացել են, և ամեն մի պտուղ պետք է հատ-հատ գուրգուրանքով հավաքել, որովհետև յուրաքանչյուրը մի թանկ հիշողություն է, փիլիսոփայական մի ընդհանրացում։
ԳՆԵԼ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ
Մայոր
Լուս.՝ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՐՄԵՆԱԿՅԱՆԻ
Փոխգնդապետ
