ԼԵԳԵՆԴ ԵՎ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Զրույց ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնի վարիչ պրոֆեսոր ԳԱՌՆԻԿ ԱՍԱՏՐՅԱՆԻ հետ։

-Պարոն պրոֆեսոր, ավարտվեց ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնի նախաձեռնությամբ կազմակերպված ևս մի միջազգային գիտաժողով, այս անգամ նվիրված Կովկասյան բնիկ ժողովուրդներին։ Մամուլն այն որակեց որպես ոչ միայն գիտական, ակադեմիական ձեռքբերում, այլև տարածաշրջանային նշանակության հասարակական-քաղաքական երևույթ, ինչը չափազանց ուրախալի է։ Միևնույն ժամանակ, մամուլի աչքից չէր վրիպել այն փաստը, որ Ձեր ամբիոնը վերջին ժամանակներս ընդարձակելով իր գիտական հետազոտությունների սահմանը, զուտ իրանագիտական խնդիրներից անցում է կատարել կովկասյան կամ, այսպես ասած, Մեծ Կովկասի խնդիրներին…

-Պետք է ասել, որ ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնը վաղուց արդեն ուսումնասիրում է ոչ միայն իրանական ժողովրդի՝ իրանցիների, աֆղանների, թալիշների, քրդերի ազգագրական, պատմական, լեզվական խնդիրները, այլև կովկասյան և կասպյան ժողովուրդներինը։ Բոստոնում հրատարակվող «Իրան և Կովկաս» միջազգային հանդեսում, որը հրատարակվում է նվաստիս խմբագրությամբ, նշանակալի տեղ է հատկացվում հենց կովկասագիտական հոդվածներին։ Իսկ մեր ամբիոնի ջանքերով մոտ ժամանակներս նախատեսվում է հրատարակել կովկասյան ժողովուրդների առասպելաբանությանը նվիրված մի հանրագիտարան։ Այդ յուրահատուկ և առայժմ իր տեսակի մեջ եզակի աշխատանքին իրենց մասնակցությունն են բերելու նաև Վրաստանի, Դաղստանի, Չեչնիայի, Օսիայի, Ադիգեյի, Կարաչաևո-Չերկեսիայի գիտնականները։ Ինչպես տեսնում եք, Կովկասն այնքան էլ օտար թեմա չէ մեր գիտական պրպտումներում…

-Դարձյալ վկայակոչեմ լրագրողներին. պարոն Ասատրյան, Դուք իսկապես այն կարծիքի՞ն եք, որ հայերը կովկասյան ժողովուրդ են։

-Իսկ ինչո՞ւ՝ ոչ. հայերը կովկասյան ժողովուրդների ընտանիքի անբաժանելի մասն են կազմում։

-Այդ դեպքում, ո՞ւր մնացին մեր հնդեվրոպական արմատները. չէ՞ որ մենք մեզ հնդեվրոպացիներ ենք անվանում։

-«Կովկասյան» արտահայտությունը երկակի իմաստ ունի։ Զուտ լեզվաբանական մոտեցման համաձայն՝ կովկասյան են համարվում միայն այն ժողովուրդները, որոնք խոսում են Իբերո-կովկասյան լեզուներով։ Մինչդեռ Կովկասը շատ ավելի լայն ու ընդգրկուն մի հասկացություն է։ Կովկասը մի ընդհանուր էթնիկ-մշակութային տարածություն է իր լեզվական, կրոնական բազմազանությամբ։ Անդրադառնալով Ձեր այն դիտարկմանը, թե հայերը հնդեվրոպացիներ են և չպետք է ընկալվեն որպես կովկասցիներ, ասեմ միանշանակ՝ չկան հնդեվրոպական ժողովուրդներ, այլ կան միայն հնդեվրոպական լեզուներ։ Պատմությունը վկայում է, որ սովորաբար ավելի շատ «քոչում» են լեզուները, քան ժողովուրդները… Ես այս խնդրին անդրադարձել եմ իմ «Իրանի էթնիկ կազմը» գրքում, որը, ի դեպ, գրախոսվել է նաև «Հայ զինվոր» պաշտոնաթերթում։

-Եվ դարձյալ հարց, որ ծնվում է Ձեր պատասխանից. մի՞թե պետք է Արևմտյան Հայաստանի հայերին էլ դասել կովկասցիների շարքը. նրանք ի՞նչ առնչություն կարող են ունենալ Կովկասի հետ։

-Իհարկե, Հայկական լեռնաշխարհի ճնշող մասը Կովկասի հետ առնչություն չունի, բայց այն՝ Մեծ Կովկասի, հյուսիսարևմտյան Իրանի և հարավկասպյան տարածաշրջանի հետ միասին կազմել է մի ընդհանուր էթնիկ և մշակութային ամբողջություն։

-Իսկ ի՞նչ կպատասխանեք չարչրկված՝ հայերը արիացինե՞ր են հարցին։

-Ես դեռ չեմ լսել կամ կարդացել, որ որևէ լուրջ հայ գիտնական նման պնդում անի, ընդգծում եմ՝ լուրջ։ Ի դեպ, արիական իրենց արմատների փնտրտուքով են զբաղված ոչ միայն հայերը, այլև, ասենք, ռուսների, գերմանացիների, անգամ թուրքերի ու ադրբեջանցիների «գիտական» որոշ շրջանակներ, ինչը չափազանց ծիծաղելի է։ Ընդհանրապես, աբսուրդ է այս կամ այն ժողովրդի ծագումնաբանության մեջ արիական արմատների փնտրտուքը, մանավանդ՝ գտնելը։ Այդ տերմինը թերևս բնութագրական կարող է լինել պատմական, հնագույն Իրանի (ի դեպ, հենց Իրան անվանումը ծագում է արիա արմատից) դեպքում։ Սակայն անգամ այս փաստը ոչինչ չի նշանակում, որովհետև այսօրվա իրանցիները չեն կարող արիացիներ համարվել, թեև թե՛ Իրանի և թե՛ Աֆղանստանի որոշ գիտնականներ զօր ու գիշեր կուրծք են ծեծում։ Այնպես որ, այսօր արիացիներ գոյություն ունենալ չեն կարող. արիացիներ էին միայն հնդիրանական բարբառների կրողները, որոնք իրենց լեզվի և մշակույթի որոշակի հատկանիշներ փոխանցեցին իրանական բարձրավանդակից մինչև հնդկական թերակղզին բնակեցնող ժողովուրդներին՝ անհետ ձուլվելով նրանց մեջ։ Արիականությունը զուտ լեզվաբանական հատկանիշ է և բոլորովին էթնիկ բնութագիր չի պարունակում։

-Ձեր տեսակետները, ինչ խոսք, շատերի, մեղմ ասած, սրտով չեն լինի…

-Անկեղծ ասած, ես չեմ հասկանում արիական արմատների փնտրտուքով հատկապես ապրող հայերին։ Մի՞թե ուրարտացիների՝ հին արևելքի մեծագույն քաղաքակրթության ստեղծողների հետնորդ լինելը պակաս հպարտություն է… Ի դեպ, ամերիկացի հայտնի գիտնական, հնագետ Ռոման Գիրշմանի կարծիքով՝ Աքեմենյան Պարսկաստանի մշակույթի մարգարիտը համարվող Պերսեպոլիս քաղաքը կառուցվել է հենց ուրարտական ճարտարապետության կոնցեպցիայով… Ահա ինչով պետք է հպարտանալ։

-Հիշո՞ւմ եք հայտնի երգը. «կապույտ աչքեր է ունեցել հայը»։ Խոսենք ոսկեգանգուր և կապուտաչյա հայերի մասին. ի՞նչ կպատասխանեք այնքան տարածված այս լեգենդին։

-Ի դեպ, կապույտ աչքերն ու շեկ մազերը ոչ մի կապ չունեն արիականության հետ, մանավանդ որ իրենք՝ արիացիները, ոսկեգանգուր չեն եղել։ Ինչ խոսք, գեղեցիկ լեգենդ է, և լեգենդներն էլ հենց դառնում են ամեն ժողովրդի մշակութային հարստության անբաժանելի մասը։ Լեգենդը գեղեցկացնում է կյանքը, քանի դեռ մնում է որպես այդպիսին և չի խուժում քաղաքական կամ գիտական դաշտ։ Մինչդեռ հատկապես վտանգավոր է դառնում այն ժամանակ, երբ փոքր ժողովուրդները այդ լեգենդը դնում են իրենց պետության գաղափարաբանության կամ քաղաքականության հիմքում։ Իսկ երբ լեգենդը դրվում է հզոր պետության քաղաքականության հիմքում, ինչպես Գերմանիան վարվեց, այն վերաճում է համաշխարհային աղետի։

-Շնորհակալություն, պարոն Ասատրյան, հետաքրքիր պատասխանների, հարցազրույցի համար։

ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆ

Խմբ. կողմից- Պատրաստ ենք ներկայացնել քննարկվող հարցերի շուրջ այլ տեսակետներ եւս: