ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Վերջերս ավարտվեց ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնի նախաձեռնությամբ կազմակերպված միջազգային գիտաժողովը` նվիրված Կովկասի բնիկ ժողովուրդներին, որի կազմակերպիչներից պրոֆեսոր Գառնիկ Ասատրյանը վերջերս այդ առիթով հարցազրույցով էր հանդես եկել «Հայ Զինվորի» էջերում (թիվ 44, 8-14 նոյեմբերի, էջ 7)։ Հարցազրույցը սակայն, անսպասելիորեն անվանված էր «Լեգենդ եւ իրականություն»։ Անսպասելի, քանի որ դա ավելի շատ տրամադրում է հրապարակախոսական բնույթի զրույցի, քան գիտական` կապված գիտաժողովի արդյունքների հետ։

Նախապես նկատեմ, որ ոչ մեծ հարցազրույցում պրոֆ. Ասատրյանը անվերապահ պնդումների այնպիսի մի շարք է առաջարկում, որ դրանցից յուրաքանչյուրի վերլուծումը մի ամբողջ մեծածավալ հոդված կպահանջի, մինչդեռ թերթային հոդվածի ձեւաչափը հնարավորություն չի տալիս ծավալվելու։ Այնուամենայնիվ, դրանք այնքան սկզբունքային են, որ դրանց անհրաժեշտ է անդրադառնալ։ Հատկապես որ առանցքայինները` ընդամենը երկու փոխկապակցված հարցերն են. արդյո՞ք հայերը կովկասյան ազգ են, եւ արդյո՞ք հայերը արիացի են։

Փորձենք վերլուծել պրոֆ. Ասատրյանի առավել սկզբունքային պնդումները։

1. «…ասեմ միանշանակ` չկան հնդեվրոպական ժողովուրդներ, այլ կան միայն հնդեվրոպական լեզուներ»։ (Այստեղ եւ ստորեւ պրոֆ. Ասատրյանի խոսքից մեջբերումները տրված են շեղատառ։ Ռ. Թ.)։

«Ասեմ միանշանակ»՝ արդեն հետաքրքիր արտահայտություն է գիտնականի համար։ Դեռ ոչինչ, եթե խոսքը վերաբերեր ճշգրիտ գիտություններին. բայց ազգագրության եւ պատմագիտության դեպքում, այն կրկնակի զարմանք է առաջացնում։ Հարց է առաջանում. իսկ կա՞ն ժողովուրդներ, որոնց ներկայացուցիչների մայրենի լեզուն պատկանում է հնդեվրոպականների ընտանիքին։ Եթե ոչ, ապա ովքե՞ր են գործածում այդ լեզուները, եթե այո` ապա ի՞նչն է խանգարում անվանել դրանց «հնդեվրոպական ժողովուրդներ»։ Երեւի պրոֆ. Ասատրյանը չի նկատել, բայց իր այդ պնդման բանաձեւից հետեւում են նաեւ նման այլ պնդումներ, օրինակ. «չկան սլավոնական ժողովուրդներ, այլ կան միայն սլավոնական լեզուներ». կամ «չկա հայ ժողովուրդ, այլ կա միայն հայոց լեզու» եւ այլն։ Հետաքրքիր է, որ այն, ինչ արգելված է հնդեվրոպական ժողովուրդներին, թույլատրված է կովկասյան ժողովուրդներին. «Զուտ լեզվաբանական մոտեցման համաձայն` կովկասյան են համարվում միայն այն ժողովուրդները, որոնք խոսում են Իբերո-կովկասյան լեզուներով»։ Տարօրինակ է. այդ ինչո՞ւ կովկասյան ժողովուրդների դեպքում թույլատրելի է «զուտ լեզվաբանական» մոտեցումը, իսկ հնդեվրոպականների դեպքում` ոչ։

2. «Պատմությունը վկայում է, որ սովորաբար ավելի շատ «քոչում» են լեզուները, քան ժողովուրդները…»։

Այո՛, նման երեւույթներ կան, եւ լեզվաբանության մեջ դա հայտնի է որպես լեզուների շարժ (shift) կամ լեզվափոխություն։ Սա բարդ երեւույթ է, որն ունի մշակութաքաղաքական, ինչպես նաեւ (վերջին ուսումնասիրությունների համաձայն) կենսահոգեբանական պատճառներ։ Դասական օրինակ` ֆիլիպինցիների անցումը իրենց բնիկ լեզվից իսպաներենի, իսկ վերջին տասնամյակների ընթացքում` անգլերենի։ Սակայն իր հարցազրույցում պրոֆ. Ասատրյանը չի բացատրում, թե տվյալ դեպքում այդ ո՛ր լեզուների «քոչելու» մասին է խոսքը, եւ ո՛ր ազգերն են լեզվափոխ եղել։ Նրանք, ովքեր ծանոթ են խնդրի էությանը անշուշտ կկռահեն, թե ինչ կարող է նկատի ունենալ պրն. Ասատրյանը։ Մյուսների համար պրոֆեսորի այս արտահայտությունը մնում է խորհրդավոր մշուշով պատված։

«Հայկական լեռնաշխարհի ճնշող մասը Կովկասի հետ առնչություն չունի, բայց այն` Մեծ Կովկասի, հյուսիսարևմտյան Իրանի և հարավկասպյան տարածաշրջանի հետ միասին կազմել է մի ընդհանուր էթնիկ և մշակութային ամբողջություն։»

Ա՛յ քեզ բան։ Այդ ինչպե՞ս հասկանալ. «ճնշող մասը… առնչություն չունի, բայց… կազմել է ընդհանուր ամբողջություն»։ Հիմա ունի՞, թե՞ չունի։ Թերեւս, այդ պնդման համար պրոֆ. Ասատրյանի միակ հիմքն այն է, որ պատմական հանգամանքների բերումով Հայաստանի միայն Կովկասին հարող տարածքն է մնացել մեր վերահսկողության տակ։ Սակայն մեթոդաբանության տեսակետից, չկա ավելի կոպիտ սխալ, քան համակարգի առանձին տարրերի հատկությունները ամբողջ համակարգին վերագրելը։ Այո՛, հայերի բնակեցման պատմական տարածքի ավելի քան 3000 կիլոմետրանոց սահմանագծի մոտ 700 կիլոմետրանոց հատվածով Հայոց աշխարհը շփվել է Կովկասի հետ եւ մոտ 500-ով` զուտ իրանաբնակ տարածքների հետ։ Ստացվեց մոտ 1200 կիլոմետր։ Բա մնացա՞ծ 1800-ը, որոնց կեսն ընկնում է սեմական մշակութային տարածքներին, իսկ մյուսը կեսը` հունական (դրանից առաջ էլ` խեթական)։ Բնականաբար, Հայաստանի տարբեր հատվածները, շփման մեջ լինելով հարեւանների հետ, կրել են մշակութային փոխներթափանցման (դիֆուզիայի) ազդեցությունը (չկազմելով սակայն նրանց հետ «էթնիկ ամբողջություն»), սակայն հատուկ կովկասյան հատվածի առանձնացումը տրամաբանական ոչ մի քննության չի դիմանում։

3. Ես… չեմ լսել…, որ որևէ լուրջ հայ գիտնական նման պնդում անի (որ հայերը արիացի են. Ռ. Թ.)

Նախ` ինչ ենք հասկանում ասելով «արիացի»։ Եվրոպայում վերջին երկու դարերում այդ հասկացությանը տրվել են տարբեր երանգներ եւ իմաստներ։ 19-րդ դարում «արիացին» հաճախ դիտվել է որպես «հնդեվրոպացի» հասկացության հոմանիշ, եւ այս իմաստով արիացիները բոլոր հնդեվրոպական ազգերի` իրանցիների, սլավոնների, գերմանացիների, հույների, բնականաբար` նաեւ հայերի նախնիներն են։ Այսինքն` այս ընկալմամբ հարց էլ չկա. հայերը նույնքան արիացի են, որքան ռուսները, պարսիկները կամ գերմանացիները։ Հետագայում, «արիացի» անվանումը առավելապես կապվեց հնդիրանական ազգերի նախնիների հետ, քանի որ, ի տարբերություն այլ ազգերի, հատկապես սրանք ամենքից երկար էին պահպանել այն` որպես սեփական ցեղի անվանում։ Հետեւապես իրոք, ոչ մի գիտնական (առավել եւս` հայ) չի կարող հայերին այս իմաստով համարել արիացի։ Եւ հակառակը` նախորդ` «հնդեվրոպացի» իմաստով հայերը միանգամայն արիացի են։ Սակայն պարզ է, որ եթե պրոֆ. Ասատրյանը մեզ` հայերիս փորձում է կցել կովկասյան ժողովուրդների շարքին, ապա արիացի չի ցանկանա համարել ո՛չ մի իմաստով։

4. Ընդհանրապես, աբսուրդ է այս կամ այն ժողովրդի ծագումնաբանության մեջ արիական արմատների փնտրտուքը, մանավանդ` գտնելը։

Աբսուրդը ճիշտ հակառակն է, երբ գիտնականը աբսուրդ է համարում որեւէ բանի փնտրտուքը (այսինքն` գիտնականի հիմնական զբաղմունքը) եւ արիական արմատների փնտրտուքը` մասնավորապես։ Նույնիսկ եթե գիտնականի փնտրտուքը ապարդյուն է լինում, գիտության տեսակետից դա արժեք է ներկայացնում։ Ինչպես ասում են. բացասական արդյունքը նույնպես արդյունք է։ Իսկ որեւէ բան գտնելը աբսուրդ համարելը արդեն իսկ աբսուրդ է` քառակուսի բարձրացված. եթե մի բանը արդեն գտնված է, այսինքն` փաստ է, ինչպե՞ս դա կարող է աբսուրդ լինել։ Սակայն, ինչպես տեսնում ենք ստորեւ, պրոֆ. Ասատրյանը առաջարկում է հրաժարվել նաեւ փաստերից։

5. Այդ տերմինը թերևս բնութագրական կարող է լինել պատմական, հնագույն Իրանի դեպքում։ Սակայն անգամ այս փաստը ոչինչ չի նշանակում, որովհետև այսօրվա իրանցիները չեն կարող արիացիներ համարվել… …արիացիներ էին միայն հնդիրանական բարբառների կրողները, որոնք իրենց լեզվի և մշակույթի որոշակի հատկանիշներ փոխանցեցին իրանական բարձրավանդակից մինչև հնդկական թերակղզին բնակեցնող ժողովուրդներին` անհետ ձուլվելով նրանց մեջ։

Տեսնո՞ւմ եք. «փաստը ոչինչ չի նշանակում», որովհետեւ… «չեն կարող արիացի համարվել»։ Հասկանո՞ւմ եք, «չեն կարող»։ Մեր առջեւ դասական օրինակ է. եթե փաստերը հակասում են տեսությանը` ավելի վատ փաստերի համար։ Ի՞նչ է նշանակում. «այսօրվա իրանցիները», ի՞նչ է նշանակում «անհետ ձուլվելով նրանց մեջ»։ Մի՞թե ռուսը սլավոն չէ։ Մի՞թե հայը հայկազուն չէ։ Բնականաբար, այսօրվա հայը, ռուսը, իրանցին իրենց ապուպապերը չեն։ Պապերը վաղուց չկան։ Բայց թոռները իրենց պապերի սերունդներն են եւ իրենց լեզուներն էլ` պապերի լեզվի` հնդիրանական նախալեզվի կանոնավորապես փոփոխված տարբերակներն են։ Ինչպե՞ս կարող են պապերը անհետ ձուլվել իրենց թոռներո՞ւմ։ Ո՞րն է այն սահմանը, որը կարող է անջրպետել սերունդները։ Գուցե պրոֆ. Ասատրյանը ասել է դա իմաստասիրական առումով, իբրեւ «ամեն ինչ հոսում եւ շարժվում է եւ ոչինչ չի մնում»։ Բայց ոչ, իրանցիների դեպքում նա այդ անջրպետը որոշակիորեն տեսնում է «հնդիրանական բարբառներում», թեեւ վերեւում «միանշանակ» առաջարկում էր զանազանել «ժողովուրդ» եւ «լեզու» հասկացությունները։

Ի մի բերենք։ Ինչպես տեսնում ենք, մենք` հայերս արիացի չենք այդ բառի մի՛ իմաստով, եւ արիացի ենք` մյուս իմաստով։ Եվ եթե հարցը դիտարկվեր զուտ գիտական հունում, այն կարելի էր վաղուց լուծված համարել։ Սակայն, ցավոք, գիտության բնագավառ հաճախ մուտք է գործում քաղաքականությունը եւ խնդրո առարկա նյութը մեկն է այն բազմաթիվ փորձերից, որոնք արվում են մեր ազգը հնդեվրոպական հիմքից կտրելու ուղղությամբ։ Ցավոք, այդ միտումը հակազդում չի ստանում իսկական մասնագետների կողմից, քանի որ գիտնականն էլ մարդ է եւ ունի զուտ մարդկային «թուլություններ». ուզում է աշխատավարձ ստանալ, կոչումների ու ճանաչման արժանանալ, որոնց չի հասնի, եթե շեղվի նախանշված ուղուց, ինչպես ասում են` mainstream-ից։ Արդյունքում՝ հակազդումով զբաղվում են ոչ մասնագետները, որոնք չեն տիրապետում նյութին եւ գիտական մեթոդաբանությանը ու կատարում են շատ խոցելի դատողություններ։ Ու թվում է` դա ձեռնտու է ջուրը պղտորող ուժերին, քանի որ դրանով վարկաբեկվում է ինքը` խնդիրը, վանելով մասնագետներին դրա ուսումնասիրությունից, եւ հետո պրոֆ. Ասատրյանն ու իր համախոհները կարող են արդեն հանգիստ արձանագրել, թե չեն լսել «որ որևէ լուրջ հայ գիտնական նման պնդում անի»։

Այո, միշտ չէ, որ խնդիրը հաջողվում է պահել գիտական հարթության վրա։ Արիացիների հարցում խնդիրը բարդացավ, երբ գերմանացի ազգայնականները «արիացի» հասկացությանը տվեցին գաղափարաբանական իմաստ եւ իրենց վարած քաղաքականությամբ վարկաբեկեցին։ Եվ կարելի է հասկանալ նրանց, ովքեր խուսափում են «արիացի» եզրից եւ առավել եւս չեն ցանկանում, որ դա կապվի հայ ազգի հետ։ Սակայն կարիք չկա խառնել գիտությունն ու քաղաքականությունը։ Եվ եթե դա դեռ ներելի է քաղաքական գործիչներին, ապա աններելի է գիտնականների դեպքում։ Եվ հպարտության զգացումը չէ, որ մեզ պիտի առաջնորդի, ինչպես կարծում է պրոֆ. Ասատրյանը, առաջարկելով ոգեւորվել Ռոման Գիրշմանի կարծիքով, թե «Պերսեպոլիս քաղաքը կառուցվել է … ուրարտական ճարտարապետության կոնցեպցիայով»։ Գիտնականին պիտի առաջնորդի միայն ճշմարտության բացահայտման մղումը, այլ ոչ թե սնափառությունը։

Մինչդեռ պրոֆ. Ասատրյանի այս հարցազրույցը քարոզչական էր, ոչ թե գիտական։ Սակայն դա միայն առաջին հայացքից կարող է անսպասելի թվալ։ Բանն այն է, որ հիշյալ գիտաժողովից առաջ կազմակերպիչները մամուլում արդեն հայտարարել էին, որ իրենց նպատակներից մեկը արտասահմանյան ինչ-ինչ լսարաններին ինչ-որ քաղաքական «մեսիջ» հղելն է (հանուն ինչի, ի դեպ, իրենք Երեւանի մայր համալսարանում գումարվող գիտաժողովի աշխատանքային լեզուների թվից հանել էին հայերենը` խախտելով ՀՀ գործող օրենսդրությունը)։ Դեռ ավելին. նույն գիտաժողովի մեկ այլ կազմակերպիչ Վարդան Ոսկանյանը արտահայտվել էր ավելի պարզորոշ` նկատելով այդ գիտաժողովի «որոշակի քաղաքական նշանակությունը», որ այն «քաղաքական որոշակի լիցքեր է պարունակում»։ Ինչպես տեսնում ենք, մենք իրոք գործ ունենք զուտ գիտական խնդիրների քաղաքականացման հետ։

Իսկ պրոֆ. Ասատրյանը տվյալ դեպքում ներկայանում է որպես գիտնական` օգտվելով գիտության` որպես մարդկության հավաքական բանականության մեծագույն հեղինակությունից։ Սակայն «Հայ Զինվորի» ընթերցողին անհրաժեշտություն չկա գցելու գիտության կնճռոտ հարցերի քննարկումների մեջ: Այդ ընթերցողին կարող է թվալ, թե պրոֆեսորի պնդումները նույնպիսի անվիճելի ճշմարտություն են, ինչպես, օրինակ` «Թեհրանը Իրանի մայրաքաղաքն է» պնդումը։

ՌՈՒԲԵՆ ԹԱՐՈՒՄՅԱՆ