«ՈՂՈՐՄԻ ՁԵՐ ՄԵՌԵԼԻՆ …»

Հրաձգությունը ադրբեջանական գերեզմանոցի վրայով էր։ Թեև գնդակները գիշեր-ցերեկ աջուձախ սուրում էին, բայց ոչ մի գերեզմանաքար չէր վնասվել… Ադրբեջանցիները հարազատ ննջեցյալների շիրմաքարերին չէին կրակում, հայերն էլ մեռել հարգող մարդիկ են՝ հատկապես օտարի…

-Տղե՛րք, մեռածների քարերին կրակելը մեռած մարդու անզոր քայլ է։-Նորից եմ հիշեցնում, ոչ մի գնդակ ննջեցյալների կողմը,- հերթափոխն ընդունելիս հրահանգեց «Կոռնիձոր» ջոկատի հրամանատարի տեղակալ Կարեն Մելիքբեկյանը։

…Շահումյանի հայկական Ղարաչինար և ադրբեջանական Շեֆեկ գյուղերը իրար միացնում, ավելի ճիշտ` արդեն իրարից բաժանում է ընդամենը յոթ-ութ մետր լայնությամբ ճանապարհը… Կռիվն սկսվեց, գյուղերը բաժանվեցին, բայց ճամփան հնարավոր չէր բաժանել… Մեղք է ճամփան. երկուսի ոտնահետքերն էլ պահում է հիշողության մեջ… Հենց ճամփամիջին հայկական գլխավոր պոստն է, որտեղից հայ ազատամարտիկները հսկողության տակ են պահում Շահումյան-Ղարաբաղ միակ ճանապարհը։ Շեֆեկի ծայրամասում ադրբեջանական դիրքերն են` հայկականից մոտ քսան մետր հեռու։ Երեկ մի գյուղից էին, այսօր մի քանի մետրից թշնամաբար իրար են նայում հին հարևանները… Մեծ մասը միանգամից թշնամու դերի մեջ մտավ, որ յուրայինների մեջ թշնամի չդառնա։ Վտանգավոր պահերին լռությունը փրկություն է։ Ոմանք էլ, հոգում պահելով հին քիրվայությունը, բերանները ճարահատ փակ են պահում, որ կրակը չընկնեն…

Պատերազմը չգրված օրենքներ ունի։ Հակառակ դիրքում` հայտնված թշնամու, նույնիսկ բարեկամի մասին մի կեսբերան ջերմ խոսք ասելը բավական է ազգի ու ժողովրդի թշնամու կերպար մոգոնելու համար… Իսկ երբ խրախուսող է լինում, մարդ ծախելը դառնում է շահութաբեր հայրենասիրություն։ Ոնց որ երևում է` երկու կողմն էլ հույսը ժամանակի ու դեպքերի արագ զարգացման վրա են դրել. «Կողքից որ շատ չխառնեն, միշտ էլ կռվողներն ավելի շուտ են ընդհանուր լեզու գտնում»։

Հենց որ Բաքվից հատուկ նշանակության ջոկատայիններ են գալիս, կռիվը թեժանում է։ Երբ նրանք գնում են, գյուղերը խաղաղվում են, հին քիրվաները փորձում են իրար կուրուստներից տեղեկանալ, նույնիսկ` ցավակցել…

Ղարաչինարի հայ ազատամարտիկների ամենաստույգ տեղեկատուն գյուղի ծայրամասի տան հին ու կիսաջարդված հեռուստացույցն էր։ Անտենայի փոխարեն մի մետաղալար էին միացրել և մյուս ծայրը տարել կապել էին գոմի երկաթե դռանը։ Նույնիսկ Բաքվի լուրերն էին լսում։ Հերթական թեժ կռվից հետո կորուստների չափը ճշտելու համար տղաները լուրերի ժամին զինվորական «դվիժոկը» միացնում ու շրջապատում են հեռուստացույցը։ Բաքվի լուրերի հաղորդավարն սկսում է ծրագիրը. «Այսօր Շահումյանի Ղարաչինար գյուղի մոտ հայերը գնդակոծել են ադրբեջանական «ՈՒԱԶ» մակնիշի ավտոմեքենան, զոհվել է ադրբեջանցի տասնութ օմօնական»։ Հաջորդ օրը, նույն լուրը մեկնաբանելիս, հաղորդավարը զոհերի թիվը նվազեցնում է` տասներեք օմօնական։ Երրորդ օրը հասցնում է ութի։ Հայ ազատամարտիկները փորձով համոզվել էին` Բաքվի ճիշտը առաջին օրվա թիվն է…

-Տղե՜րք, գյուղում մի մարդ ուզում է անպայման հրամանատարին տեսնել։ Մեկնումեկդ հնարավորություն ունե՞ք մեզ մոտենալու,- գյուղի վերջին տան պատի հետևից պոստի տղաներին գոռալով` հասկացրեց Ղարաչինարի տարեցներից մեկը։

-Ախր, էս տասնհինգ մետրը ուժեղ կրակի տակ է, չենք կարող անցնել։ Արդեն երկու վիրավոր ունենք, հնարավոր չէ նույնիսկ նրանց տեղափոխել,- մտահոգ բացատրեց Կարենը։ -Կարևո՞ր գործ է։

-Իսկ ո՞վ է հրամանատարը, անպայման պիտի տեսնեմ,- համառեց գյուղացին։

Կարենը ճարահատ մոտեցավ «Կոռնիձոր» ջոկատի հրամանատար Արայիկ Խուդավերդյանին (Կոռնիձորի Արո). «Հրամանատա՛ր, գյուղից քեզ են կանչում»։

-Կանչում են, դու էլ գնա և իմ անունից խոսիր, գիտեմ, որ սխալ որոշում չես կայացնի,- կարգադրեց հրամանատարը։

Կարենը պոստից անակնկալ վազեց դեպի գյուղը։ Ընդամենը տասնհինգ քայլ… Կրակեցին։ Գնդակից պոկված մի քարաբեկոր կպավ Կարենի ոտքին, մի թեթև վնասեց։ Հասցրեց տուն մտնել։

-Քիչ մնաց մի քոռ գնդակից ընկնեի, էդ ի՞նչ կարևոր մարդ է,- ներկաներին հայացքով տնտղեց Կարենը։ -Ո՞վ է էդ մարդը, էս գյուղի՞ց է։

-Չէ՛, կողքի գյուղից է` ադրբեջանական։

-Հա՞յ է։

-Չէ՛, ադրբեջանցի է։

-Ո՞նց թե, կռվի էս թեժ պահին տղերքն իմացան, կմորթեն,- սթափվեց Կարենը։

-Ինքը շատ լավ մարդ է, ես նրան քառասուն տարի ճանաչում եմ,-ադրբեջանցուն ներկայացրեց ղարաչինարցի ծերունին։- Ինքը հայկական էս մի քանի գյուղերում փոստատար է աշխատել, բոլորս լավ ճանաչում ենք, հարգանքով մարդ է։

Երբ Կարենը կողքի սենյակ մտավ, ադրբեջանցին արագ վեր կացավ, մոտեցավ և մաքուր հայերենով բարևեց. «Դո՞ւք եք հրամանատարը»։

-Չէ՛, հրամանատարը պոստում է, բայց ես ձեզ լսում եմ։

-Իմ անունը Ալի է, ես թուրք եմ։ Մեր գյուղում շատ հարգված մարդ է մահացել, ադրբեջանցի է։ Ինքը էն մարդկանցից է, որ Բաքվի սպեցնազին թույլ չի տվել, որ գյուղում ման գան ու կրքեր բորբոքեն։ Պատահել է, որ խրամատից է հանել նրանց… Հայերն իրեն հարգում էին։ Մահացել է, և մեր օրենքներով պետք է նրան շտապ թաղել։ Մեր գերեզմանոցը կրկնակի կրակի տակ է։ Վախենում ենք, որ թաղմանը դուք մեր ժողովրդի վրա կրակեք… Չգիտեմ` հիմա ողջ կվերադառնամ, թե ոչ, բայց խնդրանքով եմ եկել…

-Ինչո՞ւ է ձեզ թվում, թե մենք մարդասպաններ ու սադիստներ ենք։ Մենք անզեն ժողովրդի վրա երբեք չենք կրակել,- զրույցը բորբոքեց Կարենը։- Մեր կռիվը ժողովրդի դեմ չէ։ Նրանց դեմ է, ովքեր ձեր կողմում զենք են կրում և զինվորական համազգեստով են։

-Մենք էլ` հասարակ ժողովրդով, ձեր դեմ ոչինչ չունենք։ Բաքվի սպեցնազն է գալիս և ձեր դեմ կռվում։ Կամ էլ ստիպում է գյուղացիներին զենք վերցնել… Սպեցնազականները խոստացել են, որ վաղը կռիվը դադարեցնելու են, եթե դուք էլ համաձայնեք։

-Լա՛վ, ես տղաների հետ կխոսեմ,- անակնկալ առաջարկից մռայլվեց Կարենը։

-Մի խնդրանք,- շարունակեց Ալին։- Ձեր օրենքները լավ գիտենք։ Էդ արժանավոր հանգուցյալի ընտանիքի կանայք ամբողջ գիշերը չեն քնել, ձեզ համար թոնրով հատուկ չորեկ հաց են թխել քառասուն-հիսուն հատ, հետո տավարի խաշլամա են եփել, ընծաներ դրել… Հոգեհաց են ուղարկել։ Խուրջինների մեջ է, պատի տակ եմ դրել, հիմա բերեմ…

-Կարիք չկա՛, մենք ուտելիք ունենք,- ասաց Կարենը` ակամա մտաբերելով խոհարարի առավոտյան խնդրանքը` «Մի բան արեք, էսօր հացը վերջացել է»։

-Ես եթե դրանք ետ տանեմ, մերոնք կտեսնեն ու դրա համար հենց ճանապարհին ինձ կխփեն։ Հացը ետ տանելը մահացու վիրավորանք է,- անելանելի վիճակից ելք էր փնտրում Ալին։

-Լա՛վ, թողեք պատի տակ մնա,- եզրափակեց Կարենը։

Հետո մոտեցավ դռանը. «Տղե՛րք, մեզ հաց են բերել, բայց հակառակ կողմից»։

Ազատամարտիկները տարակուսանքով իրար նայեցին, մի երկուսը քմծիծաղ տվեցին… Կարենը փորձեց այդ հոգեհացի իմաստը բացատրել։ Հարմար նախադասություն չէր գտնում, թեև սոված, բայց մարտի պահին ընկերներին բացատրելու հակառակորդից ուղարկված հոգեհացը կիսելու, համ էլ` «Ողորմի՜, հազա՜ր ողորմի» ասելու թշնամու մեռելին… Դե՛, հոգեհացն էլ առանց ողորմի տալու համարյա հարամ է։ Կռիվներին ինչ ասես տեսել էին, բայց էս մեկը շատ էր անսովոր… Հրամանատարի ու զինվորների հետ հարկավոր էր խորհրդակցել։

-Դե արի ու հիմա երկու անգամ էլ կյանքդ վտանգիր թշնամու մեռելի անվտանգ հուղարկավորության համար,- ինքն իրեն հանգստացրեց Կարենն ու անսպասելի վազեց դեպի գլխավոր պոստը։

Քիչ հետո անկանոն վազքով, որ ոչ մի նշանառու չհասցնի հրացանի ձգանը սեղմել, գնդակների սուլոցի տակ Կարենը անվտանգ վերադարձավ։

-Տղե՛րք, ուրեմն որոշվել է` վաղը ադրբեջանական գյուղում հարգված մարդու թաղում է, չպիտի կրակենք։

Մի քանի վայրկյան լռության մեջ տղաների հայացքները պատասխան էին որոնում` «Արդյոք մեղք չե՞նք գործում դեռևս հրաձգության տակ գտնվող անպաշտպան վիրավոր ընկերների հանդեպ»։

-Բայց եթե զինվորական համազգեստով մարդ հայտնվի գերեզմանոցում, կրակելու ենք,- համառեցին տղերքը։

-Շա՛տ բարի,- վստահեցրեց Ալին` նկատելով մի քանիսի կասկածամիտ հայացքները հացի խուրջինների վրա` «Գուցե թունավորվա՞ծ է»։

Ալին մոտեցավ խուրջիններին։ Հանեց հացի և մսի մեկական կտոր, կերավ ու երկրապահների կողմը շրջվելով` ասաց. «Հայկական գյուղերում, երբ նամակ էի բաժանում, սեղան էին գցում առաջս, նվեր տալիս։ Աղուհաց էինք կիսում, էս ինչո՞ւ ամեն բան հարամ եղավ…»։

-Ալի՛, ողորմի ձեր մեռելին, մենք հացը հարգող ենք… Հիմա հանգիստ գնա, մի՛ վախեցիր, մենք թիկունքից կրակողը չենք,- եզրափակեց Կարենը։

Ալին խոնավ աչքերով հրաժեշտ տվեց ու շտապ վերադարձավ Շեֆեկ։

1991թ.-ի շոգ հուլիսն էր… Շահումյանի սարերից մի թեթև զով սահեց անտառների վրայով, խառնվեց կաղնիների սոսափին ու մութի թևերով գրկեց Ղարաչինարը։ Պոստում տղերքը տարամերժ մտքերի մեջ էին` «Բա որ հանկարծ…»: Հսկողությունը ուժեղացրին, նույնիսկ հերթապահությունից հետո հանգստացողներին ոտքի հանեցին. մի փոքր վրիպումը մեծ զոհերի կբերի…

-Տղե՛րք, ադրբեջանական ցանց եմ մտել, էս մեկը մաքուր հայերենով է խոսում, մի քիչ տնտղեմ,- զինվորական ռադիոկապի ձայնը բարձրացրեց երկրապահներից մեկը։

Ռադիոկապի մեկ-մեկ ընդհատվող խշշոցում մաքուր հայերենով լսվում է. «Հայե՛ր, ես Մասիսի ադրբեջանցիներից եմ, ձեզ մոտ հող ունեի, լավ տուն, կանաչի էի ցանում, շուկա տանում, լավ էլ վաստակում էի։ Ձեր դեմ ոչինչ չունեմ, բայց ստիպված կրակում եմ ձեզ վրա, որովհետև հիմա տուն չունեմ, իսկ Բաքվում տուն են խոստացել…»։ Այդպես շատերն էին անկեղծանում` խղճի ծանր բեռից գոնե մի քար նետելու և հոգին մի քիչ թեթևացնելու ակնկալությամբ…

Պայմանավորված ժամին Շեֆեկից դեպի ադրբեջանական գերեզմանոց շարժվեց մի մեծ բազմություն… Մի թեթև սադրանքը կարող է մեծ սպանդի պատճառ դառնալ։ Իսկ սադրողները լիքն են. չէ՞ որ նրանց հրաշալի վճարում են… Մի քանի հարյուր ադրբեջանցիներ, հասկանալով իրենց վրա պարզված հակառակորդի հրացանների լռությունը, դանդաղ, բայց վստահ մոտեցան շիրմափոսին։ Մոլլան հուղարկավորության կարգը շարունակեց գերեզմանոցում։ Հրաժեշտի բարձրաձայն ողբից հետո բոլորը նամազ սկսեցին… Հուղարկավորության ծեսն ընդունված կարգով ավարտվեց…

Հետո թափորը շարժվեց դեպի ադրբեջանական Շեֆեկ գյուղը։ Հայ ազատամարտիկները պարզ տեսնում են իրենց կողմը շրջվող հանգուցյալի հարազատների հաճախակի հայացքները… Դժվար չէր հասկանալ նրանց շնորհակալական մտքերը…

Անբողջ օրը ոչ մի կրակոց չպղտորեց խաղաղությունը։ Երկու դիրքերում էլ մարտիկները մտքով տուն էին հասել… Բաքվից եկած հատուկջոկատայինները ժողովրդի պահանջով նույնիսկ գիշերը չկրակեցին…

Լույսը բացվելուն պես փշրվեց խաղաղությունը… Շեֆեկի բոլոր կրակակետերը միանգամից որոտացին… Գերեզմանոցի վրա պտույտներ անող վայրի աղավնիները կրկին խուճապով փախան` իրենց բներին մոտիկ խաղաղ անկյուն գտնելու հույսով… Հրաձգությունը առաջվա պես գերեզմանոցի վրայով էր, որտեղ մի նոր շիրմաթումբ էր ավելացել… Օդում սուրում էին գնդակները, որոնց տագնապից նոր շիրմաթմբի վրա, որպես մահարձան, արևի շողերի հետ շաղվում էր հայ ազատամարտիկի խոսքը. «Ալի՛, ողորմի ձեր մեռելին…»։

Վրեժ Սարուխանյան