ԲԱԼԻ ԿՈՐԻԶՆԵՐԸ

Սկիզբը՝ նախորդ համարներում

Տատս նստել էր աթոռի պռնկին` խոհանոցի սեղանի մոտ։ Ասես ասեղների վրա նստած լիներ, ու թվում էր՝ հենց հիմա վեր կկենա, կգնա։ Շուրջանակի ասեղնագործած ճերմակ թաշկինակի տուտը դուրս էր ընկել սև վերնաշապիկի թեզանիքի միջից։ Զատիկի հետ կապված տխուր հիշողությունը կամաց-կամաց խամրում էր: Մտածում էի` ափսոս, ուշացա ու չտեսա, թե ինչպես է տատս աթոռի վրայի փոշին առնում։

Ամեն անգամ, երբ տատս մեր տուն էր գալիս, նստելուց առաջ իր մշտապես սև շորերի թևքի միջից հանում էր ճերմակ թաշկինակն ու մաքրում էր այն աթոռը, որի վրա պիտի նստեր:

Հայրիկս ծիծաղում էր. «Մերս շատ կասկածամիտ է դարձել»։

Մայրիկս զայրանում էր. «Այդ դեպքում ինչո՞ւ իր աղջկա տանը այդպիսի բաներ չի անում»։ Եվ տատս ինձ պատկերանում էր այն հնդիկ ձեռնածուի տեսքով, որ մեր դպրոցն էր եկել ավարտական հանդիսությունների ժամանակ ու իր սև պիջակի թևքի միջից գույնզգույն թաշկինակներ էր հանում։

Տատիս բարևեցի թե չէ, ամեն անգամվա պես ձեռքով շոյեց այտերս, հառաչեց ու ասաց. «Ինչո՞ւ է այս երեխան այսպես օրեցօր հալվում ու մաշվում»։ Եվ այնքա՜ն տխուր հայացքով ինձ նայեց, ասես շուտով ընկնելու-մեռնելու էի։ Հետո նույն տխուր հայացքը սահեցրեց խոհանոցի սեղանին կիտուկ արած խաղողի թփերի վրա. «Ի՜նչ թփեր են, ի՜նչ թփեր, ոնց որ մետաքս։ Երեկ Շաքեիս համար էլ եմ տարել։ Ի՜նչ դոլմա փաթաթեց. մա՜նր, հավասա՜ր, ոնց որ մարգարտի շարան… Չգիտե՞մ, դու այդքան համբերություն կունենաս, թե՞ չէ… Եթե չես ուզում…»։

Տատս տխուր ու թախծոտ հայացքով մեկ-մեկ շոյեց թփերը, և մորս շուրթերը ձգվեցին, բարակ գիծ դարձան։ Դարձավ իմ կողմն ու զայրացած ասաց. «Դու դաս- բան չունե՞ս»։

…Փակեցի պարսկերենի գրավորիս տետրն ու սկսեցի հայերենի «Մեր պարտքը հայրենիքին» թեմայով շարադրության մասին մտածել։ Երրորդ դասարանից սկսած, երբ արդեն շարադրություն էինք գրում, ամեն տարի գրավոր թղթին էինք հանձնում հայրենիքի հանդեպ ստանձնած մեր պարտականություններն ու պարտավորությունները։ Առաջին տարիներին մեր պարտականությունները սահմանափակ էին և մեր նախադասությունների նման պարզ` սիրենք մեր մայրենի լեզուն, չուրանանք մեր ազգությունը և մշտապես աղոթենք մեր հայրենիքի ազատության ու անկախության համար։ Մտածում էի` քանի որ արդեն վեցերորդ դասարանում եմ սովորում, պարտավոր եմ ավելի բարդ նախադասություններ գրել ու ավելի շատ պարտավորություններ ստանձնել:

Ես էլ, ինչպես մեր ծովափնյա փոքրիկ քաղաքի մյուս բոլոր հայերը, Հայաստանը տեսել էի միայն դասագրքերում և մեծահասակների հաստափոր գրքերում տպագրված պատմական քարտեզների վրա: Տատիս հյուրասենյակի պատին պատմական Հայաստանի մի մեծ քարտեզ էր փակցված, որը տիկին Գրիգորյանն էր նրան նվիրել։

Տիկին Գրիգորյանը մեր քաղաքի միակ հայն էր, որ Հայաստանը իր սեփական աչքով էր տեսել ու այդ պատճառով համայնքում մեծ հարգանք էր վայելում։ Հարսանիքների, նշանդրեքների, ծնունդների ու կնունքների ցանկալի հյուրն էր, և նրա տեղը մշտապես սեղանի գլխին էր։ Ընթրիքից հետո բոլոր հյուրերը մեկ-մեկ խմում էին տանտիրոջ կենացը, նրա պատվին երգում էին, նորածնին կամ երիտասարդ զույգին երկար կյանք, երջանկություն ու քաջառողջություն էին մաղթում և հետո տիկին Գրիգորյանին խնդրում էին, որ Հայաստանից պատմի։

Տիկին Գրիգորյանը, որ նիհար, ցածրահասակ, կապույտ աչքերով կին էր, բարձրացնում էր իր համարյա միշտ կաթնագույն զգեստի թավշե ցանցկեն օձիքը, մի քանի անգամ հազում էր, մինչև բացարձակ լռություն տիրի, և աչքը հառած սեղանի վրայի աղամանին, հացի փշուրին կամ պատառաքաղին` սկսում էր պատմել։ Ես նրա բոլոր պատմությունները անգիր գիտեի։ Հենց բերանը բացում էր, ես արդեն գլխի էի ընկնում, որ պատմելու է Էջմիածին կատարած ուխտագնացության մասին, որ քառասուն օր էր տևել, կա՛մ խաղողի այգիներում կատարվող այգեկութի տոնի, կա՛մ էլ Հայաստան-Իրան արկածներով լի իր ճամփորդության մասին։ Բուն ասելիքը նույնն էր լինում, սակայն ամեն անգամ փոփոխվում էին մանրամասները։

Անցած գիշեր` քնից առաջ, տատս ինձ համար «Կարմիր գլխարկի» հեքիաթն էր կարդում։ Երբ հասավ այն տեղը, որ գայլը տատին կուլ է տալիս, ես ասացի. «Տատի՛, չի՞ լինի, որ գայլը տատին չուտի»։ Տատս ծիծաղեց. «Մենք հո չե՞նք կարող հեքիաթը փոխել»։ Նայեցի գրքի կազմի վրայի գայլի նկարին ու ասացի. «Բա էդ ո՞նց է տիկին Գրիգորյանն ամեն անգամ իր պատմությունները դզում-փչում»։ Տատիս մանր աչքերը կլորացան. «Ոչ թե՝ «էդ», այլ՝ «այդ», հետո էլ ոչ թե «դզում-փչում», այլ՝ փոփոխում։ Վերջին անգամ լինի. էլ չլսեմ՝ մեծերին խաբեբա անվանես»։ Ասաց, «Կարմիր գլխարկի» գիրքը շպրտեց մահճակալիս վրա ու սենյակից դուրս եկավ։

Առաջին անգամ չէր, որ տատս հայերենիս համար ինձ դիտողություն էր անում, բայց երբեք այդքան չէր զայրացել։ Գլուխս մտցրի վերմակի տակ ու մտածեցի. «Ախր տիկին Գրիգորյանին ես ե՞րբ սուտասան ասացի»։ Որոշեցի շարադրությունս սկսել տիկին Գրիգորյանի հայրենասիրական ոգով տոգորված պատմություններից մեկով։ Կարելի էր նույնիսկ մի քիչ գունազարդել, ճոխացնել։ Եթե տիկին Գրիգորյանն ինքն է իր պատմությանը ամեն անգամ նոր շենք ու շուք տալիս, ես ինչո՞ւ նույնը չանեմ։ Հետո էլ շարադրությունս կհամեմեմ մի քանի բարդ ու խրթին բառերով ու կավարտեմ հայրենասիրական կոչերով։ Մեր հայոց լեզվի ու գրականության ուսուցչի խելքն իրենը չի երկարաշունչ ու խրթին բառերի համար։

Առաջին նախադասությունը մի քանի անգամ գրեցի ու ջնջեցի։ Առաջին նախադասությունը միշտ էլ դժվարությամբ եմ գրում։ Մտածեցի` երանի՜ Թահերեն այստեղ լիներ ու ինձ օգներ։ Թահերեն մեր դասարանի լավագույն հայերեն շարադրություն գրողն էր։ Նա լավագույնն էր նաև մյուս առարկաներում։ Թահերեին դպրոցի բոլոր աշակերտների երեսովն էին տալիս. «Չե՞ս ամաչում, էն մահմեդական պահակի աղջիկը քո մայրենի լեզուն քեզնից լավ գիտի»։ Մտածեցի` հետաքրքիր է` Թահերեն հիմա ի՞նչ է գրելու. մեր մայր հայրենիքը հո նրա մայր հայրենիքը չէ՞։

Գնացի, պատուհանի առաջ կանգնեցի ու սկսեցի շարադրությանս սկզբի մասին մտածել։ Իմ կանգնած տեղից գերեզմանոցի ծառերի ու բարձր մոլախոտերի արանքից մի քանի գերեզմանաքարեր էին երևում։

ՓՓՓ

Գերեզմանոցի տապանաքարերը կարճլիկ ու փոքր ուղղանկյուններ էին` քարե խաչերով։ Մեծ գերեզմաններ էլ կային` սրբատաշ քարերով, նույնիսկ հուշարձաններով։ Միակ տապանը, որ դիրքով ու տեսքով մյուսներից տարբերվում էր, բարձր սաքուի նման ուղղանկյուն խորանարդ մի տապանաքար էր առջևի բակում` եկեղեցու պատուհաններից մեկի տակ։ Այդ քարի վրա ոչինչ գրված չէր։ Նույնիսկ տատիկս ու տիկին Գրիգորյանը չգիտեին, թե ինչու են այդ` մյուսներից հեռու ընկած քարը Տերտերի գերեզման անվանում։ Բայց մեռելոցներին անանուն այդ տապանաքարի վրա, ինչպես բոլոր մյուսների, խունկ էին ծխում։

Շատ հազվադեպ էի եկեղեցու ետնաբակ գնում։ Մի անգամ տատիս հետ էի գնացել. տատս ուխտ էր արել, որ հենց կարմրուկից բուժվեմ, ինձ յոթ անգամ եկեղեցու շուրջ կպտտեցնի։ Մի քանի անգամ էլ` Թահերեի հետ, դպրոցական արձակուրդների ժամանակ: Նրա կարծիքով` «Գերեզմանաքարերի արանքում խաղալ-վազվզելը մի ուրիշ հաճույք է»։

Ինձ համար տապանաքարերի մեջ խաղալը բոլորովին էլ հաճելի չէր։ Տեսուչի մոտ կանչվելուց էի վախենում և հետո վատ էի զգում խոնավության հոտից ու մամռակալած խաչերի տեսքից։ Թահերեի խնդրանքին տեղի տալու և նրա հետ ետնաբակ գնալու միակ պատճառը Վաճառականի կնոջ արձանը տեսնելու գայթակղությունն էր։

Գերեզմանի վրա, որը մյուսներից ավելի մեծ էր, բնական չափերի մի արձան էր տեղադրված. պատվանդանին նստած կինը գլուխը խոնարհել էր ձեռքի գրքի վրա։ Տատս ասում էր, որ այդ մահարձանը շատ տարիներ առաջ մի հայ կին է իր ամուսնու գերեզմանի վրա կառուցել։ Ամուսինը վաճառական է եղել և առևտուր է արել Ռուսաստանի և Իրանի միջև: Մահարձանը պատվիրել է Ռուսաստանից հրավիրված մի արձանագործի։ Ասում են` արձանը նման է եղել վաճառականի կնոջը։ Ամուսնու մահվան տարելիցին կինն արձանը տեղադրել է գերեզմանի վրա և մի քանի օր հետո քանդակագործի հետ ընդմիշտ հեռացել է Ռուսաստան։

Ժամանակը, անձրևներն ու խոնավությունը ավերել, տեսքից գցել էին համարյա բոլոր տապանաքարերը, և միայն վաճառականի կնոջ մարմարե արձանն էր դեռ անխաթար կանգնած։ Ես ու Թահերեն մի քանի անգամ ձեռքով շոյել էինք կնոջ մազերն ու ուսերից մեկը ծածկող շալի քարե ծալքերը։ Արձանն ինձ այնքան բնական էր թվում, որ երբեմն ուզում էի ցած սահած շալը բարձրացնել և ծածկել կնոջ մերկ ուսն ու մազերը։

Պատուհանի ծանր վարագույրները քաշեցի և վերադարձա գրասեղանիս մոտ։ Ուշ էր, երբ շարադրության մաքրագրությունը վերջացրի։ Թահերեն հիմա դրսում հաստատ ինձ է սպասում։

Մայրիկս խոհանոցում թփով դոլմա էր փաթաթում։ Ասացի. «Ես գնում եմ Թահերեի մոտ»։

Գլուխը չբարձրացրեց նույնիսկ. ու ես հասկացա, որ տրամադրությունը տեղը չէ։

Փորձեցի արդարանել. «Բան պիտի հարցնեմ»։

Այս անգամ գլուխը բարձրացրեց. «Ի՞նչ»։

Նայեցի փաթաթած դոլմաներին, որ մեծ ու փոքր, անհավասար, ծուռ ու մուռ, անկանոն լցված էին կաթսայի մեջ. «Ուզում եմ… հայերենի շարադրությունս ստուգի»։

Մայրիկս այնպիսի արագությամբ մեջքը ուղղեց, որ պարանոցի խաչով ոսկե շղթան թռավ վերև ու փաթաթվեց վերնաշապիկի կոճակին. «Քո հայերենի շարադրությունը էն մահմեդական պահակի աղջի՞կը պիտի ստուգի… Գետինը չե՞ս մտնում»։

Որ մայրիկս տատիս ամեն հերթական այցելությունից հետո չարանում էր, ափերից էր դուրս գալիս, սովորական բան էր, բայց ոչ այս աստիճան. նա Թահերեին երբեք «Էն մահմեդական պահակի աղջիկը» չէր ասում: Գուցե տատս այս անգամ չափն անցե՞լ էր։ Կամ էլ գուցե՞ հորս ուշ տուն վերադառնալու պատճառով էր։

Շարունակելի

ԶՈՅԱ ՓԻՐԶԱԴ
Իրան

Թարգմանեց ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆԸ