ՄԵՐ ԳԵՆԻ ԳԱՂՏՆԻՔԸ

Տիրան Լոքմագյոզյանը ծնվել է Ստամբուլում: Շուրջ երեսուն տարի է, ինչ Հայաստանում է բնակվում: Օպերային երգիչ է: Աշխատակցում է «Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոն» գիտահետազոտական հիմնադրամին: Թարգմանիչ է. առաջին անգամ հենց նրա թարգմանությամբ է լույս տեսել  Ավրորա Մարդիգանյանի «Հոշոտված Հայաստան» գիրքը: Զբաղվում է նաև Կոմիտասի մշակութային ժառանգության ուսումնասիրությամբ:

Պարոն Տիրանին հանդիպեցի «Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի» գրասենյակում, որտեղ այդ օրը աշխատակիցներով իրադարձություն էին տոնում. ծնվել էր նրա առաջին թոռնուհին: Սկսեցինք խոսքուզրույցը, և այլևս շատ քիչ ընդմիջեցի նրան իմ հարցերով. Թուրքիայում ծնված և հասակ առած պարոն Տիրանի ասելիքը շատ էր, դիտարկումները՝ անչափ հետաքրքիր:

«Պապերս վանեցիներ են եղել, բայց վաղուց գաղթել են Ստամբուլ: Կարելի է ասել՝ Ստամբուլի ամենահին բնակիչներից եմ: Այսօրվա 20 միլիոնանոց Ստամբուլի բնակչության մոտավորապես կեսը այդտեղ չի ծնվել, մնացած 50 տոկոսի էլ ծնողները Ստամբուլում չեն ծնվել: Ուստի՝ այնպիսի ընտանիքներ, որ արդեն մի քանի սերունդ Ստամբուլում են բնակվում, շատ քիչ կան»,- ասում է պարոն Տիրանը: Հաճախել է հայկական դպրոց: Որոշ ժամանակ ընտանիքով ապրել է Գերմանիայում, որտեղ ավարտել է արհեստագործական վարժարանը: Այս ընթացքում ընտանիքով մտածել են Հայաստան ներգաղթելու մասին, բայց չի հաջողվել: Այն ժամանակ դեռ Հայաստանը խորհրդային էր. բազմաթիվ դժվարություններ կային: Որոշ ժամանակ աշխատել է Գերմանիայում, որից հետո կրկին վերադարձել են Թուրքիա, որտեղ ծառայել է թուրքական բանակում՝ Վանա լճի հյուսիսում՝ Սիփան սարի ստորոտին:

Ծառայությունից հետո ավարտել է Ստամբուլի կոնսերվատորիան՝ որպես օպերային երգիչ: Հետո, ուսումը շարունակելու նպատակով, եկել է Հայաստան և սովորել Երևանի պետական կոնսերվատորիայում:  «Պարսկահայ ընկերներ ունեի այստեղ, որոնք խորհուրդ տվեցին ասպիրանտուրա ընդունվել Հայաստանում: Զրոյից սկսել չէի ուզում: Ասպիրանտուրան լավ միտք էր, ու նաև մտածեցի՝ «գոնե երկու տարի կապրեմ հայրենիքում, հետո պարզ կլինի՝ ինչ կանեմ»: Գալով Հայաստան՝ բախտ ունեցա դառնալու Գոհար Գասպարյանի ասպիրանտը:

Երբ դեռ Թուրքիայում էի, միշտ մտածում էի հնարավորինս հեռու գնալու մասին: Հաճախակի Ավստրալիան էր գծագրվում մտապատկերում՝ որպես ինձ համար իդեալական ապրելու վայր՝ հանգիստ, քիչ բնակչությամբ:  Չէի դիմանում: Հոգնել էի աղմկոտ, խճողված Ստամբուլից:  Արդեն ամեն ինչ ուսումնասիրել էի, գծագրել էի ապագաս, բնակվելու վայրս, ինչ գործով եմ զբաղվելու և այլն… Երկրից դուրս եկա՝ այլևս չվերադառնալու մտադրությամբ: Ինչ կարող էի` վերցրի հետս: Խանութ ունեի՝ փակեցի: Բայց շատ դժվար էր. ոչ մի երկիր չէր ընդունում: Եվրոպան այդ ժամանակ արդեն փակել էր դռները Թուրքիայի քաղաքացիների առջև: Եվ մենք լիովին այս արգելքի տակ էինք ընկնում: Այն ժամանակ ոչ ոք չէր նայում՝ ինչ ազգություն ունես: Այս խնդրին հատկապես  Գերմանիայում եմ բախվել: Հային Գերմանիայում գրեթե չէին ճանաչում: Որպեսզի բացատրեի, թե ով եմ, ամբողջ հայոց պատմությունը պատմում էի: Երբ արդեն նրանց միտքը շատ էր խճճվում, հարցնում էին՝ «Լավ, իսկ ո՞ր երկրի քաղաքացի ես»: Ու երբ ասում էի՝ «Թուրքիայի», վրա էին բերում՝ «Պարզ է, ուրեմն՝ թուրք ես…»:

Երբ եկա Հայաստան, մի քանի ամիս անց մի օր ընկերներով նստած զրուցում էինք, ու մեկը խոսք բացեց Ավստրալիայից: Հանկարծ սթափվեցի` «Ավստրալիա՞». Թուրքիայում մի պահ անգամ մտքիցս չէի հանել Ավստրալիա մեկնելու գաղափարը: Իսկ Հայաստան գալուց հետո 4-5 ամիս դեռ այդ մասին չէի մտածել…Հենց այդ պայծառացման  պահն էլ ինձ համար շրջադարձային եղավ. հասկացա, որ հայրենիքում եմ, վերջապես գտել եմ իմ տունը, որտեղ ինձ շատ լավ եմ զգում: «Սա՛ է քո տեղը»,- մտածեցի: Բախտս շատ բերեց. Սովետը քանդվեց, և ես մնացի: Այժմ  ընտանիք ունեմ, երեխաներ, թոռնիկ… Ի դեպ, հիմա էլ հաճախակի մտածում եմ Երևանի աղմուկից հեռանալու մասին: Ցանկություն ունեմ Արցախում մի հողակտոր գնել, տունուտեղ դնել ու բնակություն հաստատել այնտեղ: Բնավորությունս է այդպիսին՝ հանգստի ձգտող մարդ եմ:

Հայաստան գալուց երեք տարի անց դասական և հայկական երգի համերգային ծրագրով երգչուհի կնոջս՝ Ծովինարի  հետ մեկնեցի Թուրքիա. Մխիթարյան սանուց միության համերգասրահում էինք հանդես գալու: Հայ համայնքն ինձ այնտեղ լավ է ճանաչում. նախկինում բազմիցս համերգներ էի տվել: Համերգից առաջ, երբ պատրաստվում էինք հանդերձասրահում, այլայլված դեմքով ներս մտավ կազմակերպիչներից մեկը. «Այս ի՜նչ եղավ, խայտառակվեցինք»: Անհանգստացա՝ ի՞նչ է եղել: Պարզվեց՝ սրահի տարողությունից երեք անգամ ավելի մարդ էր եկել համերգին. նրանց մի մասը ստիպված աստիճաններին կանգնած ունկնդրեց համերգը, մի մասին էլ ղեկավարությունը տուն ուղարկեց՝ խոստանալով մոտ ապագայում մեկ համերգ ևս կազմակերպել:

-Ինչո՞վ կբացատրեք այդ ոգևորությունը:

-Երեք տարի բացակայելուց հետո կրկին վերադարձել էի ու կարևորը՝ Հայաստանից էի եկել… Մարդկանց շատ հետարքրիր էր: «Մարմարա» թերթի լրագրողն ինձ այդ օրը հարց տվեց. «Քեզ ինչպե՞ս ես զգում Հայաստանում»: Ես ասացի, որ շա՛տ լավ եմ զգում:

Որպես Ստամբուլի բնակիչ՝ միշտ շատ եմ սիրել ծովը: Առանց ծովի, մտածում էի՝ չեմ դիմանա Գերմանիայում. սպասում էի հնարավորության, որ գնանք Ստամբուլ, որ կրկին ծովը մտնեմ: Գերմանիայում ապրում էի Ալպյան շրջանում՝ բարձր լեռների ստորոտին: Եվ միշտ այնպիսի զգացողություն էի ունենում, որ լեռները փուլ են գալու գլխիս, որ դրանք ճնշող են: Լեռները հսկաներ են, իսկ դու՝ մրջյուն: Իսկ Հայաստանում բոլորովին այլ է. Հայաստանը լեռնային երկիր է, և մենք ապրում ենք լեռների մեջ ու լեռների վրա՝ գագաթից ոչ այնքան հեռու: Գուցե սա՞ է մեր բնավորությունը պայմանավորող գենի գաղտնիքը. «Մենք հպա՜րտ ենք մեր լեռների պես»: Հայաստանում ես ինձ մրջյուն չեմ զգում՝ ինչպես Ալպերում, այլ զգում եմ իբրև արծիվ: Սա հրաշալի՜ զգացողություն է՝ լեռների հետ մի հարթության վրա գտնվելը: Լեռներում ապրող, լեռներին իշխողի հպարտության զգացողությունն է…

-Մի փոքր Ձեր նախնիներից պատմեք:

-Ես և մենք՝ բոլոր հայերս, որ բնակվել կամ բնակվում ենք Թուրքիայում, մի խնդիր ունենք…1915-ից հետո մենք կտրվեցինք մեր անցյալից, կտրված ենք մեր նախնիներից… Չկա, բացակայում է նրանց մասին ստույգ տեղեկությունը: Մենք՝ արևմտահայերս, չենք կարող հետ գնալ և գտնել մեր նախնիների անուններն անգամ: Ի տարբերություն թուրքերի՝ մենք շատ ավելի մեծ հնարավորություններ ունեինք մինչև 1915-ը տեղեկություններ ստանալու մեր նախնիների մասին, քանի որ ունեինք եկեղեցիներ, որոնք հատուկ մատյաններում նշում էին բոլոր ծնունդները, մահերը, կնունքները, ամուսնությունները: Եվ մենք իրականում շատ հեշտությամբ կարող էինք մի քանի հարյուր տարի հետ գնալ և գտնել մեր ամբողջ տոհմածառը: Բայց… դժբախտաբար 1915-ը իրագործվեց, և դրանք բոլորը ոչնչացվեցին: Խոսելով 1915-ի մասին՝ պետք է նշենք, որ մենք միայն մեկ ու կես միլիոն մարդ չէ, որ կորցրինք. մենք միլիոններով, մինչև հարյուր միլիոն մարդու մասին մեր հիշողությունը կորցրինք:

Այսօր դուք Թուրքիայում չեք գտնի ոչ մի հայկական հին գերեզման: Եկեղեցիները վերանում են, վանքերը՝ վերացվում: Սա շարունակվող պետական ծրագիր է՝ մոռացության մատնելու հայկական հետքը:

Հորս կողմից պապիս պապը՝ Մանուկ աղան, մեծերից լսել եմ, որ եկել էր Վանից: Ես ինձ վանեցի եմ համարում: Բայց թուրքական արձանագրություններում իմ պապի պապը չի երևում: Քանի եղբայր կամ քույր է ունեցել՝ նույնպես չգիտեմ: Անգամ չգիտեմ ստույգ, թե քանի զավակ է ունեցել, և նրանց անունները: Իմացածս անուններով ընտանեկան ծառ եմ կազմել՝ պակասող ճյուղերով:

Ազգանունս՝ Լոքմագյոզյան, նշանակում է մեծ աչքեր ունեցող: Լոքման այստեղ  պատրաստվող թուլումբայի պես, բայց գնդանման խմորեղեն է, գյոզն էլ աչքն է: Վանից եկած պապս խոշոր, սիրուն աչքեր է ունեցել: Նրան մականուն են տվել՝ լոքմագյոզ: Դա էլ, ենթադրաբար, մեր ազգանունն է դարձել: Թե ինչ ազգանուն ենք ունեցել դրանից առաջ` այսօր արդեն չենք կարող պարզել:

Մինչև վերջերս թուրքական պետությունը չէր թույլատրում. հնարավորություն ունեինք ճանաչելու միայն հայր, մայր, պապ ու տատ: Այսքանը: Սակայն վերջերս օրենք դուրս եկավ, և սրա շուրջ շատ մեծ աղմուկ բարձրացավ, որ յուրաքանչյուր ոք կարող է համացանցում գտնել իր նախնիների տվյալները: Դա կոչվում էր էլեկտրոնային պետություն (E-Devlet): Մինչև այժմ էլ հստակ չենք կարող հասկանալ, թե այս պետական ծրագիրը ինչ նպատակ էր հետապնդում:

Ես էլ փորձեցի և գտա պապիկիս հոր ծնողների անուն-ազգանունները միայն: Իմացա նաև տատիկիս ծնողների անուն-ազգանունները: Ի դեպ, տատիկս ցեղասպանություն վերապրածներից էր սերում: Ամեն դեպքում, տեղեկությունը կիսատ-պռատ էր. մի տատիկիս ու մի պապիկիս նախնիների անունները չկային:

Բայց շատ հետաքրքիր դեպքեր եղան թուրքերի պարագայում: Ի տարբերություն մեզ, որ վստահ ենք մեր ծագմանը, թուրքերը, հատկապես նրանք, ովքեր ընդգծված ազգայնամոլներ են, այնուամենայնիվ կասկած ունեն իրենց հոգում. կարիք ունեն ճշտելու իրենց արմատները՝ գոնե իրենք իրենց հանգստացնելու համար, որ «հպարտ» թուրք ազգի ներկայացուցիչ են:

Սա էր պատճառը, որ երբ հայտարարեցին «էլեկտրոնային պետության» մասին, շատ արագ այդ ծրագիրը փակվեց, քանի որ այնպիսի մեծ «հարձակում» եղավ կայքէջի վրա, որ գերբեռնվածության պատճառով (համենայնդեպս այդպես մեկնաբանեցին) փակվեց կայքը: Այս ամենում ամենահետաքրքիրը այն թուրքերի արձագանքն էր, ովքեր հանկարծ բացահայտեցին իրենց հայկական արմատները:

Օրինակ՝ մի շատ հետաքրքիր գրառում կար համացանցում.  Ադանայից մեկը  գրել էր իր ազգայնամոլ ընկերոջ մասին, որն անգամ իր մատների վրա օղուզական անուններ էր դաջել: Երբ նա փնտրել էր կայքում, որ իր օղուզ նախնիներին գտնի, պարզել էր, որ թե՛ հոր և թե՛ մոր կողմից հայ է:  Սա կարելի է հասկանալ,  իրոք շատ մեծ ողբերգություն է նման մարդկանց համար: Ընկերը պատմում է, որ նա սարսափելի շոկի մեջ է եղել և խնդրել է գալ իր տուն: «Մեկ շաբաթ, առավոտից երեկո խմում ենք…»,- գրել էր ընկերը:

Էլի այդպիսի դեպքեր են եղել, որ մարդիկ, պարզելով իրենց հայկական արմատները, շաբաթներով փակվել են իրենց տներում և դուրս են եկել միայն նպարավաճառից ոգելից խմիչք գնելու համար:

Այսպիսի դեպքեր նախկինում ևս լինում էին՝ մինչև այս «համացանցային համաճարակը»: Սա մի երկիր է, որտեղ ազգայնականությունը շատ բարձր վարկանիշ ունի և կարևոր գաղափարական հենք է: Եվ այստեղ շատերը հայերի սերունդներ են: Նրանցից ոմանք գիտեն այդ, ոմանք էլ իմանում են ավելի ուշ: Թրքացածների առջև երկու ճանապարհ կա. կամ շատ ժողովրդավարական են լինում, քանի որ իրենք էլ գիտեն, որ խառնուրդ են, ինչպես, օրինակ, Ֆեթհիյե Չեթինը, ով պարզել էր, թե իր տատը հայ է, կամ փորձում են իրենց անցյալը լիովին ջնջել, ոչնչացնել, և դրա համար պետք է հարեն թուրք  ազգայնամոլությանը:

Լսել եմ, որ «գորշ գայլերի» ղեկավարներից մեկի տատը պառավելով` ծերունական «ցնորք» է ձեռք բերում և սկսում է ինչ-որ անհասկանալի բառեր արտաբերել: Բոլորը զարմանում են. «Էս ի՞նչ է ասում այս կինը, ի՞նչ լեզվով է խոսում»: Մեկն ասում է՝ ֆրանսերեն է, մեկն ասում է՝ արաբերեն, մեկն էլ ասում է՝ հայերեն է անկասկած: Անկարայում ապրող մի հայ ուսանողուհու են գտնում, որը լսելով մեծ մայրիկին` ասում է. «Սա հայերեն է, բայց մանկական, թոթովախոս հայերեն…»: Ամեն ինչ պարզ էր…

Դերսիմի հայերի միության  նախագահ Միհրան Փրկիչը նույնպես հետաքրքրական մի դեպք է պատմել: Շատերը ու, հատկապես, Դերսիմի բնակիչները հաճախ գենետիկական հետազոտություն են անցկացնում՝ պարզելու իրենց ազգային պատկանելությունը: Միհրանը պատմել է, որ հայկական թեմայով ինչ տեղեկություն էլ ինքը դներ, մի քույր ու եղբայր  խստորեն մեղադրում էին, չհավանելու նշան դնում: Մի օր էլ նամակ է ստանում նրանցից. «Միհրա՛ն աղբեր, մենք բարեկամ ենք…»: Պարզվում է՝ գենետիկ թեստ են անցկացրել և շուտով ստացել են պատասխանը. «Դուք հայ եք, և ձեր տարածաշրջանում Միհրան անունով մեկը կա, որի հետ դուք բարեկամական կապեր ունեք»: Պարզվում է՝ Միհրանն ինքն էլ որոշ ժամանակ առաջ թեստ էր անցել, և դրա հիման վրա էլ վերլուծությունը ցույց էր տվել ազգակցական կապը: «Այդ օրվանից փոխվեցին, և ինչ դնեմ համացանց, հավանում են»:

Շարունակելի

ՔՆԱՐ ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ