Գյումրիի Մ.Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտում ռազմական ամբիոն ստեղծելու որոշումը կայացրել է նախկին ԽՍՀՄ նախարարների խորհուրդը՝ Հայաստանի կառավարության երաշխավորությամբ՝ 1984թ.-ին: Առաջին տարում ընդունվել են հիսուն ուսանողներ: Ի տարբերություն մյուս բուհերի, որոնք ունեին զինվորական ամբիոններ և հիմնական մասնագիտությանը զուգահեռ պատրաստում էին պահեստազորի սպաներ, մեր ինստիտուտում հիմնականը հենց զինվորական մանկավարժների պատրաստումն է եղել: ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո որոշ ժամանակով ամբիոնի գործունեությունը դադարեցվել է, սակայն 1994թ. այն կրկին սկսել է գործել:

Իր վրա դրված գործառույթները լիարժեք իրականացնելու համար զինղեկին անհրաժեշտ է հարուստ ուսումնանյութական բազա: Շատ դպրոցներում այն բավականին թերի է: Վիճակը բարվոք է, թերևս, միայն ուսումնական զենքի մասով: Ընդ որում, վիճակը բարելավվում է շատ արագ: Օրինակ՝ 2000թ. զենքով ապահովվածությունը ողջ հանրապետությունում կազմել է 15 տոկոս, իսկ նախորդ տարի այդ ցուցանիշն արդեն 80 տոկոսից ավելի էր: Կան մարզեր, որտեղ բոլոր դպրոցներն ունեն ուսումնական զենքեր: Նշենք, որ դրանց բացակայությունը հիմնականում պայմանավորված է օբյեկտիվ պատճառներով: Ցանկացած դպրոցի համար ուսումնական զենքի ստացման առաջնահերթ պայմանը համապատասխան տարածքի առկայությունն է:

Պատմական Գարդմանաց աշխարհի հայաշունչ բնակավայրերից էր Բանանցը: Տակավին 1907 թ. այն ուներ 2380 հայ բնակիչ: Այդ ցուցանիշն իր գագաթնակետին է հասել Հայրենական մեծ պատերազմի նախօրյակին, երբ Բանանցն ուներ 1182 տնտեսություն` 4236 բնակիչներով: Բանանց, բանանոց, ասել է թե` բանելու, աշխատելու, արարելու վայր: Հայի ամենավսեմ արժանիքներից մեկի` աշխատասիրության վավերագիր-վկայական էր գյուղը: Նայելիս թվում էր, թե բացառապես երկհարկանի, սիրունակերտ տներն իրար սեղմվել, իրար շալակ են ելել: Մինչդեռ նրանք իրար ավելի շուտ թև-թիկունք էին: Խաղաղ ժամանակներում Գարդմանաց աշխարհի այդ հատվածի զարդն ու պսակն էր Բանանցը, իսկ ազգամիջյան կռիվների թոհուբոհում` պաշտպանական անխորտակ վահանն ու ամրակուռ պարիսպը:

Գնդապետ Ա. Տոնոյանի հրամանատարությամբ գործող զորամասում ենք։ Շարահրապարակում նորակոչիկները զինվորական վարժանքներն են կատարում։ Մեր նպատակը զորացրվող զինվորների հետ զրուցելն է: Ի՞նչ խոհերով, ի՞նչ ապրումներով, ի՞նչ մտահոգություններով են երիտասարդները վերադառնալու հայրենի եզերք։

Անկասկած զորամասում ամենակարևոր անձը հրամանատարն է: Սա մի բարդ, աշխատատար ու հսկայական պատասխանատվություն պարունակող պաշտոն է, երբ ոչ բոլորն են կարողանում իրենց գիտելիքներն ու գործնական հմտությունները լիովին, երբեմն նաև իրենց ուզածի պես դրսևորել: Ամեն դեպքում, երբ բանակի ղեկավարները՝ պաշտպանության նախարարը և ԶՈՒ ԳՇ պետը, զորամասի հրամանատարի պաշտոնում որևէ սպայի նշանակման հարց են քննարկում, ուրեմն այդ սպան իր անցած ճանապարհով, գիտելիքներով, փորձով ու աշխատաոճով արժանացել է վերադաս հրամանատարության ուշադրությանը:

Հայկական 6-րդ ջոկատը (կոչվել է նաև հնչակյան 6-րդ խումբ) կազմավորվեց Կարակուրտում՝ գեներալ Բարաթովի գլխավորած ռուսական զորաջոկատի կազմում: Ջոկատը 1915թ. դեկտեմբեր – 1916թ. հունվար ամիսներին մասնակցեց Էրզրումի գործողությանը, 1916թ. փետրվար – մարտ ամիսներին գրավեց Էրզրումը: Նրա առաջին հրամանատարը ռուսական բանակի սպա, կապիտան Հ. Ջանփոլադյանն էր, իսկ քիչ ուշ նրան փոխարինեց պորուչիկ Գ.Ավշարյանը, որն էլ զոհվեց 1915թ. ամռանը, Շարյան գետի ափին ծավալված ռազմական գործողությունների ժամանակ: Ավշարյանին փոխարինեց Հայկ Բժշկյանը, ապա՝ Պանդուխտը:

Վաղուց էի ցանկանում երես առ երես զրուցել «Ամերիկահայ զինյալներ» հասարակական կազմակերպության նախագահ Հովհաննես Սուրուչլյանի հետ: Երբ նա առաջին անգամ ինձ նամակ գրեց համացանցով, հակասական զգացումներ ունեցա. խարտյաշ, կապուտաչյա երիտասարդ տղամարդն իր վեհաշուք (համարյա գեներալական) զինվորական համազգեստով, անթերի անգլերենով ու անհոգ ժպիտով ինձ ավելի շատ ամերիկյան բանակի սպայի հիշեցրեց, քան հայ զինյալի: Բայց ո՛չ թուրքական, ո՛չ ադրբեջանական լրատվամիջոցները, արի ու տես, իմ կարծիքին չէին: Նրանց խուճապահար հրապարակումներից տեղեկացա, որ Ամերիկայում հիմնադրվել է նոր ԱՍԱԼԱ… Որ մինչեւ ատամները զինված ավելի քան հազար հոգանոց մարտական ջոկատն սպասում է պատեհ առիթի՝ հասնելու Արցախ ու հողին հավասարեցնելու Ադրբեջանը: Եվ ահա Հովհաննես Սուրուչլյանը Հայաստանում է: Այգու բացօթյա սրճարանում իրենց հանգիստը վայելող մարդիկ սուրճը մոռացած միանգամից թեքվում են դեպի զինվորական համազգեստով տղամարդը ու հետաքրքրությամբ զննում նրա հագուստի տարբերանշանները, փորձում կռահել ո՞ր երկրի բանակից է եկվորը: