Հանրահայտ է, որ յուրաքանչյուր ժողովրդի լավ ճանաչելու, նրա բնավորությունը, բարոյականությունը, հոգեբանությունն ու վարքագիծը ճիշտ հասկանալու համար նախ եւ առաջ պետք է ուսումնասիրել նրա էպոսը, քանզի գրական-գեղարվեստական ոչ մի ստեղծագործության մեջ այնպես խորքային ու լիարժեք չի դրսեւորվում այս կամ այն ժողովրդի բնավորության ու բարոյականությամբ ամբողջական նկարագիրը, որքան ազգային էպոսում։ Ավելին, ցանկացած ժողովրդական էպոս նաեւ տվյալ ժողովրդի պատմության վստահելի աղբյուր է, որովհետեւ այնտեղ, թեեւ անուղղակի ու չհամակարգված ձեւով, պարունակվում են հետաքրքիր տեղեկություններ ու փաստեր էպոսաստեղծ ժողովրդի պատմական անցյալի, նրա անցած ճանապարհի, ձեռքբերումների ու կորուստների, հաջողությունների ու կոտորածների մասին։

…1934թ. օգոստոսն էր։ Այդ օրերին նախագահ Մուստաֆա Քեմալի հրավերով Թուրքիայում էին գտնվում մեծ թվով այլազգի լեզվաբան-գիտնականներ։ Նրանց հետ միասին աշխատում էր նաեւ Քեմալի քարտուղարը՝ բուլղարահայ գիտնական ՀԱԿՈԲ ՄԱՐԹԱՅԱՆԸ։ 1916-ից նա Քեմալի օգնականն ու խորհրդատուն էր։ Այդ կապը մի քանի տարի ընդհատվել էր, իսկ 1932-ին նորից շարունակվել։ Մարթայանը ծառայություն էր մատուցել թուրքական սահմանադրությունն ստեղծելու, հանրապետական կարգը կատարելագործելու, արաբատառ այբուբենը լատինատառ դարձնելու գործում։

– Գարուն էր։ Գառնի գյուղի եզերքի իմ այգում էի։ Կողքի այգում տարեց մի հայուհի էր աշխատում։ Չնայած մեր գյուղից էր, բայց ես նրան չէի ճանաչում,- պատմում է Արամ Ներսիսյանը։ -Բարեւեցի մայրիկին եւ անցա աշխատանքի։ Տեսնելով ձեռքիս տնկիները, նա դիմեց դպրոցահասակ երկու տղաների, որոնք կազմ ու պատրաստ սպասում էին։ Տատիկի կեսբարան խոսքից հետո տղաները բահը բերեցին եւ սկսեցին ինձ օգնել, տնկիների համար փոս փորել։ Հետո տատը մոտենալով` ինձ ասաց.
-Տղա՛ ջան, անունս Շառլոտ է, ինձ Շառլո են ասում։ Դե դու քաղաքում ես ապրում, ինձ երեւի չես հիշի, բայց ես քո ծնողներին լավ գիտեմ, միասին աշխատել ենք, ողորմածիկ հորդ լավ եմ հիշում։

Գեղարքունիքի մարզի Ծաղկաշեն գյուղում են ապրում Արարատ եւ Արծվիկ Գեւորգյաններն իրենց 5 զավակների հետ։ Հին Բայազետի Կզլ-Դիզա գյուղից նրանց մի ճյուղը եկել-հաստատվել է Աժդահակի ստորոտում գտնվող այս բնակավայրում։ Տարիների հետ գյուղը շենացել է, տարածվել Գավառագետի վտակներից մեկի աջ ու ձախ ափերին։ Հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ ու անասնապահությամբ։ Հյուրասեր են, կատակասեր։ Սիրով են պատմում իրենց լեռան գագաթի խառնարանի հրաշագեղ լճակից, որտեղ պահպանված են իշխանի տեսակներ, պատմում են լեռան լանջերի խաչքարերից, մատուռից։ Նախնիներից ժառանգել են պատվախնդրություն, հայրենասիրություն։

Երկու տարի առաջ էր` ձմեռնամուտին։ Որոշեցի մեքենայի հովացման համակարգի մեջ ջրի փոխարեն անտիֆրիզ լցնել։ Ջուրը թափեցի, փորձեցի համապատասխան խտության լուծույթ պատրաստել։ Տարողության միջից փողրակով քաշեցի հեղուկը եւ… մի քիչ բերանս լցվեց։ Ու թեեւ ես ընդհանրապես զզվող չեմ` բերանիս մեջ ինչ-որ տտիպ տհաճ քաղցրություն զգացի, բայց բանի տեղ չդրեցի: Շարունակեցի գործս, եւ մի քանի րոպե անց ամբողջ մարմինս պատվեց ալերգիկ ցանով։
Բժշկի դիմեցի։ «Ալերգիա է»,- ասացին եւ հենց հիվանդանոցում ներարկում արեցին, որից, սակայն, ավելի վատացա եւ սկսեցի դողացնել։ Ճիշտն ասած, ասեղից վախենում եմ, դողն էլ` մյուս կողմից։

Մուսա լեռան վեց գյուղերի հայությունն աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ գրեթե անմասն մնաց համիդյան հալածանքներից, իսկ 1915-ի հուլիսի կեսերին հակվեց ինքնապաշտպանության գաղափարին:
Դաշնակիցների ափհանման գործողության ժամանակ հայաբնակ ու ծովեզրյա տարածքը հրաշալի հենակետ կարող էր ծառայել, եւ հուլիսի 26-ին հրապարակվեց հնգօրյա ժամկետում Քեսապի հայության տարագրման հրամանը: Մուսալեռցիների մի մասը սկսեց լեռ բարձրանալ, իսկ ինքնապաշտպանության դիմելու որոշումն ընդունվեց հուլիսի 29-ին, Յողունօլուկում գումարված ընդհանուր ժողովում, եւ մի քանի օրում Մուսա լեռ բարձրացավ շուրջ 5.000 հայ, իսկ 2.000-ը՝ տարագրվեցին…

Իր ողջ պատմության ընթացքում Հարավաֆրիկյան Հանրապետության զինված ուժերը համալրված են եղել արտասահմանյան ռազմական տեխնիկայով: Ժամանակի ընթացքում, աստիճանաբար արտադրելով ռազմական տեխնիկայի որոշ մանրամասներ, ՀԱՀ զինված ուժերը ձեռնամուխ եղան այնպիսի բարդ կառուցվածքների հավաքման, ինչպիսիք են ուղղաթիռները: Հետազոտությունները սեփական ուղղաթիռ ստեղծելու ուղղությամբ սկսվեցին Atlas Aircraft ընկերության կողմից 1981թ.` ՀԱՀ զինված ուժերի պատվերով: Իսկ ստեղծման աշխատանքները 1984թ.` ներկայիս Denel Aviation ընկերության կողմից: