ՈՒսումնամարտական գործունեության ժամանակ առկա էքստրեմալ գործոնների ազդեցության բացասական հետևանքներն են հոգեխոցվածքները: Դրանք առաջանում են հոգեխոցիչ բնույթի պատահույթի և մարդու կողմից այդ իրադարձության գնահատման փոխգործողության հետևանքով: Նշենք, որ մասնագիտական գրականության մեջ կարելի է հանդիպել նաև հոգեկան ցնցում արտահայտությունը: Դա հոգեկան գործունեության ժամանակավոր կամ մշտական խախտումն է հոգեբանական շատ ուժեղ կամ նշանակալից գործոնների ազդեցության հետևանքով: Հոգեկան ցնցումը կրկնվելու կամ շատ խորը լինելու դեպքում կարող է հանգեցնել անձնավորության հոգեծին (հոգեբանական պայմանավորվածություն ունեցող) ախտաբանական փոփոխությունների: Հոգեծին փոփոխությունները կարող են առաջ բերել նաև հոգեմարմնային (պսիխոսոմատիկ) հիվանդագին փոփոխություններ:

Այսօր կանանց ներկայությունը քաղաքական դաշտում բոլորովին էլ նորություն չէ։ Ըստ միջազգային փորձագետների (ընդ որում՝ արական սեռի)` պետական կարևորագույն պաշտոններ զբաղեցնող լեդիները ո՛չ վատ են և ո՛չ էլ առավել են տղամարդկանցից, պարզապես նրանք ուրիշ սեռի են և քաղաքականություն են բերում նոր հայացքներ, ղեկավարման նոր ոճ։
Իհարկե, հասարակությունը մի փոքր ավելի հանդուրժող է, երբ կինը առողջապահության կամ մշակույթի նախարարի պաշտոնն է զբաղեցնում, բայց, այ, զուտ տղամարդկային համարվող աշխատանքներում, այդ թվում՝ ուժային կառույցներում կնոջ ղեկավարմանը դեմ է արտահայտվում, սվիններով ընդունում։

-Աչքդ լույս, հրամանատա՛ր, Սեդան եկել է,- Մոնթեի մոտ աչքալուսանքի են վազում տղաները։
-Այնպես ներս խուժեցիք, ես ալ կարծեցի ադրբեջանցիներից զրահամեքենա եք խլել,- լինում է պատասխանը։
Միշտ, երբ Սեդան պատրաստվում էր վերադառնալ Երևան, Մոնթեն անընդհատ հիշեցնում էր. «Չմոռանաս զրահատեխնիկայի փչացած մասերը, անոնք անպայման կճարես, կուղարկես»։

Նստիր կողքիս, տղա՛ս. այնքա՜ն բան կա քեզ պատմելու…
Գարուն է… Իմ ու քո եղանակը…
1975թ. մարտի 14-ին դու ծնվեցիր, և մենք քեզ անվանակոչեցինք Էդուարդ։ Հպարտ ու ազնիվ դաստիարակեցինք քեզ։ Քո կարմիր-կանաչ երազների մեջ կար կանաչ-կարմիր հայրենիք…
Գարուն է… Մարտի 14-ը, քո ծննդյան օրը… Ո՞ւր են քո ծաղիկները։ Ես տեսնում եմ այն կարմիր ժապավենով աղջկան, որի հետ դու շատ էիր խաղում։ Սա քո մանկությունն է, իմ կարոտած երիտասարդությունը։ Ախր ո՞ւր է այդ աղջնակը… Ես ինչպե՞ս կորցնեմ քո մանկության հեքիաթը, ինչպե՞ս քեզ կորցրի…

Մարդի՛կ, լսեցե՛ք մեզ, ու մենք ճշմարտությամբ կասենք, և թող ձեր ականջին սուտ չլինի այս մեծ պատմությունը։ Երբ մեր պահակության ժամանակ տևապես և աշխույժ էինք, ու մեր բանակը զգաստ էր և առանց երկյուղի։ Եվ երբ խավարի մեջ զգուշորեն արթուն հսկում էինք ու մտածում՝ մի՞թե մեկը կկարողանա բացել Հիսուսի գերեզմանը և գողանալ նրան, հանկարծակի մեծ ցնցում եղավ և սարսափեցրեց մեզ, և մեզ հասան հրեշտակների թևերի որոտը, ու մեր սրտերը կտրատվեցին, երբ հրեշտակները բարձունքներից իջան հրեշտակապետի հետ, որը գլորեց քարը գերեզմանից և նստեց նրա վրա։ Այդ տեսարանը որ տեսանք, այնքան սարսափեցինք, որ սոսկումից մեռյալի նմանվեցինք։

Անդրանիկը ապտակել է գեներալներ Տրուխինին ու Աբացիևին, Ռուբենին, Շիրվանզադեին, Բաղրամյանին, Միկոյանին։ Նրանցից շատերը երախտագիտությամբ եմ հիշում Զորավարի ապտակը, ինչպես Հ. Բաղրամյանը (նա ապտակը ստացել է 1918-ի մարտին, Սարիղամիշի մոտ գտնվող Խորասան գյուղում)։
Ս. Վրացյանը հիշում է. «Միկոյեան Անդրանիկից ծեծ կերաւ ու հեռացաւ ոչ միայն կամաւորական խմբից, այլև Դաշնակցութիւնից… Իսկ ո՞վ էր այն բախտաւորը, որ Անդրանիկի բռունցքի կամ լեզուի համը չէր ճաշակել։ Անդրանիկը ծեծել էր Գասպար Իփէկեանին, Աշխարհաբեկ Քալանթարեանին, Անաստաս Միկոյեանին, նոյնիսկ Ռոստոմի, բժ. Զաւրեանի և Ռուբէն Տէր-Մինասեանի վրայ փորձել էր ձեռք բարձրացնել»։

Շուշիի ազատագրման նախօրեին «Նիկոլ Դուման» ջոկատում էին հյուրընկալվել արտասահմանյան լրագրող աղջիկներ՝ ֆրանսուհի Սյուզին եւ ամերիկուհի Ջյուդին։ Եկել էին իրենց աչքով տեսնելու Արցախը, ծանոթանալու արցախյան խնդրին ու ճշմարտությունը պատմելու աշխարհին։ Մեկ ամիս մնալով ջոկատի կազմում, նրանք դարձել էին ջոկատի մտերիմները։ Այդ կենսուրախ աղջիկները սիրեցին Արցախը, նրա հիասքանչ բնությունը, մարդկանց։ Արցախն էլ նրանց սիրեց։